Вавилондық тал - Ива вавилонская –

 
 
                                                                                          
 
 
 
 
  Кесте 14 – Бірінші нысанда өскен ағаштардық жапырақ пластинасының ені 
 
№  Ағаш түрлерінің аттары 
Орташа 
арифметикалық 
көрсеткіш 
M±m, мм 
Вариация  
коэффициенты 
Cv, % 
Дәлдік 
тәжірибесі, 
P, % 
       Шығын 
min 
max 
1 
Сары қараған - акация желтая (ф. плакучая) –  
Сaragana arborescens (f. pendula); 
10,03 ± 0,26 
14,44 
2,64 
7 
13 
2 
Бұтағы жан жақты өскен алхоры -   
Алыча растопыренная - Prunus divaricate; 
14,87 ± 0,70 
25,86 
4,72 
10 
22 
3 
Бұталы аморфа - Аморфа кустарниковая  -  
Amorpha fruticosa; 
9,83 ± 0,45 
25,20 
4,60 
7 
13 
4 
Амур бархаты - Бархат амурский –  
Phellodendron amurense; 
32,73±0,70 
11,72 
2,14 
27 
40 
5 
Үш тікенді гледичия - Гледичия трехколючковая –  
Gleditsia triacanthos; 
11,57±0,34 
15,89 
2,90 
8 
14 
6 
Вавилондық тал - Ива вавилонская –  
Salix babilonica; 
10,77±0,50 
25,34 
4,63 
8 
18 
7 
Емен жапырақты магония - Магония  
падуболистная - Мahonia aquifolia; 
21,70±0,77 
19,52 
3,56 
15 
30,0 
8 
Маньчжур жаңғағы - Орех маньчжурский 
 - Juglans mandshurica; 
25,30±065 
14,15 
2,58 
19 
32 
9 
Симон терегі - Тополь Симона -Рopulus simonii; 
34,00±1,38 
22,23 
4,08 
21 
47 
10 
Аралық форзиция - Форзиция промежуточная –  
Forsythia x intermedia Zabel; 
20,50±0,80 
21,29 
3,89 
10 
25 
11 
Кәдімгі мойыл - Черемуха обыкновенная, или кистевая  
- Рadus avium; 
32,13 ± 0,48 
8,26 
1,51 
29 
37 
12 
Кәдімгі  шаған  -  Ясень  обыкновенный  (ф.  шаровидная)  - 
Fraxinus excelsior L. 
18,43 ± 0,69 
20,38 
3,72 
14 
25 
 
 
 
92 
 

 
 
                                                                                          
 
 
 
 
Кесте 15 – Екінші нысан бойынша өсідіктердің жапырақ пластиналарының ұзындығы бойынша сызықты  сипаттамасы 
№  Ағаш түрлерінің аттары 
Орташа 
арифметикалық 
көрсеткіш 
M±m, мм 
Вариация  
коэффициенты 
Cv, % 
Дәлдік 
тәжірибесі, 
P, % 
      Шығын 
min 
max 
1 
Сары қараған - акация желтая (ф. плакучая) –  
Сaragana arborescens (f. pendula); 
16,10 ± 0,64 
21,66 
3,95 
10 
21 
2 
Бұтағы жан жақты өскен алхоры -   
Алыча растопыренная - Prunus divaricate; 
33,07 ± 1,20 
19,92 
3,64 
21 
43 
3 
Бұталы аморфа - Аморфа кустарниковая  -  
Amorpha fruticosa; 
28,63 ± 0,57 
10,91 
1,99 
23 
33 
4 
Амур бархаты - Бархат амурский –  
Phellodendron amurense; 
84,23±1,53 
9,95 
1,82 
73 
100 
5 
Үш тікенді гледичия - Гледичия трехколючковая –  
Gleditsia triacanthos; 
36,97±1,59 
23,53 
4,30 
24 
57 
6 
Вавилондық тал - Ива вавилонская –  
Salix babilonica; 
79,27±3,95 
27,32 
4,99 
50 
108,0 
7 
Гиннал үйеңкісі -  Клен Гиннала, или приречный  
- Acer ginnala; 
44,70±0,98 
11,98 
2,19 
37 
54 
8 
Емен жапырақты магония - Магония  
падуболистная - Мahonia aquifolia; 
44,53±0,92 
11,28 
2,06 
37 
52 
9 
Маньчжур жаңғағы - Орех маньчжурский 
 - Juglans mandshurica; 
51,17±1,38 
14,74 
2,69 
39 
65 
10 
Симон терегі - Тополь Симона – 
Рopulus simonii; 
51,37±1,61 
17,18 
3,14 
35 
65 
11 
Аралық форзиция - Форзиция промежуточная  
- Forsythia x intermedia Zabel; 
62,07±2,62 
23,13 
4,22 
33 
84 
12 
Кәдімгі мойыл - Черемуха обыкновенная, или кистевая  
- Рadus avium; 
52,10±0,96 
10,12 
1,85 
45 
60 
13 
Кәдімгі шаған - Ясень обыкновенный (ф. шаровидная) 
 - Fraxinus excelsior L. 
71,27 ± 1,44 
11,10 
2,03 
58 
82 
 
 
93
 

 
 
                                                                                          
 
 
 
 
  Кесте 16 – Екінші нысан бойынша өсідіктердің жапырақ пластиналарының ені бойынша сызықты сипаттамасы 
 
№пп Ағаш түрлерінің аттары 
Орташа 
арифметикалық 
көрсеткіш 
M±m, мм 
Вариация  
коэффициенты 
Cv, % 
Дәлдік 
тәжірибесі, 
P, % 
       Шығын 
min 
max 
1 
Бұтағы жан жақты өскен алхоры –  
Алыча растопыренная - Prunus divaricate; 
8,37 ± 0,13 
8,44 
1,54 
7 
9 
2 
Бұталы аморфа - Аморфа кустарниковая  -  
Amorpha fruticosa; 
13,40 ± 0,63 
25,75 
4,70 
8 
20 
3 
Амур бархаты - Бархат амурский –  
Phellodendron amurense; 
10,93 ± 0,23 
11,31 
2,06 
9 
13 
4 
Үш тікенді гледичия - Гледичия трехколючковая 
 - Gleditsia triacanthos; 
35,17±0,83 
12,97 
2,37 
31 
45 
5 
Вавилондық тал - Ива вавилонская 
 - Salix babilonica; 
13,43±0,49 
19,95 
3,64 
10 
18,0 
6 
Бұтағы жан жақты өскен алхоры 
-  Алыча растопыренная - Prunus divaricate; 
9,87±0,42 
23,22 
4,24 
6 
13 
7 
Гиннал үйеңкісі -  Клен Гиннала, или приречный  
- Acer ginnala; 
39,93±1,07 
14,69 
2,68 
27 
47 
8 
Емен жапырақты магония –  
Магония падуболистная - Мahonia aquifolia; 
27,10±0,75 
15,20 
2,77 
20 
34 
9 
Маньчжур жаңғағы - Орех маньчжурский 
 - Juglans mandshurica; 
28,40±0,85 
16,43 
3,00 
15 
36,0 
10 
Симон терегі - Тополь Симона -Рopulus simonii; 
33,00±1,14 
18,91 
3,45 
20 
42 
11 
Аралық форзиция - Форзиция промежуточная 
 - Forsythia x intermedia Zabel; 
31,57±1,28 
22,26 
4,06 
9 
42,0 
12 
Кәдімгі мойыл - Черемуха обыкновенная, или кистевая 
 - Рadus avium; 
31,93±0,90 
15,45 
2,82 
25 
40 
13 
Кәдімгі шаған - Ясень обыкновенный 
 (ф. шаровидная) - Fraxinus excelsior L. 
21,87±0,87 
21,89 
4,00 
14 
36 
 
 
94 
 

 
 
                                                                                          
 
 
 
 
  Кесте 17 – Үшінші нысан бойынша жапырақ пластиналарының ұзындығының биометриялық көрсеткіштері 
 
№пп Ағаш түрлерінің аттары 
Орташа 
арифметикалық 
көрсеткіш 
M±m, мм 
Вариация  
коэффициенты 
Cv, % 
Дәлдік 
тәжірибесі, 
P, % 
      Шығын 
min 
max 
1 
Бұтағы жан жақты өскен алхоры -   
Алыча растопыренная - Prunus divaricate; 
30,53 ± 1,10 
19,79 
3,61 
20 
39 
2 
Бұталы аморфа - Аморфа кустарниковая  -  
Amorpha fruticosa; 
24,03±1,10 
24,98 
4,56 
15 
30 
3 
Амур бархаты - Бархат амурский –  
Phellodendron amurense; 
48,63±2,16 
24,30 
4,44 
29 
65 
4 
Үш тікенді гледичия - Гледичия трехколючковая –  
Gleditsia triacanthos; 
22,50 ± 1,06 
25,83 
4,72 
13 
31 
5 
Вавилондық тал - Ива вавилонская –  
Salix babilonica; 
49,83 ± 2,37 
26,03 
4,75 
30 
66 
6 
Гиннал үйеңкісі -  Клен Гиннала, или приречный –  
Acer ginnala; 
31,77 ± 0,82 
14,09 
2,57 
25 
41 
7 
Емен жапырақты магония - Магония падуболистная –  
Мahonia aquifolia; 
36,47 ± 0,88 
13,17 
2,40 
29 
44 
8 
Симон терегі - Тополь Симона – 
Рopulus simonii; 
44,90 ± 1,64 
19,98 
3,65 
30 
60 
9 
Аралық форзиция - Форзиция промежуточная –  
Forsythia x intermedia Zabel; 
61,57 ± 0,96 
8,57 
1,56 
53 
70 
10 
Кәдімгі мойыл - Черемуха обыкновенная, или кистевая –  
Рadus avium; 
53,90 ± 2,15 
21,82 
3,98 
32 
70 
11 
Кәдімгі шаған - Ясень обыкновенный  
(ф. шаровидная) - Fraxinus excelsior L. 
86,00 ± 1,60 
10,17 
1,86 
73 
104 
 
 
 
 
 
95 
 

 
 
                                                                                          
 
 
 
 
  Кесте 18 – Үшінші нысан бойынша жапырақ пластиналарының енінің биометриялық көрсеткіштері 
 
№пп Ағаш түрлерінің аттары 
Орташа 
арифметикалық 
көрсеткіш 
M±m, мм 
Вариация  
коэффициенты 
Cv, % 
Дәлдік 
тәжірибесі, 
P, % 
       Шығын 
min 
max 
1 
Бұтағы жан жақты өскен алхоры -   
Алыча растопыренная - Prunus divaricate; 
12,93 ± 0,55 
23,19 
4,23 
8 
18 
2 
Бұталы аморфа - Аморфа кустарниковая  -  
Amorpha fruticosa; 
9,53 ± 0,45 
25,80 
4,71 
5 
16 
3 
Амур бархаты - Бархат амурский –  
Phellodendron amurense; 
25,70±1,18 
25,10 
4,58 
16 
38 
4 
Үш тікенді гледичия - Гледичия трехколючковая –  
Gleditsia triacanthos; 
11,27±0,53 
25,72 
4,70 
5 
15 
5 
Вавилондық тал - Ива вавилонская –  
Salix babilonica; 
6,47±0,22 
18,61 
3,40 
5 
8 
6 
Гиннал үйеңкісі -  Клен Гиннала, или приречный –  
Acer ginnala; 
25,10±0,73 
15,85 
2,89 
20 
33 
7 
Емен жапырақты магония - Магония падуболистная –  
Мahonia aquifolia; 
18,97±0,55 
15,96 
2,91 
15 
24 
8 
Симон терегі - Тополь Симона – 
Рopulus simonii; 
24,37±0,69 
15,55 
2,84 
17 
30 
9 
Аралық форзиция - Форзиция промежуточная –  
Forsythia x intermedia Zabel; 
33,17±1,31 
21,60 
3,94 
27 
59 
10 
Кәдімгі мойыл - Черемуха обыкновенная, или кистевая –  
Рadus avium; 
30,23±1,43 
25,90 
4,73 
15 
41 
11 
Кәдімгі шаған - Ясень обыкновенный  
(ф. шаровидная) - Fraxinus excelsior L. 
30,73±0,46 
8,23 
1,50 
25 
35 
96 
 

97 
 
  
Жапырақ
ұзындығы
Жапырақ ені
1 нысан
2 нысан
3 нысан
0
20
40
60
80
100
1 нысан
2 нысан
3 нысан
   
Сурет 76 – Вавилондық тал барлық үш нысандағы 
сызықты көрсеткіштері 
  
Жапырақ
ұзындығы
Жапырақ ені
1 нысан
2 нысан
3 нысан
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
1 нысан
2 нысан
3 нысан
 
Сурет 77  – Емен жапырақты магония барлық үш нысандағы сызықты 
көрсеткіштері 
 

98 
 
Phellodendron  amurense  нысандар  арасындағы  ұзындықтың  орташа 
көрсеткіші кең шектеуде максималды және минималды ауытқуын ерекше атап 
кеткен  жөн.  Егер  бірінші  нысанда  жапырақ  ұзындығы  75,57  мм  болса,  екінші 
нысанда 84,23 мм.  
Үшінші  нысан  алаңының  жапырақ  ұзындықтары  48,63  мм,  ауытқу 
көрсеткіші  35,60  мм  деңгейінде  болады.  Вавилондық  талдың  арифметикалық 
орташаның ауытқу шегі 38,34 мм, ал Аралық форзицияда
 
– 22,20 мм.  
Белгінің  өзгеруі  С.А.  Мамаевтың  деңгейлердің  өзгеру  шкаласы  бойынша 
төмен,  орташа  және  жоғарыланған  деп  бағаланады.  Бірінші  нысанда  орташа 
ауытқу  деңгейі  12  ағаштың  6-да  (Гиннал  үйеңкісі  жапырақ  түзбеді).  Екінші 
нысан бойынша төменгі ауытқу деңгейі 7 өсімдікте, орташа 5 өсімдік, жоғары 1 
өсімдік.  Үшінші  нысанда  11  өсімдіктің  ішінде  төменгі  ауытқу  4  жағдайда 
байқалды,  орташа  ауытқу  5  жағдайда  және  2  жағдайда  жоғары  ауытқу 
байқалды.  
Зерттеудің  нақтылығы  барлық  стандартқа  сай,  ол  яғни  зерттеуді  жасаған 
немесе жүргізген кезде барлық қателік 5 % аспайды. 
Максималды  және  минималды  шектер,  яғни  лимиттер  үлкен  шектерде 
ауытқиды, соған байланысты 13 өсімдіктің орташа арифметикалық өлшемдерін 
анықтауға болады. 
Жапырақтардың  ені,  ұзындығы  сияқты  ені  де  жапырақтың  негізгі 
көрсеткіші  болып  табылады,  ол  жапырақтың  сыртқы  келбеті  мен  ауданын 
көрсетіп тұрады (кесте 14, 16, 18). Жапырақтың ені оның беріктігін анықтайды, 
сырттан  әсер  етуден  сақтайды.  Құрғақшылық  кезеңінде  кейбір  өсімдіктердің 
жапырақтары  шеттерін  бүге  бастайды,  күн  сәулесінің  әсерін  төмендетіп, 
ылғалды  өзінде  ұстап  қалу  қасиетін  көрсетеді.  Жапырақтардың  ені  орташада 
ұстап тұру механизмі болып саналады және үлкен мағына береді.  
Бұтағы  жан  жақты  өскен  алхоры  ағашының  жапырақ  ені  келесі  шектере 
ауытқиды: 1 нысанда – 14,87 мм, 2 нысанда – 13,40 мм, 3 нысанда – 12,93 мм. 
Үшінші нысанда Fraxinus excelsior L. ені ең үлкен – 30,73 мм. 
Бірінші  нысан  бойынша  жапырақ  ұзындығы  ең  жоғары  болған  ағаштар: 
Сaragana  arborescens,  Prunus  divaricata,  Salix  babilonica,  Рopulus  simonii,  Рadus 
avium.  
Екінші  нысанда  жапырақтың  енінің  орташа  арифметикалық  көрсеткіші 
жақсы  байқалған  ағаштар  Amorpha  fruticosa,  Phellodendron  amurense,  Gleditsia 
triacanthos, Acer ginnala, Мahonia aquifolia, Juglans mandshurica. 
Үшінші нысанда жапырақ енінің жоғары болуы тек екі ағашта байқалды  –  
Fraxinus excelsior L. және Forsythia xintermedia Zabel. 
Жапырақ ұзындықтары ең ұзын өсімдіктердің пайыздық қатынасы: бірінші 
нысанда - 38,47 %, екінші нысанда  – 46,16 % және үшінші нысанда – 18,19 %. 
Коэфициенттердің өзгеруі орташа деңгейде ауытқуы бірінші және үшінші 
нысанда  көп  байқалады  -  8  өсімдік,  жалпы  айтқанда  зерттелудегі  ағаштардың 
жапырақ  ені  төмен  көрсеткіште,  орташа  және  төменгі  ауытқу  деңгейлі  
шкаласына  өзгеру  коэффициентімен  бағаланады.  Бірінші  нысан  бойынша 
орташа  ауытқу  деңгейі    12  ағаштан  5,  төмен  деңгей  12  ағаштан  4,  жоғары 
деңгей  12  ағаштан  3  (бір  ағаш  түрі  жапырақ  түзбеді  -  Acer  ginnala).  Екінші 

99 
 
нысан  бойынша  төмен  ауытқу  деңгейі  5  өсімдікте,  орташасы  –  8  өсімдікте, 
жоғарғы  деңгейде  жоқ.  Үшінші  нысанда  екі  ағаш  түрі  жапырақ  түзбеді 
(Сaragana  arborescens,  Juglans  mandshurica)  –  төменгі  ауытқу  1  өсімдікте,  
орташа  ауытқу  8  өсімдікте  және  жоғары  ауытқу  3  өсімдікте.  Лимиттер  үлкен 
шектер арасында ауытқиды 
Зерттеудің  нақтылығы  барлық  нысандарда  5  %  деңгейінен  аспайды,  яғни 
қойылған сынама зерттеулер өте жоғары нақтылықта. 
Жасалған  сынама  жұмыстарына  және  алынған  кесте  нәтижелерге  қарап 
нысанқа 
алынған 
ағаштардың 
жапырақ 
пластиналарының 
сызықты 
сипаттамасы  өте  нақты  алынған  деп  пайымдаймыз.  Зерттелген  өсімдіктер 
ассортименті  экологиялық  әркелкілігі  жоғары  деңгейде  болғанымен 
сипатталады. Әртүрлілігі барлық зерттелген белгілер арқылы анықталды, және 
солардың  бір  типті  ағаш  отырғызғыларында  пайдалы  деп  есептеуге  болады. 
Сонымен  қатар  әр  түрлі  нысандардағы  бірдей  өсімдік  түрлерінің  арасында 
өзгешелік  байқалады.  Сынама  алаңдарын  саябақ  зонасынан  алынғандығы 
өсімдіктерге  жақсы,  оң  жағынан  әсер  берді,  яғни  өсімдікке  жақпайтын  көлік 
және  басқа  да  антропогенді  әсерлерден  алшақ  болғаны  ағаштардың  өсуі  мен 
дамуына, бөлек органдарының өзгеруіне оң әсерін тигізді.  
Ең  көп  экологиялық  жиынтық  факторларынын  зардап  шеккен  үшінші 
нысан  алаңы  болып  табылады,  яғни  зерттелетін  өсімдіктердің  сызықты 
параметрлеріне байланысты. 
Осыған  байланысты  отырғызылған  өсімдіктер  экологиялық  нысандар 
жиынтығында  әр  түрлі  өзгешеліктері  бар  жапырақ  пластинкаларын  түзетіні 
анықталды.  
Зерттелген  ассортименттің  біртиптілігін  ескере  отырып  нысан  кезінде 
анықталған  өзгешеліктердің  сыртқы  ортаның  әсері  өте  үлкен  екенін  білуге 
болады. 
 

100 
 
7 
АҒАШ 
ТҮРЛЕРІНІҢ 
ЖАПЫРАҚТАРЫНДА 
ЖИНАЛҒАН 
АУЫР 
МЕТАЛДАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Өткен  ғасырдың  ортасында  ғылыми  әдебиетке  ауыр  металдар  деген 
термин  кірді,  казіргі  таңда  осы  ауыр  металдар  зиянды  деңгейдің  екінші 
орнында  тұр.  Тұрмыста  бұл  ауыр  металдар  өте  зиянды,  тіпті  АЭС  -  тен  зиян. 
Ауыр металдармен ластанған ауа көптеген кәсіп өндірістеріне баланысты, ауыр 
газдар  құрамында  ауыр  металдардың  көптеп  жиналуы  қоршаған  ортаға  өте 
үлкен зиян келтіреді. 5 г/см
3 
тығыздығы бар және атомдық массасы 50 болатын 
ауыр  металлдар  басты  ластаушы  заттар  болып  табылады,  және  оларға  барлық 
ортада бақылау жүргізу міндетті болып табылады. Жер бетінде 78 ауыр металл 
түрі  бар,  олардың  жалпы  массасы  литосфераның  жалпы  массасынан    1.2  % 
құрайды.  Көп  жағдайда  топырақ    мынадай  ауыр  металлдармен  ластанады: 
темір, марганец, мыс, цинк, молибден, кобальт, кадмий, сынап, қорғасын және 
т.  б.,  оларды  микроэлементтер  деп  атайды,  себебі  өсімдіктерге  аз  мөлшерде 
ғана қажет.  
Адамның  әрекеті  әрдайым  көптеген  қалдық  заттардың  пайда  болуына 
әкеледі,  сонымен  қатар  токсинді  заттарды.  Кәсіпорын  өндірісі  және  көп 
мөлшерде  автокөліктер  урбандалған  орталар  негізгі  және  әрдайым  токсинді 
заттарды  атмосфераға  тасымалдауыш  болып  табылады.  Қалыпты  жағдайда 
ауыр  металлдар  топырақ  құрамында  аз  мөлшерде  және  зиянсыз  болып 
табылады.  Бірақ  та  олардың  концентрациясы  автокөліктердің  түтінінен, 
қалдықтардан,  өндіріс  орындарын  қолданағанда,  тыңайтқыштарды  енгізгенде, 
т.б.  көбеюі  мүмкін.  Топырақта  токсинді  заттардың  жиналуы  олардың 
минералды  және  органикалық  компоненттермен  қатынасы  нәтижесіне  оның 
химиялық  және  физика-механикалық  қасиетінің  өзгеруін  тудырады. 
Нәтижесінде  топырақтың  өзі  өсімдіктің  өсуіне  токсинді  орта  болып  өзгеруі 
мүмкін.  Осы  элементтердің  артылуы  аса  токсинді  элементтердің  аз  мөлшерде 
болуы өсімдіктің әлсіреуіне немесе өлуіне әкеліп соғады.  
Жоғарыда  айтылғандай  ауыр  металлдардың  белгілі  бір  мөлшерде  тірі 
организмге  қажет  екенін  ескерген  жөн  (микроэлементтер).  Осыған  сәйкес 
оларды  организмге  кері  әсері  тигізуі  бойынша  бөлген  жөн.  Барлық 
микроэлементтер  өсімдіктерге  кері  әсерін  тигізуі  мүмкін,  егер  олардың 
концентрациясы белгілі шектен тыс болса. Кейбір ауыр металлдар біз зерттеген 
қорғасын және кадмий аз концентрацияда да қауіпті. Ауыр металлдардың кері 
әсері олардың қозғалғыштығына байланысты яғни ыдырауына. Топырақта ауыр 
металлдардың  көшуі  сұйықтықпен,  суспензиямен,  өсімдіктер  тамырымен 
немесе топырақ микроорганизмдерімен жүруі мүмкін. Ыдыраушы қоспалардың 
көшуі  топырақ  қоспаларының  немесе  сұйықтықтың  өзінің  көшуімен  жүреді. 
Саз  және  органикалық  заттардың  шайылуы  барлық  байланысқан  металлдарың 
көшуіне  әкеледі.  Ауыр  металлдар  микроорганизмдермен  енгізіліп,  осы 
микроорганизмдер  арқылы  қозғалып  ене  алады.  Жаңбыр құрттары  және  басқа 
да  организмдер    ауыр  металлдардың  миграциясына  механикалық  және 
биологиялық  жағынан  көмек  беруі  мүмкін,  топырақты  араластырып 
металлдарды өз денесіне қосып орын ауыстырады. Миграциялардың ең негізгісі

101 
 
сұйық  күйдегі  миграция,  өйткені  металлдардың  көбісі  топырақ  бетіне  сұйық 
күйде  түседі,  ал  топырақтың  сулы  құрамы  мен  ауыр  металлдардың  бір  біріне 
әсері сулы және қатты фазалары шекарасында жүреді. 
Топырақтың  құрамындағы  ауыр  металлдар  трофикалық  тізбек  арқылы 
өсімдіктер  құрамына  енеді.  Ауыр  металлдардың  айналымында    әр  түрлі 
биологиялық  кедергілер  ат  салысады,  нәтижесінде    таңдамалы  биожиынтық 
пайда  болады,  ол  өсімдіктерді  осы  элементтердің  артылуынан  қорғайды. 
Биологиялық  кедергілердің  жұмысы  шектелген  және  де  ауыр  металлдар 
топырақ  құрамына  түсіп  концентрленеді.  Топырақтың  ластануға  қарсы  тұру 
қасиеті әр түрлі, ол буферлікке байланысты. Ең қауіпті  токсинді элементтердің 
арасында  қорғасын,  кадмий,  сынап,  цинк,  қауіптілердің  бірінші  класына 
жататын  элементтер  (МЕМСТ  17.4.1.02-83).  Санитарлық  -  эпидемиологиялық 
ережелер  мен  нормалар  (СанПиН)  2.3.2.1078-01  сәйкес  құрамында  токсинді 
элементтері  бар  (қорғасын,  мышьяк,  кадмий,  сынап)  Басыңқы  биологиялық 
қоспаларда  (БАД)  өсімді  негізде  (шай),  қорғасынның  шекті  рұқсат  етілген 
көлемі 6.0 мкг/г. Цинк үшін дәрі-дәрмектік өсімді шикізаттар құрамында шекті 
көлемі жоқ, жалпылама алғанда  Шекті рұқсат  етілген концентрациялар (ПДК) 
бойынша цинк үшін шекті көлем 50 мкг/г.  
Зерттелген  ауыр  металлдардың  сипаттамасы  бойынша  олардың  негізгі 
бөлігі  өсімдіктің  органдарында  жинақталады  деп  айтуға  болады,  ал 
максималды  көлемі  топырақта.  Өсімдіктің  химиялық  құрамы  топырақтың 
элементті құрамын көрсететіні белгілі. Сондықтан да ауыр металлдардың (АМ) 
өсімдіктерде  артылып  жинақталуы  шарттанған,  себебі  топырақта  жоғары 
концентрациясы  бар.  Өздерінің  өмір  барысында  өсімдіктер  АМ  тек  белгілі 
формаларымен  қатынасады,  ал  олардың  көлемі  топырақтың  буферлігімен 
байланысты. Топырақтың  ауыр металлдарды қосу мен оларды инактивациялау 
қасиеті  шекті  болып  келеді,  токсиндердің  көлемі  шектен  асып  кетсе  бұл 
қарсылыста  өсімдіктердің  физиологиялық  биохимиялық  механизмдері 
қосылады  да  ауыр  металлдардың  енуіне  қарсы  тұрады.  Өсімдіктердің  АМ 
артылуына  қарсы  тұру  қасиеті  бірнеше  бағытта  пайдаланылуы  мүмкін: 
біріншілері  АМ  жоғары  концентрациясын  жинақтауы  мүмкін,  басқалары 
өздерінің  барьерді  функцияларын  максималды  қолдану  негізінде  олардың  ену 
көлемін  төмендетуге  бағытталады.  Өсімдіктердің  көбісіне  алғашқы  барьерлі 
деңгей  ол  тамыр  болып  табылады,  тамырда  АМ  ең  көп  көлемі  жинақталады, 
келесі  болып  сабағы  мен  жапырағы,  ал  ең  соңғысы  көбею  функциясын 
атқаратын  органдар  болып  табылады  (көп  жағдайда  тұқымы  мен  жемісі).  АМ 
өсімдіктер  құрамына  енудің  тағы  бір  жолы  ауа  арқылы  болып  табылады.  Бұл 
жағдайда  атмосфера  қабатынан  көп  мөлшердегі  жапырақ  бетіне  жинақталуы, 
көбіне ірі кәсіпорындар жанынан, ірі автомагистраль жиегінен. Элементтердің 
өсімдіктер  құрамына  енуі  тікелей  жапырақ  кутикуласы  арқылы  барлық  дене 
бітіміне, зат алмасу процестеріне тарай алады. 
Микроэлементтердің  бір  біріне  әсер  ету  жүйесінде  әр  бір  элементті  жеке 
және  қосындыда  қарастырған  жөн,  егер  біз  оның  өсіндінің  жаралауындағы 
ролін  білгіміз  келсе.  Барлық  өсімдіктерде  химиялық  элементтерді  таңдамалы 
түрде  шығару  қасиеті  бар.  Қоршаған  орта  шарттарында  күрделі  геохимиялық 

102 
 
құрамда  өсімдіктер  элементтерді  тез  арады  шығару  механизмдерін  түзді,  олар 
өмірлік  процесстерге  қатысады,  және  де  басқа  элементтердің  токсинді 
артылуын  жояды.  Өсіміктердің  микроэлементтердің  аз  болуы  мен  артылу 
химиялық стресстерді тұрақты деп қарастыруға болмайды.   
Ағаш  өсімдіктерінде  эволюция  барысында  және  өмір  сүргенде  (онтогенез 
және  филогенез)  механизмдер  түзіле  бастайды,  олар  адаптацияға  әкеледі, 
сондықтан  өсімдіктердің  топырақтағы  микроэлементтерге  және  айналадағы 
ауаға  реакциясы  әрдайым  тек  «топырақ-өсімдік  жүйесінде  ғана  қолданылуы 
тиіс.  АМ  жоғары  қозғалу  қышқылды  топырақтарда  байқалады,  себебі 
қышқылды ортада аз ерігіш металлдар және фосфаттар ионды күйге енеді және 
де  осы  күйде  өсімдіктерге  оңай  енеді.  Топырақтың  қышқылдылығы  1.8-2 
бірлікке жоғарылаған сайын (өзгеру диапазоны  рН  топырақ үшін 4-6.5 бірлік) 
қорғасынның иондарының 3-6 рет, кадмийдің  4-8 рет жоғарылауына әкеледі, ал 
бұл процесс АМ иондарының өсімдікке енуін тездетеді. 
Өсімдіктердің АМ ластануын қышқылды жаңбырлар қиындатады, олар ірі 
индустриалды  қалалардың  маңайында  түседі.  Бір  піскен  ағаш  вегетациялық 
уақыт  ішінде  130  л  этилденген  бензиннен  қорғасын  мөлшерін  алып  шығара 
алады. Шаң қорғасынның 1 % ұстап қала алады. 
Топырақ  та,  өсімдіктер  де  транспорттың  жұмысынан  ластанады  (көлік, 
авиациялық  және  темір  жол),  сонымен  қатар  машина  жасағыш  кәсіпорындар, 
металл  өңдеуші,  химиялық  және  энергетикалық  өндірістен  ластанады. 
Қорғасын ішкі жану құрылғысынан шыққан газдар атмосфераға түседі.  
Жасыл  отырғылар  бүгінгі  күнде  ортаның  міндетті  бөлшегі  болып 
табылады,  бірақ  та  жоғары  антропогенді  әсерді  бастан  кешеді.  Табиғатта 
барлық  ауыр  металлдарды  ыдырата  алатын  өсімдік  жоқ,  әрбір  өсімдік  белгілі 
бір элементті ыдыратады. 
Өсідіктің  жер  бетінде  қысым  тұрған  бөлігі  атмосфералық  ластануды 
жинақтаушы  коллекторлар.  Жапырақтармен  микроэлементтерді  жұту  деңгейі 
сыртқы  факторлармен  анықталады,  өсімдіктің  жасы  мен  сыртқы  келбеті. 
Табиғи жағдайда микроэлементтер шаңы жапырақ бетінен жаңбыр арқылы, жел 
арқылы немесе кутикула қабатымен бірге жойылуы мүмкін.  
Сонымен қатар жойылу микроэлементтердің жапырақтарын адсорбациясы 
нәтижесінде,  кейінгі  транслокация  нәтижесінде  жүреді.  Жауын  жауғанда, 
булану  және  өсімдіктердің  транспирациясы,  өсімдік  мүшелеріндегі  және 
топырақ  қоспаларындағы    микроэлементтердің  концентрациясы  бірнеше  рет 
өзгеруі  мүмкін.  Жапырақ  бетіндегі  микроэлементтердің  жаңбырмен  шайылуы 
жапырақ  беткі  қабатына  және  микроэлементтер  құрылымына  байланысты. 
Жүргізілген 
зерттеулерге 
байланысты, 
өсімдіктердің 
морфологиялық, 
анатомиялық ерекшеліктері арқылы ауыр металлдардың тәуелділігі анықталды. 
Жауын  жауғанда,  булану  және  өсімдіктердің  транспирациясы,  өсімдік 
мүшелеріндегі 
және 
топырақ 
қоспаларындағы 
микроэлементтердің 
концентрациясы  10  еседен  артық  өзгеруі  мүмкін.  Нысан  зерттеулері  негізінде 
ауыр  металлдардың  өсімдіктің  морфологиялық  анатомиялық  ерекшеліктеріне 
тәуелді екені анықталды. Үлкен және ұсақ тікенді жапырақ пластиналары ауыр 
металлдардың  көп  көлемін  жинақтайды,  бірақ  бұл  теория  әрдайым  дұрыс 

103 
 
болмайды.  Жауынмен  шайып  шығудан  кейін  қалада  өсетін  ағаш  және  бұта 
жапырақ  бетінен  8  химиялық  элемент,  қорғасын  көлемі  50-60  %  азайды,  ал 
кадмий құрамы өзгеріссіз қалды.  
Кадмийдің  өсімдіктер  бетіне  түскен  көлемі  өсімдіктердің  негізгі  бөлігіне 
түседі,  яғни  өсімдіктің  органдарында  оңай  қозғалыста  болады,  ал  тамыр 
мойыны арқылы енген  кадмий токсинді болып келеді. Әр түрлі элементтердің 
шайылып  кетуі  олардың  функциялары  мен  метаболиялық  қатынастарымен 
бірдей. 
Жапырақтардың  экологиялық  биологиялық  зерттеулер  үшін  таңдалуы 
вегетациялық кезеңнің соңында әр нысанның әр түрінен алнады. Әр ағаштан он 
жапырақтан  кем  емес  таңдалып  алынды.  Ауыр  металлдардың  көлемін  сусыз 
минерализациялау  арқылы  анықтайды,  яғни  органикалық  заттардың  түгелімен 
ыдырауы 
арқылы, 
нысан 
жапырақтарын 
муфельді 
пеште 
белгілі 
температуралық режимде жандыруда негізделген (78, 79 сурет). 
Бірінші  нысан  бойынша  қорғасынның  көлемі  мына  шектерде  өзгереді: 
2,3458  мкг/г  у  Сaragana  arborescens  (f.  pendula)  -  5,2743  мкг/г,  Juglans 
mandshurica (өзгеру шегі - 2.9285 мкг/г), кадмий көлемі - 0.6895 мкг/г у Мahonia 
aquifolia - 1,7959 мкг/г у Juglans mandshurica (өзгеру шегі – 1,1100 мкг/г) (кесте 
19).  
Қорғасын  көбіне  сыртқы  қалдық  ретінде  қалады,  ал  кадмий  жапырақ 
бетіне енеді. Осыдан қорғасынның жапырақ бетінен тез шайылып кету қасиетін 
түсінуге  болады.  Ал  шайылу  кезінде  металлдар  тек  жапырақ  бетінен  емес, 
жапырақ тканьдарынан да азаяды.  
Қарапайым  ағаш өсімдіктерін алып қарайтын болсақ көбіне кадмий және 
қорғасынның  жиынтығымен  сипатталады,  себебі  оларды  өсімдіктер 
биологиялық түрде топырақтан алады. Қорғасынның концентрациясы 10 мкг/г 
көп болса ол көптеген мәдени дақылдар үшін токсинді болып келеді.  
Екінші  нысандағы  жапырақ  пластиналары  бетіндегі  қорғасын  келесі 
шектер арасында ауытқиды: минимум 1,8775 мкг/г - Fraxinus excelsior L., және 
Juglans mandshurica максимум 4,8527 мкг/г (ауытқу шегі - 2.98 мкг/г), кадмий – 
0,5324  мкг/г  -  Мahonia  aquifolia,  1,5767  -  Juglans  mandshurica  (ауытқу  шегі  – 
1,0500 мкг/г). Бұл көрсеткіштерді 80, 81 диаграммаарында көруге болады. 
Үшінші нысан бойынша келесідей көрсеткіштер: минимум  2,7547 мкг/г - 
Phellodendron  amurense  және  максимум  6,1976  -  Juglans  mandshurica  (ауытқу 
шегі  –  3,4500  мкг/г),  кадмий  –  0,8426  мкг/г  -  Мahonia  aquifolia,  1,8284  мкг/г  - 
Juglans mandshurica (ауытқу шегі – 0,9900 мкг/г). 
Егер  де барлық  сыналған  өсімдіктерді  бірінші  нысан  бойынша  қорғассын 
көлеміне  келетін  болсақ,  барлық  13  сыналынған  өсімдік  бойынша  -  3,2300 
мкг/г,  кадмий  бойынша  орташа  арифметикалық  -  1,0100  мкг/г.  Екінші  нысан 
бойынша  қорғасынның  орташа  көлемі  –  2,700  мкг/г,  кадмий  –  0,8900  мкг/г, 
үшінші нысан бойынша қорғасын – 3,7400 мкг/г, кадмий – 1,300 мкг/г.
 

104 
 
  
 
 
Сурет  78 - Нысан үлгілерін жандыруға арналған муфельді пеш 
 
  
 
 
Сурет 79 - Атомды-абсорбционды спектрофотометр АА-7000F (Shimadzu) 

105 
 
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
1,4
1,6
1,8
2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13

жүктеу/скачать 10,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: