Өсімдіктерді жерсіндірудің негізгі әдістері

 
 
                                                                                         
 
 
 
 
22 
температура  керек  деген  қорытындыға  келген.  Сондықтан  ол  температура 
қосыңдысын  есептегенде 0ºС бастап емес, өсімдіктердің өсіп-өнетін ең төменгі 
температура шегінен бастаған.  
Рулье шәкірті А.П.Богданов [31,б.14] 1856 жылы 17 қарашада Москвадағы 
ауылшаруылық  қоғамдастығының  отырысында  өзінің  ұстазының  тапсырмасы 
бойынша  («Об  акклиматизации  животных  и  растений»)  «Жануарлар  мен 
өсімдіктердің  көндігулері»  атты  баяндама  оқыды,  онда  көндіктіру  өсімдіктер 
мен  жануарлардың  жаңа  орта  жағдайына  бейімделуі  деп  түсіндірді.  Оның 
баяндамасынан  кейін  Москва  ауылшаруалық  қоғамдастығы  ішінен  жануарлар 
мен  өсімдіктерді  көндіктіретін  Комитет  ұйымдастыру  керек  деген  шешім 
қабылданды, комитет директоры болып К.Ф.Рулье тағайындалды [133].  
Осыған ұқсас климаттық әдістің негізін салушы Э.Регель [32,б.14] болды. 
Ол  өсімдіктерді  шыңымен  көндіктіру  мүмкіндігіне  сенбеген,  бірақ  климаты 
жағынан  бір-біріне  ұқсас  елден  әкелінген  өсімдіктер  түрлерін  көндіктіруге 
болатындығын  айтқан.  Сонымен  жылы  жақтан  әкелінген  өсімдіктерді    Ресей 
елінде көндіктіру үшін, Регель өсімдіктерді күтудің ерекше әдісін қолдану, яғни 
өсімдіктер  тым  ерте  немесе  тым  кеш  жетіліп  кетпес  үшін  дұрыс  күтім 
керектігін айтқан.  
Ұлы  орыс  ботанигі  А.Н.Бекетовте  [33,б.14]  өсімдіктерді  көндіктіру  тек 
климаттық  жағдайлары  бір-біріне  ұқсас  немесе  әкелінген  жердегідей  климат 
болған  жағдайда  ғана  да  нәтижелі  болады  деп  есептеген.  Толық  көндіктіру 
кезінде өсімдіктердің барлық циклдан, яғни тұқымдардың ашық ауада, әйнекті 
гүл-жайсыз  және  тұқым  жетілуіне  қажетті  көрсеткіш  болып  табылады. 
Сонымен қатар тағы да ең маңыздысы ауыспалы климатта сыналу керектігі, ал 
климат болса, тек 25 жыл ішінде өз өзгерісін көрсетеді.   
Ең  алғашқыда  өсіп-жетілуге  қажетті  жағдай  туралы  Э.Геккель  [134], 
барлық жерлерде бірдей бола қоймайтындығын көрсеткен, сондықтан бірде-бір 
түр  жер-жерде  тіршілік  ете  алмайды,  керісінше  «түрлердің  әрқайсысының 
табиғатта өз орындары бар».  
Көндіктіру теориясын дамытуға неміс орман маманы Г.Маир [135,136,137] 
және  итальян  ботанигі  Паваридің  жұмыстарынан  көруге  болады  [138],  бірақ 
Маир  көндіктіру  мүмкін  дегенге  теріс  көз  қараста  болып  және  өсімдіктердің 
табиғи қалпын мойындаған, бірақ солтүстік жарты шар орманды облыстарына 
климаттық аймақтық салыстырмалы кестесін берген. Маир өзінің теориясының 
кемшіліктерін түсіне отырып, түрлердің көпшілігі әртүрлі қалыпта болатынын: 
олар  ерте  және  кеш,  суыққа  өте  төзімділер  және  жай  төзімділер  болатынын 
көрсеткен.  Жерсіндірушінің  мақсаты  пішіндерді  дұрыс  таңдап  алумен  қатар, 
олардың өз жеріндегідей өсіп-жетілуіне жағдай жасау.  
Бірақ  бұл  үлгіде  эдафиялық,  биологиялық  факторлар  қатыспайды,  ал 
климаттық  факторлардан  –  жарық  және  оның  қасиеттері,  жердің  күндізгі 
жарықпен  суректе  түсіру  кезеңі,  желдік  тәртіп  [139]  болады.  Сонымен  қатар, 
бұған ағаштардың өзінің табиғи өсіп-жетілуге үйретілген түрлері, ең маңызды 
биологиялық 
факторлардың 
бірі 
өсімдіктердің 
топтастырылуы 
қарастырылмаған.  Бұл  әсіресе  ағаш  дақылдарының,  саябақтың  және  басқа 
көпшілік жерсіндірме түрлерін жарыққа шығару кезеңінде, жерсіндірме түрдің 

 
 
                                                                                         
 
 
 
 
23 
отанының  таза  немесе  аралас  көшеттерде  және  оларды  табиғи  биоценозға  тән 
емес  фотоклимат  құру  үшін  жалғастырушы  түр  ретінде  қолдануға  бола  ма 
екендігін білген кезде ғана мәнге ие болады [139,б.22]. 
Сонымен, климаттық ұқсастық көндіктіру әдісі себебін түсіндірумен емес, 
жерсіндірме  түрге  қажетті  материал  таңдауға  болатындай  азды-көпті  қолайлы 
орын  таңдау  мәнінде.  Осыған  байланысты  Маир,  Павари  және  олардың 
жақтастарының  үлгілері,  сонымен  қатар,  климаттық  ұқсастық  теориясы  анық 
климаттық жағдай ұқсастығын жасау мүмкін емес дейтін қатаң сынға ұшырады.  
Осындай  жерлерді  таңдау  кезінде  54º  және  40º  аралығындағы  коңыржай 
белдікте  ағашты,  орманды  дала  және  далалы  аймақтар  орналасқан  әр  елдің 
және  ауданның  климаттық  көрсеткіштері  қиыншылық  тудырады  [140].  Бұдан 
көрі  климаттық  ұқсастық  таңдау  кезінде  қатаң  қиындық  тудыратын  тура  54º 
және 40º аралығында орналасқан [141,142]. Қаланың климаттық сипаттамасы да 
ерекше.  Өсімдіктерге  өздерінің  отанындағыдай  климаттық  жағдай  тап  бола 
бермейтіндіктен  және  олардың  қасиеті  өзгерсіз  қалады  деп  айту  мүмкін  емес 
болғандықтан,  Маирдің  жерсіндірме  түрдің  табиғалануы  деген  нақты  
анықтамасы бекерге шықпаған. Өсімдіктердің жерсіндіру түрлерін көндіктіруді 
өзі  өсіп-жетілген  еліндегі  климаттық  жағдайға  жақын  немесе  ұқсас  болуын 
талап етеді және жерсіндірме түрдің осы жағдайға көндігіп кетуін қадағалайды. 
Көндіктіру  кезінде  реакция  нормасына  сай  орта  факторларының  өзгерістеріне 
сәйкес жаңа жағдайларға төзімді түрлерін таңдап алу қажет.  
Климаттық  ұқсастық  әдісі  тек  ағаш  және  шөпті  өсімдіктер  жерсіндірме 
түрлерінің  арасында  ғана  емес,  сонымен  қатар  ауылшаруашылық 
аудандастыруға да өзінің әсерін тигізді [143].  
Осы  теорияның  дамуына  Гумбольд  және  Де-Кандолден  кейін  климатолог 
Г.Т.Селяниннің  [144,145]  жұмыстары  болды,  ол  өсімдіктердің  өсіп-өну  және 
даму  кезеңінің  барлық  фазаларына  қажетті  температура  косыңдысына  қайта 
оралды  және  қайталамалы  суықтар  және  ылғал  балансын  ескере  отырып, 
температураның  тек  +10ºС  жоғары  болуын  айтты,  ал  өсімдіктің  температура 
қосыңдысы  мен  ылғалының  бірлескен  ықпалын  көру  үшін  өсімдіктердің  өсіп-
өну  және  даму  кезеңіндегі  жауын-шашын  қосынды  шамасы  температура 
қосыңдысын  10-ға  көбейткендегі  шамасына  тең  деген  гидротермикалық 
коэффициенті  қолданды.  Егер  коэффицент  шамасы  1-ден  аз  болса, 
өсімдіктердің  өсіп-өну  және  даму  кезендегі  дымданулары  жеткіліксіз  болады. 
1-ден 2-ге дейінгі коэфициент шамасында дымдану жеткілікті, 3-тен 4-ке дейін 
артық шамада болады.  
Орта  жағдайының  өзгеру  ықпалы  және  табиғи  сұрыпталу  кезенінде 
түрлердің  бірте-бірте  даму  процесінде  азды-көпті  болса  да  бейімделу 
сипаттамалары  бар,    жаңа  пішін  түрлері  пайда  бола  бастайды.  Сонымен, 
түрлерді  көндіктірудің  негізі  өсімдік  генотипін  (өсімдік  негіздерін  терең 
зерттелуін)  ескере  отырып  экотип  және  биотип  жинақ  түрлерін  іште  өз  ара 
бөлшекке  бөлу  кезінде  орта  жағдай  өзгерулерін  және  басқа  елде  жерсіндірме 
түрлерді  қолдану  үшін  кең  ауытқу  реакциясы  бар  екендігін  анықтайды. 
Сондықтан  көндіктірудің  бұл  түрі  селекция  әдісін  қолданған  кезде,  яғни 

 
 
                                                                                         
 
 
 
 
24 
таралған  түрлерге  экологиялық-генетикалық  құрылымын  зерттеп,  жерсіндірме 
түрде белгіленген негізінде ғана мүмкін. 
Осы  туралы  Н.И.Вавилов  климаттық  ұқсастық  әдісі  көптен  бері 
жеңілдетілген  түрде  қарастырылып  келді,  өйткені,  дақылдар  мен  түрлер  жан-
жақтылық  қырынан  көрді  деп  өзінің  еңбегінде  көрсеткен.  «Дания  елінің 
жағдайы ерекше, біздің көптеген аудандарда дат жемістерінің тұқымдары сорт 
сынаудан жақсырақ, поляр шеңберінен әрі кетеді». Өсімдіктерді еңгізген кезде 
сорттық түрлердің ауытқулары байқалады [146]. Себебі әртүрлі елдерде толық 
климаттық ұқсастық жоқ. «Біздің жерсіндірме түрге жасалған тәжірибе  қарама-
қайшы факторларды анықтады. Таулы экватор өсімдіктері өз елдеріндегі қысқа 
күнде 
бейімделгенмен, 
біздің 
солтүстіктің 
ұзақ 
күндерінде, 
өсіп-
өнетінтіндіктерін  көрсетті.  Әсіресе,  аббиссистік  арпа  мен  бұршақ  Ленинград 
облысында  жақсы  дамып  кеткен.  Көптеген  ағаштар,  соның  ішінде  жемістілер 
(мысалы,  інжір)  басқа  да  көптеген  қытай  әшекейлі  тұқымдар  сияқты,  біздің 
ылғалды  және  сонымен  қатар,  құрғақ  субтропикте  жақсы  өсіп  жетіледі 
[146,б.24]. 
Н.И.Вавилов  шеткі  солтүстіктен  субтропикті  жасылдандырып  орман 
шаруашылығын  дамыту  үшін  Америка,  Жапония,  Қытай,  Батыс  Европа 
елдеріндегі оншақты ағаш түрлерін атап кеткен.  
В.П.Малеев  [139,б.23]  жерсіндіру  әдісін  қарастыра  отырып,  оларды  екі 
топқа  бөлген:  олардың  ареал  шекараларын  анықтайтын  (лимиттік  фактор); 
климаттық  әдістер  –  климаттық  ұқсастық  және  климаттық  фактор  әдісі,  түр 
құрам  ұқсастығын  және  өсімдік  түрлерін  анықтайтын  -  фитогеографиялық 
әдістер.  Түрлерге  сүйене  отырып  ғана  емес,  экотип  және  биотиптің  жеке 
экологиялық  және  генотиптік  өзгерістер  мен  ауытқуларға  ерекше  мән  беру 
керек.  Өйткені  бұл  құбылыстар  әлі  зерттелмеген,  бірақ  эксперименталды 
экологияға,  ботаникалық  географияға,  және  көндіктіру  мәселелеріне  көп 
септігін тигізеді.  
М.В. Культиасов [147] жерсіндіру объектісін таңдау кезіңде тіршілік ететін 
өсімдіктін аудан тарихын ғана зерттеп қоймай, сонымен қатар, тіршілік иесінің 
экологиялық-генетикалық  тобын,  тіршілік  иесінің  генетикалық  тобының  
экологиялық  ауытқуларын  танып-білу  керек  деген.  Жерсіндіру  кезіндегі 
түрлердің  экологиялық  құрылым  кезеңің  зерттеген  С.Я.  Соколов  [148] 
флорогеографиялық  талдау  жасау,  тіршілік  түрлерінің  бағасын  беру  және 
жерсіндіру орнын тандау керек деп ұсынған.  
Н.А.  Базилевта  осыған  ұқсас  қорытындыға  келген.  Пассивті  және  активті 
көндіктіру,  көндіктірудің  сәтті  бағасының  әдісін,  жерсіндіру  әдісінің  осыған 
ұқсас  тарихын  қарастыра  отырып,  автор  жерсіндіру  кезінде  гетерогенді  түрге 
материал  таңдау  қажеттігін  ескеру  керектігін  атап  кеткен.  Түр  ішіндегі  түр, 
пішін, экотип және биотиптері бар түрдің күрделі құрылымы көндіктіру кезінде 
өздерінің  нақты  жағдайға  сай  экотип,  биотиптерін  таңдауға  бағдар  береді 
[143,б.23]. 
Көндіктірудің  сәтті  кезеңінде  өсімдіктердің  гүлдену  және  жеміс 
берулерінде  белгілі  бір  шкала  (сызық)  қолданылды  [149,139,б.23;143,б.23]. 
Кейбір көндіктіру бағасына қосымша табиғи өсіп-жетілуінен төмен болмайтын 

 
 
                                                                                         
 
 
 
 
25 
биіктік  және  диаметрі  бойынша  өсу  индексін  анықтайтын  жұмыстар  пайда 
болды [150]. 
Экстрополяционды 
әдісті 
қорытындылай 
келе 
И.О.Байтулин, 
М.А.Проскуряков, 
С.В.Чекалин 
[151] 
нәтижелерін 
интерполяционды 
болжамына  негіздеді.  Өсімдіктердің  тіршілік  ету  жағдайын  климаттық  ұқсас 
орнын статистикалық әдіс көмегімен анықтады.  
Әртүрлі  өсімдік  түрлерінің  биологиялық,  экологиялық  ерекшеліктерін, 
олардың  ішкі  түр  өзгерулері    георграфиялық  егіс  әсерінен  екендігі  ақпаратты 
әдісі  250  жыл  бұрын  жиналған.  Европада  қарағайдың  бірінші  географиялық 
егісін  Х.Дюгамель  де  Мансо  1745-1755  жж.  [152]  жасаған.  Сонымен  қатар, 
қәдімгі қарағай  мен жасанды өсіру туралы фин орманшылары XVIII ғасырдан 
[153]  бастап  зерттей  бастады.  С.А.  Мамаевтың  [154]  баяндауы  бойынша 
Зябловский 1804 жылы қарағай әртүрлігін бүршік пен тұқым пішіндері арқылы  
зерттеген.  С.З.  Курдиани  [155,156]  гүлді  тұқымды  қарағайларға  сипаттама 
берген.  Тұқым  шаруашылығы  және  жерсіндіру  кезінде  климаттық  нәсіл 
қолданылатынын  С.А.Самофала  [157]  зерттеген.  Жерсіндіру  кезінде 
туандайтын  мәселелерде  (158,159,160)  осы  түрдің  потенциалды-селекциялы 
мүмкіндігі  ашылады.  1966  жылы  Украинаның  [161]  солтүстік  және  сол  жақ 
жағалау  бөлігінде  1912-1916  және  1928-1930  жж.  географиялық  егістегі 
қарағайдың 15 экологиялық-географиялық пішіні көрсетілген.  
Өткен ғасырдың 60 - 70-шы жылдардан бері географиялық нысан нәтижесі 
арқылы  КСРО,  сонымен  қатар,  шетелдегі  өсімдіктердің  әр  түрлері    туралы 
материалдар жинақталған. 
Осыған  байланысты  Ленинград  маңындағы  [162]  Охтинск  орман 
шаруашылығындағы  1913  ж.  В.Д.Огиевский  бастаған,  Серебряноборск  озық 
орман  шараушылығындағы  қарағайдың  5  түрдің  35  жылдық  географиялық 
дақылы [163], Ленинград облысы [164] Ломоносов орман шаруашылығындағы 
кәдімді  шыршаның  17  экотипті  түрі  өсірілуде,  қарағайлы  ағаштың 
географиялық маңызы өте бағалы екендігін көруге болды.     
Мичиган  және  Иллинойс  P.King  [165]  штаттарында  қарағайды 
географиялық ағаш ретінде зерттеп, осы тұқымдардан өсірілген сеппе көшеттің 
морфологиялық  белгілеріне  байланысты  екенін  көрсеткен.  L.  Ruby  [166] 
қарағай  тұқымдарын  жерсіндіру  кезінде  оның  өсірілетін  ауданын  ескеру 
керектігін жазған.  
R.R.  Silen  [167]  ерте-ортаңғы  және  кеш  гүлдейтін  Pseudotsugataxifolia 
(Poir.)  Britt.  пішінді  клонды  салыстыра  отырып,  топырақтағы  таралып  өзгеру 
мерзімі  әртүрлі  топырақтардың  94-95%  генетикалық  бақыланады  деп 
көрсеткен.  Бұл  ерте  таралатын  клондардың  көктемгі  кеш  суықтарға  төзімсіз 
жерлерге ауыстыруға болмайтынын көрсетеді.  
Тұқымдардың  географиялық  шығу  тегі  мен  ағаштардың  жылдық  өсу 
деңгей  арасындағы,  апикальды  меристема  қызметімен  тығыз  үйлесімділікті 
Канадада 10 шыршаның Piccea mariana (Miil) [168] экотипінен анықтаған. 
Ағаштардың  жерсіндірудің  мақсатқа  сәйкестілігі  әртүрлі  өндірістік 
егістерге байланыстылығымен анықталған [168,б.25]. 

 
 
                                                                                         
 
 
 
 
26 
АҚШ-та  Pinus  stpobus  L.,  георграфиялық  дақылдың  солтүстік  экотипінің 
15 жерден әкелінген түрлерінің суыққа төзімді екендіктерін көрсетті [169,170]. 
Осы D.M. Maronek, H.L. Flint [171] белгілері бойынша дифференциялық деңгей 
бағасы  үшін  көптік  сызықты-регрессионды  талдау  қолданды.  Солтүстіктен 
шыққан  ағаштар  «суыққа  төзімділіктері  артық»  -  бұл  температура  режимдері 
туралы  солтүстік  өсімдіктер  экотиптердің  ұзақ  уақыт  жинақталған  нәтижесі 
болды. 
Швецияның  R.K.  Campbel  [172]  әртүрлі  орманды  түрлерінің  зоналарында 
қиындық  жағдайларына  байланысты  қарағайлы  дақылдардың  өз  арелдарының 
ішінде  суыққа  төзімді  қарағай  тұқымдарының    шығуының  математикалық 
моделін құрастырды.  
Кей  кезде  әртүрлі  экотиптерді  сынаған  кезде  кейбір  экотиптерді  өз 
ауданның  тіршілік  ету  жағдайына  қарама-қарсы  жағдайда  өсіру  мүмкін  емес 
деген  шешімге  келді  (173).  Кей  жағдайда  вегетация  уақытының  басталуы  мен 
аяқталуын,  Батыс  Европа  мен  Белоруссия  елдері  шыршаларының  екі  түрінің 
1000  экотип  арасындағы  ағаштарының  өсуі  мен  көлем  айырмашылықтары 
жағынан  Швецияның  географиялық  дақылдарында  кездеспейді  [174];  тек 
Польшаның  [175]  кәдімгі  шыршасының  кейбір  түрлерінің  бағалау 
көрсеткіштерінде бекітілген.  
Кәдімгі  шыршаның  ұзындығы  мен  биіктігінің  IUFRO  бағдарламасы  өсуін 
талдап  қорыту  нәтижелерін  шығару  1938  ж.  басталған.  Европаның  табиғи 
ареалының  34  пункті  тұқымдары  европалық  елдердің  8-де  және  АҚШ-та  25 
пунктінде  отырғызылған.  Экотиптердің  ең  жақсылары  шығыс  Европа  және 
орталық  жерлерінде  болса,  нашар  өсетіндер  көбіне  Скандинавиялық 
экотиптерде  кездескен.  Кәдімгі  шыршаның    әсемділік  қасиеті  және  сол  бір 
экотип  экологиялық  жағдайы  әртүрлі  жерлерде  бірдей  өсетіндігін  анықтаған 
[176]. 
1964-1968  жж.  Венгрияда  IUFRO  бағдарламасы  бойынша  кәдімгі 
шыршаның  1100  географиялық  экотиптерді  зерттеулерін  (жергілікті  және 
шетелдік)  жүзеге  асырғанда  38  шетел  экотиптер  алдында  артықшылықтарын 
көрсетті.  Ең  үздіктері  Польшадан  әкелінген  –  5  экотип,  Маравиядан  –  4, 
Богемиядан  –  3,  Румыниядан  –  2,  Австриядан  –  1,  Украйнадан  –  1  болды. 
Жергілікті  экотиптерден  тек  біреуі  ғана  үздік  деп  танылды  [177].  АҚШ-тың 
солтүстік-шығысында  Чехославакия,  ФРГ,  Швеция  және  Латвия  елдерінен 
әкелінген 25 жастағы кәдімді шырша экотитері болды [178,179]. 
1938  ж.  Норвегияда  салынған  халықаралық  географиялық  өсімдіктері 
Солтүстік  американдық  2  түрдің  Picea  sitchensis  Carr.  және  Pinus  contorta 
Murrayana  Engelm  түраралық  сұрыптау  жүргізіп  өсуілеріне  мүмкіндік  берді. 
Жанадан пайда болған қасиетке ие болушылық коэффициентін санау негізінде 
жақсы сұрыпталып отырғызылған тұқымдар өнімнің 20% жоғары көлем берсе, 
ал әртүрлілер өнімнің 10-12%  береді деген қорытынды жасалынды [180].  
Сонымен  орман  шаруашылығын  дамытуға  кезінде  жерсіндіру  тек  түрлер 
деңгейіне  ғана  жүргізілмейді,  сонымен  қатар  популяция  деңгейі  мен  жеке 
қылқанды  түрлер  популяциясы негізінде  де жүргізіледі.  Өсімдіктердің  әртүрлі 
сандық  пен  сапалық  қасиеттерінің  генотиптік  өзгерістерін,  селекция  мен  ерте 

 
 
                                                                                         
 
 
 
 
27 
диагностика  әдістерін  білгенде  ғана  жұмыстың  бұл  түрі  жүзеге  асырылады. 
Мысалы;  141  полусибтың  тұқымның  талдауы  (плюстік  және  минюстік) 
Eucalyptusregnans  F,  Mueell.    –  тұқымдар  қасиеттері  арасындағы  маңызды 
өзгешеліктері  барын  көрсетті.    M.D.  Wilcox  [180,б.26]  айтқандай  генетикалық 
өгеріспен  фенотиптік  үйлесімділік  түрлердің  өсу  қарқындығымен  суыққа, 
ауруларға  төзімділігі  жағынан,  бұтақтану    және  діңдерінің  тіктенуінде 
бірқалыпты сұрыптау өткізуге мүмкіндік жасайды.  
K.E.  Clausen  [181]  өткізген  Fraxinus  americana  L.,  жеке  ағаштарының 
барлық  табиғи  ареалының  әртүрлі  географиялық  тұқымдар  ұрпақтарының  22 
пунткта  АҚШ-тың  шығыс  бөлігі  мен  Канадада  сыналуы,  автордың  ең 
алғашқыдағы жеке түрлердің (популяция) селекциясының маңыздылығы, кейін 
ағаштардың  жеке  түрлері  сызықты  емес  регрессивті-дәрежелі  моделді 
ауыспалы  ендікте  негізінде  және  тұқымдардың  шығу  жерінің  ұзақтығын 
қолдану керектігі деген қорытындыға келтірді.  
Айтылғандарды  қорытындылай  келе,  жерсіндірме  түрлердің,  сонымен 
қатар,  ағаштардың  экотиптері,  популяциялары  бойынша  жеке  түрлер 
арасындағы  жақсы  егістер  және  өнімділік  көрсеткіштерін  есепке  ала  отырып, 
тұқымдар  ұрпақтарының  төзімділігі  мен  иммуниеті  тұқымдарды  дайындау 
шекарасы,  және  олардың  сандық  есепке  алу  әдісімен  алғашқы  мәліметтерін 
талдау экологиялық-географиялық кеңінен сыналады.  
Қазіргі  кезде  ағаштардың  жеке  түрлерінің  экологиялық-генетикалық 
құрылымынын 
сандық 
маңыздылық 
бағасын 
анықтау 
еш 
кедергі 
келтірмейтіндігін  көптеген  зерттеушілер  де  құптап  отыр.  Бұған  дәлел  ретінде 
жерсіндірумен  байланысты  жұмыс  санының  өсуі,  түраралық  бағыттарды 
анықтауда  географиялық  түрлердің  сыңалуы,  ішкі  популяциялық  және 
орманшаруашылығы  мен  ағаштарды  өндеу  кезіндегі  сапалық  және  сандық 
генетикалық құрылым субпопуляциясы болып табылады.   
Жоғары  айтылғандарға  дәлел  ретінде  келесі  мысалды  келтіруге  болады. 
Pinus  taeda  L.  (ладан  қарағай)  әртүрлі  сандық  қасиетті  селекциялық  индекс 
есептеу жолында селекция үлгісінің нәтижесінде құрғақ зат көптеп шығатынын 
анықтаған.  Құрғақ  заттық  сұрыптаудан,  ағаш  биіктігін  құрғақ  мөлшерде 
қолданған  жанұялық  сұрыптау  ең  жақсы  үлгі  болып  табылды.  Жұмыс 
авторлары  биіктік  бойынша  сұрыптаудың  бұл  үлкен  жетістігін  биіктік  пен 
құрғақ зат бөлініп шығуының көптігі арасындағы генетикалық үйлесімділіктін,  
тұқым қуалаушылық қасиетініде деп түсіндіреді [182,183]. 
Бастапқы популяцияның генетикалық ерекшеліктерінде тұқымдық ұрпақта 
айырмашылық  көрінеді,  бұнда    әртүрлі  деңгейде  өсу  энергиясы  басым  болып, 
басталуы, аяқталуы және  уақыт қарқындылығымен ерекшеленеді. Piceа abovata 
Ldb.  популяция  аралық  және  жанұя  аралық  едәуір  өзгерістер  жоғары 
өнімділікті және белгілі бір орта жағдайға бейімделуі [184] сұрыптау жүргізуге 
мүмкіндік береді, бұл жерсіндіру жағдайын кеңейтеді.   
А.  Laffers,  [185]  Словакин  географиялық  Abies  alba  Mill.  Словац 
тұқымынан  шыққан  120  экотип  түрлерді  зерттеген  кезде  оның  экологиялық 
тиімділігін анықтаған. Бірақта, самырсынның негізгі таралу аймағынан Кавказ 
қорығына  оқшауланған  Abies  nordmaniana  (Stev.)  Spach.,  1270  өсімдіктерінде 

 
 
                                                                                         
 
 
 
 
28 
кеңістіктік  өсу  құрылымы  және  құбылмалы  генотиптік  қасиеттері  популяция 
сипаттамасына  сәйкес  келеді  [186].  Осы  түрлердің  популяция  генетикалық 
құрылымы ұзақ жағдайда эволюция фактор нәтижесінде болғандықтан мүлдем 
басқаша екендігін көрсетеді.  
Кәдімгі қарағай тұқымының шығу тегінің өсуін географиялық түр ретінде 
тексерудің  алғашқы  тәжірибесін  1883  ж.  М.К.  Турски  Ресейде  бастаған  [187]. 
Кейін  В.Д.  Огиевский  оңтүстік  Оралда  қарағай  ағашының  географиялық 
түрлері  енгізілді,  бұнда  жергілікті  жердің  өсімдіктермен  қатар,  Воронеж 
облысы  мен  Беларуссиядан  әкелінген  қарағайлар  өнімді  болып  шықты  [188]. 
Жергілікті  жердің  қарағай  ағаштарының  бағалау  көрсеткіштеріне  қарағанда 
шет  жерде  өсірілген,  1913  ж.  Ленинград  маңына  негізі  салынған  [162,б.25] 
географиялық  түрлерінде  ағаштар  көрсеткіші  жоғары  екендігін  көрсетеді.     
В.Д.  Огиевскийдің  1949  ж.  жетекшілігімен  негізі  салынған  Казан  маңындағы 
кәдімді  қарағайдың  географиялық  өсімдік  ретінде  бағалау  кезінде    жергілікті 
қарағай  және  Чернигова,  Могилева,  Полоцка  қарағайлары  ең  жақсылар 
қатарында болған [189,215,б.30].  
Географиялық емен ағашы Воронеж облысында  (Шипов орманы) 1914 ж. 
орманшы  В.И.  Иванов  негізін  салған.  Белгілі  тұқым  дақылдарының  аумағы 
(Воронеж, Тула облысы және Татарин) 0,3 га құрайды. Татарлық түрі – ең азы, 
ең сақталып қалғаны жергілікті экотиптер болған [190].  
Қарағай,  шырша,  балқарағай,  самырсын,  майқарағай,  емен  ағашының 
географиялық  жүйесін  Гослесхоз    жүйесінде  құру  1973  ж.  [191]  болып 
саналады,  бірақта  көптеген  зерттеушілер  оған  дейін  де  жылдар  бойы  кәдімгі 
қарағайды  шығу  жерлеріне  қарай  Латвия  [192],  Ресей  [193,194]  георгафиялық 
өсімдік  ретінде  бақылаулар  жүргізе  берген.  Е.П.Проказин,  А.В.Богачев  [195] 
шығу жерлеріне қарай қарағайдың климат факторларына тұқым қуалаушылық 
бейімдеушілігін  зерттеген.  А.М.Шутяев  [190,б.28]  КСРО-дағы  барлық  таралу 
ауданы  Орталық-Чернозем  қорығындағы  кәдімгі  еменінің  50  географиялық 
популяциясының  сыналған  мәліметтерін  көрсетеді.  Жинақ  жүргізілген 
жұмыстары  1954-1958  жж.  аяқталды.  Топырақ  экотиптерінің  3,18  га  аумақта, 
фенологиялық  түрлерінің  69  нұсқасының  негізі  салынды.  Автор  сандық  және 
сапалық  көрсеткіш  нәтижелері  негізінде  мынадай  қорытындыға  келген,  емен 
жаңғағының  себілген  жерінен  еменнің  географиялық  популяциясының 
жойылуы  өнімділік  айырмашылықтын  көбеюіне,  жаңа  орта  жағдай 
ауыстырылған экотип ретінде тұрақтылыққа әкеледі.  
Орта  Оралдың  таулы  бөлігінде  және  Шығыс  Сібірде,  1968  ж. 
Свердловксідегі  экология  Институты  ботаникалық  бағы  аймағында  негізі 
салынған  әртүрлі экотипті қотыр және ұлпа қайың ағаштарының географиялық 
түрлерінің  қайыңның  өсіп  жетілуіне  оның  географиялық  шығу  тегі  көп  әсер 
ететіндігін  көрсетті.  Табиғатты-климаттық  жағдайы  эксперименттік  отырғызу 
ауданына  сәйкес  келмейтін  екі  түрдің  төмен  көрсеткіші  әр  түрлі  мақсатта 
отырғызылғандар болды [196]. 
Қазақстанда  1963  ж.  55  облыстың  154  популяциясынан  жинақталған 
алғашқы  қарағайдың  географиялық  түрлерінің  негізі  салынған  (Көкшетау 
облысы  Бармашин  орман  шаруашылығы).  Қазақстандық  түрлерде  Солтүстік-

 
 
                                                                                         
 
 
 
 
29 
Прибалтика ауданы мен Якутиядағы  11 жылдық өсімдіктің 1 га  үлкен қор дің 
салмағы орта-оралдық, батыс-сібірлік және қарағайдың өнімділігі жағынан  5-7 
есе көп екендігін көрсетеді. Шығу тегі европейлік қарағайлар, әсіресе Украина 
және Дагестан елдер түрлері көп жағдайда суыққа төзімсіз болып келеді [197]. 
Сібір  балқарағай  ағашының  жерсінуі  1971  ж  Заийл  Алатау  жағдайында 
Батарейка  шатқалында  1650-ден  2100  м  биіктікте  өскен.  Кіші-Алматы 
тұқымбағы орманында абсалюттік биіктігі 1500 м өсірілген. Балқарағай тұқымы 
1300-2000  м  биіктікте  Марка-Көл  көлі  маңында,  Қара-Қабы  және  Бұхтырма 
өзендерінің  жоғарғы  ағысында,  Нарым  және  Саурск  жоталарында  орналасқан. 
Алдын-ала  жасалған  сынақ  нәтижесі  көрсеткендей,  тұқымның  шығу  тегі 
дақылдардың сақталуына әсер етеді; тұқымның дайындалу жерінің абсалюттік 
биіктігі  дақыл  орналасқан  жерге  қатты  жақын  болса,  онша  сақталу  жағдайы 
жақсы  болады.  Бухтарма  көлі  хауызының  және  Саурдан  әкелінген  балқарағай 
суыққа  төзімді  екендігін  көрсетті,  ал  өсу  деңгейлеріне  Бұхтырма  көлінің 
жоғарғы  бөлігі  және  Қара-Қабы  қолайлы  [198.199].  В.М.Роне  және  басқалары 
[200]  Латвияда  іске  асырылған  орман  селекциясы  бағдарламасын  талқылай 
келе,  ең  алдымен  республиканың  әртүрлі  аудандарына  ұсынылатын  қарағай, 
шырша, дуглас өсімдіктерінің жақсы өнім беретін, резистентілік, қысқартылған 
ротациялық  циклмен,  шайыр  өнімді  (қарағайға),  суыққа  төзімділігі  жағынан 
(дугласиге)  шығу  тектерінің  қолайлы  жиынтығын  анықтау  керектігін  айтқан. 
Шығу  тектерінің  бағасы  тұрақты  өсу  қарқындығымен  [200,201]    суммарлық 
индекс арқылы шығарылады және мұнда суыққа төзімділігі де ескеріледі [202]. 
Л.Ф.Правдин  [203,204]  жерсіндіруге  байланысты  осындай  зерттеудің  мәнісін 
бағалай  келе  былай  деп  жазған  «в  основу  географических  культур  и  работ  по 
определению дальности переброски семян должна быть положена естественная 
дифференциация  вида,  вытекающая  из  законов  изменчивости  (генетики)  и 
истории  его  становления».  Әртүрлі  географиялық  өсімдіктердің  сыналу 
нәтижелері  туралы  мағлұматтар  әлі  де  толықтырылуда.  1976-1978  жж. 
Мурманск,  Архангельск  облыстарында  негізі  салынған  қарағай,  шырша 
георграфиялық  өсімдіктерге  сыналу  ауданы  жақын  климаттық  жағдайлары 
ұқсас  қарағай  мен  шырша  тұқымдарын  қолдануға  болатындығын  көрсеткен. 
Вологодск  облысында  шет  аудандарынан  әкелінген  тұқымдарды  кеңінен 
қолдануға  болатындығын  көз  жеткізген  [205].  А.М.Шутяев  [206,207,216,б.30] 
мемлекеттік  жүйенің  17  орындарында  10  жылдық  географиялық  кәдімгі  емен 
ағашының генетикалық біртекті ішкі түраралық таксонын анықтаған.  
Украинада  (1986-1987  жж.)  40-тан  120  жас  аралықтағы  жерсіндірме 
түрлердің  бағалы  дақылдар  тізімі  жапон  балқарағайын,  Сукачев,  самырсын 
қарағайын, Зибольд жаңғағын, гикориді, веймут қарағайын, қара австриялықты, 
дугласиді, вергин аршасын [208] өсіру қолайлы екендігін көрсетеді. 1975-1987 
жж.  аралығында  Латвияда  жерсіндірме  түрлердің  24,8  га  ауданда  845 
таксонның,  ал  бақтар  мен  көгалдандыруда  жерсіндірме  түрлердің  765  таксон 
тізімделген екпетоғай және тектік қор негізі салынған [209]. 
Қазіргі  кезде  географиялық  дақылдар  сорт-популяция  деп  таңдап  алатын, 
кейінірек оларды аудандастыратын көз болып келеді. Сақтаудың нәтижелерін, 
өсу  деңгейін,  Ресей,  Болгария,  Польша,  Германия  және  Чехославакия  

 
 
                                                                                         
 
 
 
 
30 
облыстарының әр аудандарындағы 125 целлюлозы құрамды кәдімгі шыршаның 
Москва, Калинин, және Владимирск облыстарында целлюлоздық баланс алып, 
плантация  негізін  салу  үшін  Брестск  облысының  табиғи  популяциясының  (20 
жылдық  өсімдіктер)  тұқымдары  іріктеліп  алынған.  Ивано-Франковск  облысы 
популяциясының  тұқымдары  орман  дақылдарының  экологиялық  маңызды 
жақтарға  ұсынылады.  Сорт-популяциясын  көбейту  үшін  аналық  қара  кәрез 
жасалған  [210].  Бұл  жұмыс,  жылдам  өсетін  вегетативті  түрден  көрі  көп  өнім 
береді, бірақ асықпай өсетін генотип, белгілі бір орта жағдайына бейімді болуы 
мүмкін  деген  анықтама,  Ч.Матьяш  [210,б.30]  жасаған  қорытындыға  дәлел 
болып  табылады.  Шығу  тегінің  кең  жиынтығын  және  жерсіндірме  түрлердің 
артық  жерін  табу  көп  жағдайда  алдамайды,  себебі,  жинақталған  мәліметтерге 
сүйенсек,  көптеген  қылқанды  немесе  жапырақты  [211]  ағаштар  болсын,  және 
жұмсақ  климатқа  үйренген  популяциялар  жергілікті  климатқа  бейімделген 
ағаштардан  өсу  деңгейлеріне  қарағанда  жоғары  келеді.  Өлкелік  популяция 
орын  ауыстыруларға  еш  жарамсыз  [212],  бірақ  олар  өз  ара  қызығушылық 
танытады, өйткені, олар қатаң орта жағдайына төзімді болып келеді.  
Бұрынғы  КСРО  дендрофлорасын  зерттеуге  байланысты  материалдар 
көптеп  жиналғанмен,  114  табиғи  ареалы  бар,  оның  ішінде  120  ботаникалық 
бақтың  колекциясының  755-і  шетелдік  түрлері  [213]  және  ағаштардың 
географиялық,  популяциялық  және  жекеше  өзгерістерін  әлемнің  көптеген 
елдерінде [214] әртүрлі қасиеттеріне қарай кеңінен зерттеу, орманды түрлерінің 
экологиялық-генетикалық  құрылымына  қарай  және  олардың  жерсіндіруге 
байланысты бейімделу жағдайлары әлі толық зерттелмеген.  
Қазіргі  популяцияның  экологиялық-генетикалық  құрылымын  зерттеу, 
селекцияның  теориялық  негізі,  өсімдіктердің  жерсіндіруіне  және  климатқа 
бейімделуіне  байланысты  болып  табылатын,  экология  және  популяциялық 
генетикаға  негізделеді.  Жерсіндіруге  байланысты  популяцияның  генетикалық 
қоры қаншалықты әртүрлі болғанмен, өсімдіктердің сыртқы өзгеріс реакциясын 
анықтауда,    соғұрлым  олардың  климатқа  бейімделулері  табысты  болады  және 
өсімдіктердің  зат  алмасудағы  өзгермелі  амплитудасы  кеңейе  түседі.
 
Өсімдіктердің  тұқым  қуалаушылық  және  экологиялық  өзгерістерінің  сандық 
және  сапалық  қасиеттерін,  кеңістік  пен  уақытта  организмдердің  өзгермелі 
ортаға  бейімделу  реакциясын,  оқшаулау  популяцияның  генетикалық 
құрылымға  әсері.  Сонымен  қатар,  сыртқы  ортаның  лимиттік  факторының 
әсерінен  өсімдіктердің  тіршілік  ететін  шекарасындағы  популяцияның  жеке 
құрылымын  анықтау.  Бәсекелестік  қарым-қатынастарын  зерттеу,  өнімділік 
көрсеткішінің жоғарылығына бағытталған, әртүрлі арнаулы көшеттерге төзімді 
және жасанды иммунитеттің жерсіндіруде практикалық негізі болып табылады. 
1949  ж.  В.Д.  Огиевскийдің  жетекшілігімен  негізі  салынған  Казань  маңындағы 
кәдімді  қарағайдың  географиялық  өсімдік  ретінде  бағалау  кезінде    жергілікті 
қарағай  және  Чернигова,  Могилева,  Полоцка  қарағайлары  ең  жақсылар 
қатарында  болған  [215].  А.М.Шутяев  [216]  мемлекеттік  жүйенің  17 
орындарында  10  жылдық  географиялық  кәдімгі  емен  ағашының  генетикалық 
біртекті ішкі түраралық таксонын анықтаған. 
 

 
 
                                                                                         
 
 
 
 
31 

жүктеу/скачать 10,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: