Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер

 
9
қоныс аудару мемлекеттік институты ретінде, ал осы мекеме жанынан шығатын “Жерге орналастыру 
және  қоныс  аудару  журналы  “Социалистік  жерге  орналастыру”  деп  аталса,  Егіншілік  халық 
қомиссариаты  құрамындағы  Отарлау  бөлімшелері  атауларыда  өзгеріске  ұшырап,  Жерге  орналастыру 
және  Қоныстандыру  бөлімшелері  деген  атауға  ие  болды.  Ал  іс  жүзінде  бұл  мекемелердің  атқарған 
жұмыстарында  өзгеріс  болған  жоқ,  олардың  жұмысын  негізгі  мәні  мен  мақсаты  қазақ  жерін  отарлау 
болған. Осы тұстан бастап-ақ қоныс аудару мен отарлау атаулары кеңестік билік үшін синоним сөздер 
қалыптасты.  Кеңес  өкіметі  Ресей  империясының  мұрагері  ретінде  қоныс  аудару  саясатын  жүргізіп, 
қазақ жеріне қайта көз тіге бастады.  
 
Қазан  төңкерісінен  кейін  1920  жылы  17  қарашаға  дейінгі  мерзімде  қоныс  аудару  ісі  көптеген 
жағдайда,  өкімет  орындары  рұқсатынсыз,  орыс  шаруаларының  өз  еріктерімен  жүзеге  асқан.  20-шы 
жылдары Ресейдің орталық губернияларынан қазақ жерлеріне қоныс аударуға ниет білдірушілер саны 
көбейе  түскен.  Қоныс  аударушыларға  тосқауыл  бола  алмаған  өкімет  орындары  1920  жылы  15 
маусымда  РКСФР  ХКК  арнайы  қаулы  қабылдап,  Қазақстанға  қоныс  аударуға  заңдастырды.  Елдегі 
барлық  губерниялармен  облыстарда  отарлау  қорын  қалыптастырып,  оларға  шаруаларды  көшіру 
тәртібі жасалды. Мәселен, бір ғана Семей губерниясы үлесіне 120 000 қоныс аударушылар тиген екен.  
 
 
Қоныс аудару ісіндегі бұл жағдай халық арасында наразылық туғызып, ұлттық араздық туғыза 
бастады.  Аталған  жағдайды  ескерген  ҚазАКСР  ХКК  1920  жыл  20  қарашада  республика  аумағына 
өкімет  орындары  рұқсатынсыз,  орыс  шаруаларының  өз  еріктерімен  қоныс  аударуға  тиым  салған 
декрет қабылдады[4, л.73.].  
 
1920  жылы  15  наурызда  РКФСР  Егіншілік  Халкомы  Қазревкомға  жолдаған  хатында  кеңес 
өкіметі  патша  заманындағы  қоныс  аудару  саясатын  жүргізуге беретіндігін  білдірді.  Хатта  “Халкомның 
Орталық  жерге  орналастыру  бөліміне,  1918  жылға  дейінгі  мерзімде  қоныс  аударуға  тілек  білдірген 
тізімге  енген  азаматтардан  көптеген  арыздар  түсуде,  олар  далалық  өлкеде,  кең  алқаптарға  қоныс 
аударуға тілек білдіріп отыр”. Құжатта қоныс аудару басқармасы мәліметтері бойынша, Қазақстандағы 
қоныс  аудару  (Ақмола,  Семей,  Торғай,  Орал  облыстары)  аудандары  және  отарлауға  бөлінген  139,6 
мың үлес жер көлемі анықталған [5. 1 п.]. Қазақстанға қоныс аударудың негізгі мақсаты “бос жатқан” 
жерлерді  игеріп,  тиімділігін  арттыру  деп  жазылды.  Бұл  жағдай  қоныс  аудару  саясатында  өкімет 
тарапынан ешқандай өзгерістің болмағандығын көрсетті. 
 
 
Қоныс аударушыларға тосқауыл бола алмаған өкімет орындары 1920 жылы 15 шілдеде РКСФР 
ХКК  арнайы  қаулы  қабылдап,  Қазақстанға  қоныс  аударуды  заңдастырды.  Елдегі  барлық 
губернияларда  отарлау  қоры  жерлеріне,  шаруаларды  көшіру  тәртібі  жасалды.  Жалпы  алғанда,  1921 
жылы мамыр айының соңында Орталық Ресейдің аштыққа ұшыраған жеті губерниясынан Қазақстанға 
5 мың адам қоныс аударды. [6, л. 3].  
 
 
Көп ұзамай, орталық халық наразалығының күштілігін және республика басшылығының қоныс 
аударуды  тоқтату  туралы  үздіксіз  мәліметтерінен  кейін,  1921  жылдың  3  қаңтарында  Ресей  және 
Қазақстан Халкомдары барлық қоныс аударуды тоқтату туралы келісімге келді [7. 3 п].  
 
1924 жылға дейінгі кезеңде қоныс аударушылардың өз бетімен қазақ жерлерін басып алумен 
күрес  әкімшілік  тиым  салу  мен  үгіт  насихат  жұмыстарымен  шектелді.  1924  жылы  көшпенді  және 
жартылай  көшпенді  аудандарда  жер  реформасын  жүргізу  туралы  заң  қабылданып,  заңның  14 
тармағында  «көшпенді  және  жартылай  көшпенді  аудандарда  жергілікті  тұрғындарға  жер  беру 
аяқталғанға дейін қоныс аударушыларға жер берілмейді»-делінді. [1, 117 б]  
 
Кеңес  өкіметі  тұсында  азамат  соғысы  аяқталғаннан  кейін  жыл  сайын  қоныс  аударушыларға 
шектеу қою заңдары, атап айтқанда 1921 жылы 28 қарашадағы Қазақ АКСР – ның ХКК декреті; 1923 
жылғы Қазақ ОАК 11 сессиясы қаулысы негізінде қабылданған және БОАК Хабаршысы арқылы барлық 
көршілес  орналасқан  кеңестік  республикаларға  арнап,  Қазақ  Республикасына  қоныс  аударуға  тиым 
салынғандығы  және  қоныс  аудару  қоры  жерлері  жоқ  екенін  хабардар  еткен  үндеуі;  Қазақстан 
Егіншілік ХКК-ның 1922 жылғы № 1592 циркулярлы жарлығы, оның 1923 жылғы №2 циркуляры және 
т.б.  үкімет  қаулылары,  Губерниялық  егіншілік  басқармасы,  партиялық  бағыттағы  шешімдер 
қабылданды.  
 
Қазақ  Республикасы  жерінің  шалғайлығы,  қалыптасу  кезеңін  басынан  өткеріп  жатқан  заң 
аппаратының  әлсіздігі  қоныс  аударушылардың  өз  бетімен  қазақ  жерлерін  басып  алу  құбылысымен 
күрестің нәтижелі болмауының бірден-бір себебі болатын.  
 
Осыған орай, республика үкіметі бұл істе басқа бір жолдарды іздеуге мәжбүр болды. 
 
 
Қазақ  Республикасы  жеріне  орыс  шаруаларын  қоныс  аудару  мәселесі  Қазақ  ОАК  мен  ХКК 
талқыланып,  11  сәуір  1925  жылы  осы  мәселеге  байланысты  арнайы  қаулы  қабылданды.  Қаулы  сол 
кездің өзінде - ақ орталықтың көптеген наразылығын туғыза отырып, Бүкілқазақстандық Кеңестердің 
V  съезінде  талқыланып  бекітілді.  Қабылданған  қаулы  қоныс  аударушылардың  өз  бетімен  қазақ 
жерлерін басып алу тиым салумен шектеліп қоймай, оның материалдық ықпал ету жолдарын анықтап 
берді[8,с.5].  

 
10
 
Қаулыда  Қазақ  Республикасына  аумағында  көшпелі  және  жартылай  көшпелі  қазақ  жұртын 
жерге  орналастыру  жұмыстары  аяқталғанға  дейінгі  мерзімде  сырттан  және  өз  ішінде  барлық  қоныс 
аудару атаулыға тиым салынғандығы қайта ескертілді.  
 
Қаулы  бойынша  төмендегі  өз  бетімен  қазақ  жерлерін  иемденген  қоныс  аударушылар  заңды 
түрде жер иеленушілер ретінде танылды:  
а)  Қазақ  АКСР-ы  аумағына  1918  жылдың  19  ақпанына  дейінгі  (“Жерді  социализациялаудың 
негізгі  заңы”  қабылданған)  мерзімде  көшіп  келіп,  Қоныс  аудару  басқармасы  немесе  Кеңес  өкіметі 
жерге орналастыру ұйымдары тарапынан жерге орналыстырылмағандар;  
 
б) 1921 жылдың 3 қаңтарында Ресей және Қазақстан Халкомдары келісімі және БОАК 1921 жылы 
28  шілдедегі  декрет негізінде  1918 жылдың  19  ақпанынан  бастап 1922  жылдың  31  тамызына  дейінгі 
(“Қазақстанда  еңбекпен  жер  пайдалану  жайындағы  негізгі  заңы”  қабылданған)  мерзімде  сырттан 
көшіп келген қоныс аударушылар, сонымен бірге, сол тұста арнайы губерниялық жер істер ұйымдары 
рұқсатымен қоныс аударып, жерге орналастырылмағандар[8,с.5].  
 
Заңды  шешімде  нақтылаған  1922  жылдың  31  тамызы  күні  шартты  түрде  алынғанымен, 
Қазақстанға  қоныс  аудару  тарихында, өз  бетімен  қазақ  жерлерін  иемденген  қоныс  аударушылардың 
негізгі  тобы  1919-1920  жылдары  қазақ  жеріне  қоныстанған  екен.  Сонымен,  Қазақ  АКСР  аумағына 
қосымша  қоныстандырылатын  қоныс  аударушылар  аталған  қаулымен  жер  иелену  және  пайдалану 
құқығы  бойынша  республиканың  жергілікті  тұрғындармен  теңестірілді.  Бұл  тұста  республиканың 
жергілікті  тұрғындары  пікірлері  ескерілмей,  олардың  мүддесі  аяқасты  болды.  Осыған  орай,  көптеген 
жерлерде қоныс аударушыларға қарсы іс-әрекеттер орын алған. Мәселен, Орал губерниясының казак 
тұрғындары  қоныс  аударушыларға,  шақырылмаған  қонақтарға  деген  қөзқараста  болып,  олардың 
жерлерін иемденуге ұмтылушылар ретінде танылған екен [4,с.74].  
 
Аталған  үкімет  қаулылары  (1921  жылдың  3  қаңтарында  Ресей  және  Қазақстан  Халкомдары 
келісімі  және  БОАК  1921  жылы  28  шілдедегі  декреті)  шеңберіне  ілікпеген  қоныс  аударушылар 
жергілікті үкімет орындары және жер ұйымдары келісімімен уақытша қоныстанса, кейбірі республика 
аумағынан көшірілді. 
 
Билік  орындары тарапынан  өз бетімен  қоныс  аударушыларға тиым  салу  мақсатында  бірқатар 
шаралар  алынды.  Өкімет  орындары  оларды  еліне  қайтармай,  көшіп  келген  жерлерге  қоныстандыру 
мүмкіндіктері  қарастырылды.  Бірақ  өзбетімен  қоныс  аударушыларға  жер  берілмеді.  РКФСР  орталық 
ұйымдары қоныс өз бетімен аударушылардың арыз-шағымдарын ескере отырып, Қазақ АКСР-ы басшы 
ұйымдарына  бұл  мәселені  оңтайлы  шешуге  сөз  салғаннан  кейін,  1925  жылы  11  сәуірде  Қазақ  ОАК 
олардың қоныстанған жерлерін жалға беру жөнінде қаулы алып, жалға беру ақысы көлемін анықтады. 
Бұл шараның аталған кезге дейінгі, әкімшілік шаралардан айырмашылығы экономикалық тетіктерінде 
болатын.  Алғаш  рет  өз  бетімен  қоныс  аударушыларға  тиым  салушыларға  қолданған  экономикалық 
шара  ретінде,  жерді  жалға  беру  жөніндегі  қаулы  қоныс  аударуға  ұмтылғандардың  мысын  басып, 
аталған  мәселе  өкімет  орындарының  қатаң  қадағалауында  екенін  білдірді.  Қалыптасқан  жағдайда 
экономикалық  жағдайы  әлсіз  шаруашылықтарға  жеңілдіктер  қарастырылып,  жалға  алу  ақысын 
төмендетуге ұсыныстар жасалды. 
 
 
 
Қазақстанда  көшпелі  және  жартылай  көшпелі  шаруашылықтарды  жерге  орналастыру  істері 
аяқталғанға шейін, өз бетімен қоныс аударушыларға тиым салу мақсатында Қазақ ОАК 1925 жылы 11 
сәуірде қаулысы әрекет ету мерзімі бес жылға ұзартылды. Сонымен, 1920 жылы басталған өз бетімен 
қоныс аударушыларға қарсы іс шараларды заңдастыру ісі осындай нәтижемен аяқталды.  
 
 
Бүкілқазақстандық  Кеңестердің  V  съезінде  талқыланып  бекітілген  Қазақ  АКСР-ы  басшы 
ұйымдарының  1925  жылы  11  сәуірдегі  қаулысы  шешімдері,  Қазақ  өлкелік  компартиясы  тарапынан 
қарсылыққа  тап  болып,  1925 жылы  Ф.И.Голощекин  тарапынанын  сынға  ұшырап  антикеңестік  ұлшыл 
шешім  деп  танылды. Қаулы  бойынша  жер  мәселесі  бойынша  алған  шешім  дұрыс  емес  деп  танылып, 
Қазақстан өлкелік компартиясы VI конференциясы шешімімен заңды күшін жоғалтты. Ф.И.Голощекин 
Қазақстанның 
он 
жылдығында 
жасаған 
баяндамасында, 
жоғарыда 
алынған 
шеішім 
Алашордашылардың  қысымымен  алынған  шешім,  жалпы  Бүкілқазақстандық  Кеңестердің  V  съезінде 
коммунисттер мен ұлтшыл А.Бөкейханов, контрреволюционер Швецов басқарған арасындағы күресте 
ұлтшылдар жеңіске жеткен деп жариялап, Алаштықтармен күреске шақырды [9, с.22].  
 
С.Садуақасов  бастаған  қазақ  коммунистері  аталған  шешімге  қарсылық  білдіргенімен,  оларға 
құлақ  асқан  ұйым  болмады.  Керісінше,  Бүкілодақтық  Атқару  комитеті  жанындағы  Қоныс  аудару 
басқармасы  алда  салынатын  «Түрксиб»  теміржолы  бойында  қоныс  аударушыларды  орналастыруға 
жарамды  қанша  жер  барын  анықтау»  жарлығын  алып,  бір  айдан  соң  1928-1933  жылға  дейін 
«Түрксиб»  теміржолы  бойына  400  мың  орыс  м  ұжығын  орналастыру  мүмкін  екені  туралы  мәлімдеді. 
1928  жыжы  27  сәуірде  ауылшаруашылық  комиссары  Қазақстанға  қоныс  аударушылар  әкелу жөнінде 
шұғыл шаралар қарастыру туралы қаулы алды [1. 118 б].  
 
Көп  уақыт  өтпей-ақ,  өз  бетімен  қоныс  аударушыларға  тиым  салынып,  заңды  түрде  олардың 
көшіп  қонуы  тоқтатылып,  таптық  сипатта  жоспарлы  түрде  қоныс  аудару  шараларына  көшуге  бағыт 

 
11
алынып,  көшпелі  және  жартылай  көшпелі  шаруашылықтарды  жерге  орналастыру  істерін  тез  арада 
аяқтауға  күш  салынды.  Өйткені,  елде  ірі  реформалық  кезең  басталып,  индустриаландыру  туралы 
шаралар алынғаннан соң, орталық аудандардан жұмысшыларды көшіру қажеттілігі туындай бастады. 
Патша  заманындағы  отарлық  саясатты  жалғастырушы  кеңес  өкіметінің  озбырлық  саясаты 
заңдастырылып,  қалыптасқан  өкімет  билігі  тарапынан  қоныс  аудару  саясатын  жүргізуге  ыңғайлы 
жағдай жасақтала бастады. Қоныс аудару саясатының жылдық, бес жылдық жоспарлары жасақталды. 
 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:  
1. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. 2 томдық 1 том. 
2.  Государственный  архив  Астраханской  области  Российской  Федерации.  (ГААО  РФ).  Ф.299.  Оп.3. 
Д.385. 
3.  Платунов  Н.И.  Переселенческая  политика  Советского  государства  и  ее  осуществления  в  СССР 
(1917- июнь 1941гг.) Томск. 1976. 
4. Государственный архив Российской Федерации (ГАРФ). Ф.1235. Оп.120. Д.178.  
5. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты (ҚРОММ) 74 қ. 2 т. 47 іс. 
6. Российский государственный архив экономики (РГАЭ).Ф. 478.Оп. 7. Д.693. 
7. ҚРОММ. 846 қ. 1. т. 38 іс. 
8. РГАЭ. Ф. 478. Оп. 7. Д. 3046.  
9. Голощекин Ф.И. Десять лет пройденных и предстоящие задачи. А-А. 1930.  
  
 Резюме 
  
В данной статье рассматривается решения V съезда Всеказахстанских Советов о переселенцах.  
 
Summary 
 
This article deals with the decision of the 5 th Congress of whole Kazakhstan Soviet about settlers. 
 
 
«ҚЫЗЫЛҚОҒА» АУДАНДЫҚ ГАЗЕТІНІҢ ТАРИХЫНАН 
 
Қ.Сүндетұлы, т.ғ.к., Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің 
 аға оқытушысы. 
 
 
Жасыратыны  жоқ,  өлкемізде  өзге  аудандарға  қарағанда  Қызылқоғаның  мерзімді  баспасөзі 
дүниеге кеш келгенін айтпасқа болмайды. Оның бірнеше себептері бола тұрса да ең бастысы кешегі 
компартияның  билігіне  сүйенген  кеңестік  үкіметтің  бұл  жауапты  саяси  құралға  ешбір  көңіл 
аудармағаны.  Дегенмен,  ауданда  баспасөзге  деген  еңбекшілердің  сүйіспеншілігі  болмаған  деген 
пікірден аулақпыз. Сонау Ұлы Отан соғысының сұрапыл кезінде кеңшарлар мен колхоздар, мекемелер 
жанында  қабырға  газеттеріне  көңіл  бөлінді.  ҚК(б)П  Қызылқоға  аудандық  комитетінің  хатшысы 
Мұқтаров  бекіткен  үгіт-насихат  бөлімінің  1944  жыл  10  қазан  күнгі  жасақталған  саяси-идеологиялық 
жұмыс  жоспарында  әр  елді  мекендерде  саяси  оқу  үйлері  ашылып,  оларды  газет-журналдармен 
қатамасыз ету және радиоқабылдағыш қою міндеттелді [1].  
Облыс  орталығынан  облыстық  және  республикалық  газеттер  поштамен  жіберіліп  тұрды. 
Облыстық  партия  комитетінің  ХІ  пленумы  шешімдері  жарияланған  «Прикаспийская  коммуна»  мен 
«Социалистік  құрылыс»  газетінің  1944  жыл  24  қазан  күнгі  №31  сандарын  жіберген.  Аталмыш 
пленумның  мал  шаруашылығын  өркендетуге  арналған  қаулысын  осы  газеттер  негізінде  жергілікті 
бастауыш ұйымдарында талқылау үшін арнайы қатынас хатттар жолданды [1, 9-іс, 105-п.]. Осылайша, 
жоғарғы билік органдарының шешімдері мен бұйрықтарын бұқара халық арасында кеңінен таныстыру 
жүзеге асырылды. Жергілікті жерден тілшілерді облыстық және республикалық газеттердің жұмысына 
тарту  немесе  штаттан  тыс  тілшілер  тағайындау  жұмыстары  жүргізілді.  Гурьев  облыстық 
«Прикаспийская  коммуна»  газетінің  редакторы  П.И.Богданов  1944  жыл  28  қыркүйекте  Қызылқоға 
аудандық партия комитетінің хатшысы Мұқтаровқа хат жазып, орыс тіліндегі газетке штаттан тыс тілші 
сұраған  сауалының  орындалмай  отырғанына  қынжылыс  білдірген  [1,10-іс,  36-п.].  Бұқара  арасында 
үгіт-насихат  жұмысын  жүргізуде  газетті  дауыстап  оқу  үлкен  рөл  атқарды.  Жұмыстан  қол  босаған 
шақта немесе кешкіқұрлым үйге жиналып алып, үгітшілер әкелген газет-журналдардан саяси хабарлар 
мен  майдан  жаңалықтарын  естуге  құмарланды.  Осылайша,  аудан  еңбекшілері  газет-радио 
хабарларымен  жігерлене  отырып  «Барлығы  да  жеңіс  үшін,  барлығы  да  майдан  үшін!»  деген 
патриоттық ұранға қосылды. 
 
Соғыстан  кейін  ауданда  жергілікті  басшы  органдар  тарапынан  баспасөз  саласына  жан-жақты 
көңіл бөліне бастады. Өлкеде болып жатқан өзгерістерді республикалық басылымдарда көрсету үшін 
ҚК(б)П  аудандық  комитетінің  1952  жыл  30  наурыз  күнгі  №35  бюро  мәжілісі  қаулысымен 

 
12
республикалық  «Социалистік  Қазақстан»  газетінің  Қызылқоға  ауданындағы  арнаулы  тілшілігіне  үгіт-
насихат бөлімінің меңгерушісі Нәби Шауткенов тағайындалады [2].  
 
Күн  өткен  сайын  ауданда  ауыл  шаруашылығы  қарқынды  дамып,  мал  шаруашылығының 
өнімділігі  арта  түсті.  Жер  көлемі  кең,  түгін  тартса  майы  шыққан  Қызылқоғада  ауыл  шаруашылығын 
дамытуға  қолайлы  жағдайлар  бар  еді.  Мал  шаруашылығы  өнімдерін  дайындау  үшін  берік  жем-шөп 
қорын  жасау,  табиғи  шабындықтар  мен  жайылымдарды  толығымен  пайдалану,  өндірісті 
механизацияландыру  міндеттері  тұрды.  Осы  жауапты  жұмыстар  мен  қатар  бұқара  арасында  саяси-
әлеуметтік және мәдени шараларды жүзеге асыру үшін аудандық газетті шығару кезек күттірмейтін іс 
болатын. 
ҚК(б)П  Орталық  Комитетінің  1952  жылы  6  наурызда  өткен  кезекті  бюро  мәжілісінің 
қаулысымен  Қызылқоға  ауданында  газет  ұйымдастыруға  шешім  қабылданады.  Осыған  орай  келесі  7 
наурыз  күні  ҚК(б)  Орталық  Комитетінің  хатшысы  Ж.Шаяхметов  қол  қойған  төмендегі  «Қазақ  ССР-да 
жаңадан  аудандық  газеттер  ұйымдастырылатын  аудандар  туралы  анықтама»  Мәскеудегі  ВКП(б) 
Орталық Комитетіне жіберіледі: 
1.  Гурьев  облысы,  Қызылқоға  ауданы  1944  жылы  ұйымдастырылды.  Аудан  экономикасында 
мал  шаруашылығы  ерекше орын  алады.  Аудандағы  23 колхоздың  6111  гектар  шабынды  егістігі және 
160  мың  бас  малы,  2  қаракөл  қой  шаруашылығында  25  мың  бас  қой,  1  МТС,  1  аудандық  өндірістік 
комбинаты,  3  аурухана,  1  клуб,  10  оқу  үйі,  2  қызыл  үй  бар.  33  бастауыш  және  орта  мектептерінде 
2128 оқушылар білім алуда. Ауданның барлық халқының саны –13303, оның 96,5 пайызы – қазақтар.  
Ауданның орталығы – Гурьев қаласынан 90 шақырым жерде орналасқан.  
Қазақ  тілінде  ұйымдастырылатын  «Сталин  Туы»  («Сталинская  знамя»)  газеті,  «Правданың» 
жарты форматындай екі баспа табақпен аптасына бір рет 1000 данамен жарық көретін болады. 
ҚК(б)П Орталық Комитетінің хатшысы:  
Ж.Шаяхметов» [3]. 
Осы  шешімді  басшылыққа  ала  отырып,  Қазақ  ССР  Мәдениет  Министрлігі  Баспа  және  полиграфия 
өнеркәсібінің жоғарғы басқармасы 1952 жылы 9 сәуір күні Щадринск «Баспамашинажасау» зауытына 
жеделхат  жіберіп,  Қазақстанда  жаңадан  ашылғалы  отырған  Новопокровск,  Новобогат,  Киров, 
Галкинск,  Михайловск,  Конюховск,  Қызылқоға  аудандық  газеттері  үшін  «ТЦ»  тигельді  баспа 
машиналарын шұғыл тиеуді сұрайды [4]. 
Көп  ұзамай  жоғарғы  партия  ұйымдарының  шешімі  ауданға  да  келіп  жетеді,  осыған  орай  жергілікті 
жерде  саяси-ұйымдастыру  шаралары  жүзеге  асырылады.  Қызылқоға  аудандық  партия  комитетінің 
1952 жыл 30 мамыр күнгі №42 бюро мәжілісінде төмендегідей тарихи маңызы бар қаулы қабылданды: 
Түпнұсқа. 
«§13. Аудандық газетті шығару жөніндегі ұйымдастыру шаралары туралы. 
(Шауткенов, Ибраев). 
Аудандық партия комитетінің бюросы қаулы етеді: 
1.  БК(б)П Орталық Комитеті мен ҚК(б)П Орталық Комитетінің қаулысына сәйкес аудандық партия 
комитетімен аудандық атқару комитетінің тілі «Сталин туы» газеті шығарылсын. 
2.  Жақын арада аудандық газет редакциясын қолайлы орынмен қамтамасыз ету аудандық атқару 
комитетіне тапсырылсын. 
3.  Аудандық редакцияға жауапты секретарь және әріп теруші кадрлерді тауып оларды жұмысқа 
қосу аудандық партия комитетінің үгіт-насихат бөліміне және Жанғазиевке тапсырылсын. 
4.  Осы  жылдың  1  июнінен  бастап  «Сталин  туы»  газеті  правданың  жартысындай  көлемде  2 
полосалы 1000 дана болып жетісіне 2 реттен шығарылсын. 
«Сталин туы»  газетінің  лимитін  аудан  колхоздары мен  мекемелеріне  бөлу жоспары  беркілсін. 
(Жалғанды).  
«Сталин  туы»  газетіне  жазылу  лимитін  толық  орындау  және  жергілікті  орындарда  тілшілер 
тобын құру бастауыш партия ұйымы секретарларынан талап етілсін. 
5.  Типографиялық  керекті  құралдарын  (машина,  әріп,  қағаз  т.б.)  тез  уақыт  ішінде  алып  болу 
газеттің редакторына тапсырылсын. 
6.  Осы  қаулыны  бастауыш  партия  ұйымдарына  тарату  және  орындалысын  бақылау  аудандық 
партия комитетінің үгіт-насихат бөліміне тапсырылсын» [2, 212- іс, 62-п.]. 
 
Аталған қаулыны жүзеге асыру мақсатында алғашқы ұйымдастыру шаралары сапында газеттің 
редакторы тағайындалды. Таңдау ауданға танымал, елге еңбегі сіңген Ұлы Отан соғысына қатысушы 
Әлімбай  Жаңғазиевке  түсті.  Ә.Жаңғазиев  1915  жылы  Атырау  облысының  Қызылқоға  ауданындағы 
Қаракөл  ауылында  (бұрынғы  Орал  губерниесі,  Жымпиты  уезі,  Қаракөл  болысында)  дүниеге  келген. 
1935  жылы  Гурьев  педагогикалық  техникумын  бітіргеннен  кейін  Мақат  ауданындағы  Ескене,  Кенбай 
мектептерінде оқу ісінің меңгерушісі, мектеп директоры болып қызмет істеді. 1942-1945 жылдары Ұлы 
Отан  соғысына  қатынасқан.  ҚР  Құрметті  журналисі,  доцент  Т.  Жаңабай  былай  дейді:  «Ол  Брянск 
әскери  училищесінде  оқып,  Брянск,  Прибалтика  майдандарында  рота  командирінің  орынбасары, 
батольон  парторгі  болып,  үлкен  саяси  ұйымдастырушылық  қабілетімен,  ерлігімен  көзге  түскен.  Рота 

 
13
командирі оққа ұшқан ұшқан сәтте жоғарыдан бұйрық күтпей-ақ бірден ротаны басқаруды қолға алып, 
сарбаздарын шабуылға көтеріп, сол жолы жеңіске жетіп, батылдық пен батырлықтың үлгісін көрсеткен 
қайсар  жан  еді.  Отан қорғауда  да,  бейбіт  еңбектің  қай  саласында  да және журналистік  қызметте  де 
Әлімбай 
Жаңғазиев 
еңбек 
сүйгіштігімен, 
парасаттылығымен, 
қарапайымдылығымен 
және 
кішіпейілдігімен  танылып,  көп  құрметіне  бөленген  болатын.  Ол  еңбегі,  ерлігі  бағаланып  «Қызыл 
Жұлдыз», «Отан соғысы» ордендерімен және көптеген медальдармен марапаттталды». 
Аупарткомның  1952  жыл  20  тамызда  өткен  №  2  бюро  мәжілісінің  қаулысының  9  тармағында 
былай деп жазылған: Жаңғазиев Әлімбай аудандық партия комитеті мен аудандық атқару комитетінің 
тілі  «Сталин  туы»  газеті  редакторлығына  беркітіліп,  Осы  қаулының  бекітілуі  ҚК(б)П  облыстық 
комитетінен  сұралсын.  Еңбек  ақысы  1  июльден  бастап  есептелсін.  ҚК(б)П  аудандық  комитетінің 
секретары: А.Ибраев» [2, 213 - іс, 10 - п.]. 
Ауданда  баспахана  қоры  да  жасақталады.  Жоғарыдағы  Щадринск  зауытынан  жіберілген  тигельді 
баспа машиналары 1952 жылы 30 қыркүйек күні Новобогат, Конюховск және Қызылқоға аудандарына 
жіберіледі [4, 104-п.]. 
Редактор Ә.Жаңғазиевтың күш-қайраты  арқасында  Қызылқоға  ауданы тарихында тұңғыш  рет 
«Сталин  туы»  газетінің  №1  саны  1953  жылы  31  қаңтар  сенбі  күні  2  бетпен  өмірге  жолдама  алды. 
Газеттің  алғашқы  бетіндегі  бас  мақаланы  Ә.Жаңғазиев  жазып,  эпиграфқа  кеңестік  қоғам  қайраткері 
Г.М.Маленковтың  «...Идеялық-саяси  ықпал  жасаудың  барлық  құралдарын:  біздің  насихатта,  үгітті, 
баспасөзді  коммунистердің  идеологиялық  даярлығын  жақсартуға,  жұмысшылардың,  шаруалардың, 
интеллигенцияның  саяси  қырағылығын  және  саналылығын  арттыруға  жұмсап  отыру  қажет»,  -  деген 
сөзін алды.  
«Баспасөз – партиямыздың өткір құралы» деген бас мақалада мынадай жолдар бар еді, оқып 
көрелік: «Өзінің алғашқы жарыққа шыққан күндерінен бастап баспасөздің бүкіл тарихы мен қызметі – 
Ленин-Сталин  партиясының  тарихы  мен  қызметінің  біте  қайнасқан  бір  бөлімі  болып  табылады. 
Баспасөз совет халқын елімізді индустрияландырудың және ауылшаруашылығын коллективтендірудің 
Сталиндік  ұлы  жоспарын  іске  асыруға,  социалистік  қоғам  құруға  жұмылдырды.  Ұлы  Отан  соғысының 
алғашқы күндерінен бастап оның жеңіспен аяқталуына дейін баспасөз партияға барлық күшті фашист 
басқыншыларына қарсы күреске аттандыруға көмектесті.  
Баспасөз  қазір  социалистік  экономика  мен  мәдениетті  дамылсыз  өркендету  үшін  елімізде 
коммунизмнің  алып  құрылыстарын,  табиғатты  өзгертудің  Сталиндік  жоспарын  жүзеге  асыру  үшін 
күресіп келеді. 
...СОКП  Орталық  Комитеті  мен  ҚКП  Орталық  Комитетінің  қарары  бойынша  Қызылқоға 
ауданында  газет  шығаруға  лұқсат  етілген  болатын.  Бүгін  аудандық  «Сталин  туы»  газетінің  алғашқы 
саны шығып отыр. 
Аудандық  газет  ауданның  партия,  совет  және  комсомол  ұйымдарының  еңбекшілердің  қалың 
бұқарасы мен байланысын бұрынғыданда гөрі нығайта беруіне көмектеседі. 
Аудандық  баспасөз  бұқараға  коммунистік  шындықтың  жалынды  сөзін  жеткізіп,  Ленин-Сталин 
партиясының ұлы идеяларын, оның саясатын тынбастан насихаттап отыруға тиіс. Қазір, социализмнен 
коммунизмге  бірте-бірте  өту  дәуірінде  еңбекшілерге  коммунистік  тәрбие  беру  міндеттерінің  бірінші 
дәрежелі маңызы болып отырғанда баспасөз аса зор және жауапты жұмыс атқарады. Аудандық газет 
өздерінің беттерінде насихат мақалалары мен консультацияларды жариялап отырады.  
Аудан еңбекшілерінің мәдени жағынан үнемі өсуіне қамқорлық жасау, идеологиялық жұмыстың 
барлық  саласында  жоғары  идеялық,  коммунистік  партиялық  үшін  күресу  –  біздің  газетіміз  үшін 
соншама зор және құрметті қызмет. 
Баспасөз еңбек өнімділігін арттыру, ішкі мүмкіншіліктерді дұрыс пайдалану жолындағы күресте 
еңбекшілерге  мейлінше  көмек  көрсетуі  тиіс.  Қоғамдық  мал  басын  көбейту,  оның  өнімділігін  молайту 
жөніндегі  басты  міндетті  орындауда  социалистік  аулышаруашылығының  қызметкерлеріне  мейлінше 
көмек көрсету – газеттің негізгі жұмысы.  
...Ауыл  шаруашылық  озаттарының  көрнекті  іс  үлгілерін  көпшілікке  кең  тарту,  социалистік 
жарыстың  барысын  ұрыс  көрсету  баспасөздің  алдындағы  негізгі  жұмыстың  бірі.  Алайда,  кейбір 
колхоздар жанынан шығатын қабырға газеттері қазіргі талапқа сай жұмыс жасамай келеді. Амангелді, 
Ворошилов  және  Чапаев  атындағы  колхоздарда  әлі  қабырға  газеттері  кезінде  шығарылмайды. 
Шығарыла  тұрса  да  газет  беттерінде  колхоз  шаруашылығының  жай  толық  көрсетілмейді.  Сын  мен 
өзара сын нашар қолданылады.  
Біздің  газеттеріміз  совет  қоғамының  қозғаушы  күші  –  коммунистік  сын  мен  өзара  сынды 
өрістетуде партиямыздың өткір құралы» [5].  
Аудан  партия  ұйымы  бесінші  бесжылдық  жоспардың  орындалуын  қамтамасыз  етуде,  ауыл 
шаруашылығы мен мәдениетін өркендетуде газеттің сан қырлы рөлін жан-жақты пайдалана білді. 1952 
жылы  желтоқсанда  еңбекшілер  депуттарының  жергілікті  Советтерінің  сайлау  науқаны  басталды. 
«Сталин  туы»  халықтың  арасында  үлкен  көпшілік-үгіт  жұмысын  жүргізді.  Газеттің  бірінші  санында 

 
14
аудандық  партия  комитетінің  үгіт-насихат  бөлімінің  меңгерушісі  Н.  Шауткеновтың  «Сайлау  алды  үгіт 
көпшілік  жұмыстарын  өрістете  берейік»  атты  мақаласы  жарияланып,  аса  зор  саяси  науқанға  әзірлік 
жәйі баяндалып кейбір кемшіліктерге де тоқтала кеткен: «...Бірақ, жергілікті Советтердің сайлау алды 
үгіт-көпшілік жұмыстары барлық жерде де өз дәрежесінде жүріп келеді деуге болмайды. Кейбір партия 
ұйымдары  бұқара  арасындағы  көпшілік  түсінік  жұмыстарына  жеткілікті  көңіл  бөлмей  келеді.  Чапаев 
атындағы  және  «Путь  коммунизму»  колхоздары  партия  ұйымдарында  бөлінген  үгітшілер 
колхозшылардың арасында сирек болады. Кейбір үгітшілер өзінің идеялық дәрежесін арттыру ісімен аз 
шұғылданады.  Мұндай  кешірімсіз  халге  партбюро  секретары  Сұлтанғалиев  жолдас  осы  кезге  дейін 
төзіп келеді...». 
Осы  тақырыпқа  «№1  Қарабау  сайлау  округі  Қарабау  орта  мектебінің  оқытушы  комсомол 
ұйымының  жалпы  жиналысы  Қадиша  Құсанова  жолдасты  аудандық  Советтің  депутататтығына 
кандидат  етіп  ұсынды»  атты  мақала  берілген,  онда  төмендегідей  жолдар  бар:  «Қарабау  орта 
мектебінің оқытушы комсомол ұйымының коллективінің Қызылқоға аудандық Советінің депутаттығына 
кандидат ұсынуға арналған жиналысы салтанатты жағдайда өтті. 
Жиналысты  ашқан  Бердіғалиева  Әсия  жолдас  бірінші  сөзді  оқытушы  Қарағожина  жолдасқа 
берді. 
Қарағожина  жолдас  өзінің  сөзінде,  орта  мектептің  оқу  ісінің  меңгерушісі  Құсанова  Қадишаны 
жолдастың  жас  ұрпақтарды  оқытып  және  тәрбиелеудегі  еңбегін  айта  келіп,  Құсанова  Қадишаны 
аудандық Советтің депутаттығына кандидат етіп ұсынды.  
Шығып  сөйлегендер  Қарабау  орта  мектебінің  оқытушылары:  Жұмағазиев  Боран,  Ысқақова 
Дәріжан  жолдастар  Қарабау  орта  мектебінің  оқытушы  комсомол  ұйымының  коллективінен  аудандық 
Советінің  депутаттығына  ұсынған  Құсанова  Қадиша  жолдастың  кандидатурасын  қызу  қуаттауға 
шақырды... ». 
Газеттің  келесі  бетінде  П.Аманғалиевтың  «Молотов  атындағы  колхоздың  үгітшілері», 
С.Тоқмұрзиннің  «Агротехникалық  курстардың  оқуы  жақсартылсын»  атты  мақалалары  жарияланған. 
Қызылқоға  ауданының  бас  агрономы  М.Ізімовтың  «Көктем  егісіне  үлгілі  әзірлікпен  барайық»  атты 
мақаласында ауылшаруашылық, оның ішінде дәнді егіс дақылдарының өнімін арттыруға ерекше көңіл 
аударуға шақырған. Ол үшін ауданның колхоздары көктем егісіне әзірленіп, тұқым қорын жасақтауға, 
ауылшаруашылық  машиналарын,  құрал-саймандарды  жөндеуде  және  жұмыс  көліктерін  күтуде 
белсенділік  танытуы  тиіс.  Бас  агроном  кейбір  кемшіліктерді  былайша  атап  көрсеткен:  «...Алайда, 
ауданымыздың  кейбір  колхоздары,  атап  айтқанда  Молотов,  Сталин,  Чапаев,  Ворошилов  атындағы 
колхоздар көктем  егісіне  әзірлік  жұмыстарын жүргізуде  бейқамдыққа  салынып,  тұқым қорын  сорттап 
әзірлеуді, ауыл шаруашылық машиналары мен құрал-саймандарды жөндеу жұмыстарын кешеуілдетіп, 
көктем егісінің әзірлігіне әлі өз дәрежесінде кіріспей отыр» [6].  
Ал,  тілші  Ж.Үмбетқалиевтың  «Радио,  телефон  байланысы  жөнге  қойылсын»  атты  сын 
мақаласында аудан орталығы Қарабаудағы орын алып отырған келеңсіз кемшіліктерді атап көрсеткен: 
«Алайда,  ауданның  радио  торабы  тиісті  расписанияға  сай  жұмыс  жасамай  отыр.  Беріліп  отырған 
хабарларды  үзіп  тастайды.  Болмаса,  екі  толқынның  бірігуінен  әр  түрлі  мағынадағы  екі  мәселе  қатар 
беріледі.  Бұл  кемшіліктердің  орын  алуына  бірден  бір  себеп,  радио  торабында  жұмыс  істейтін 
қызметкерлердің өз жұмыстарына жеткілікті мән бермеуі. 
Сондай-ақ,  ауданымызды  колхоздармен  байланыстыруда  телефон  жұмыстарында  да  елеулі  елеулі 
кемшіліктер кездесіп  отыр. Бұзылған  телефон  аппараттары  дер  кезінде  оңдалмайды. Оны  оңдап іске 
қосуда телефон оңдаушылардың қабілеті жеткіліксіз. Осының салдарынан телефон арқылы байланыс 
жұмыс көп уақыт кідіріске ұшырайды...». 
 
Газет  Қарабау  селосындағы  «Сталин  туының»  баспаханасында  1000  данамен  басылып, 
редактор Ә.ЖАНҒАЗИЕВ деп қол қойылған. 
Аз  ғана  уақыттың  ішінде  аудан  өмірінің  айнасына  айналып,  жаңалықтың  жаршысы  атанған 
басылымға  хат  жолдаушылар  саны күннен-күнге  арта  түсті. Олар  жазған  хабарларда  жергілікті  ауыл 
тынысы мен еңбекшілердің мұң-мұқтаждары, талап-тілектері төгіліп жатты.  
Гурьев облыстық «Социалистік құрылыс» газетінің 1953 жылы 27 ақпан жұма күнгі №41 (5713) 
газетінде  «Жаңа  газеттер»  атты  заметка  беріліп,  аудандарда  жарық  көрген  газеттерге  төмендегіше 
құтты  болсын  айтыпты:  «ҚКП  Новобогат  аудандық  комитеті  мен  еңбекшілер  депутаттары  аудандық 
Советінің тұңғыш органы – «Малшылар үні» газетінің алғашқы номері шықты.  
Жаңа  газеттің  шығуы  ауданның  өміріндегі  үлкен  жаңалық  боды.  Оны  аудан  еңбекшілері  зор 
қуанышпен  қарсы  алды.  Газеттің  алғашқы  номерінде  кейбір  ұйымдар  мен  еңбекшілердің  газеттің 
алдына қоятын тілектері мен талаптары жарияланды.  
Сондай-ақ  жуырда  ҚКП  Қызылқоға  аудандық  комитеті  мен  еңбекшілер  депутаттарының 
аудандық Советінің органы «Сталин туы» газетінің бірінші номері шықты» [7]. 

 
15
Осылайша,  екі  бетпен  жарық  көрген  аудандық  газет  өз  оқырмандарына  қоғамдық  өмірдегі 
саяси өзгерістер мен мәдени жаңалықтарды барынша шынайы жеткізіп, олардың талап-тілектері мен 
ұсыныстарын білдірген нағыз халықтық мінбеге айналды. 

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: