Г. Ж. Жапекова архапкалык, мэаенпет

6  71 

ЖЗО

f'■

 

tv

Г.Ж. Жапекова

АРХАПКАЛЫК, МЭаЕНПЕТ

АОАМЗАТ МӘаЕІіПЕТІІіІҢ

БАаАУЫ  РЕПНОЕ

Мэдениетгану мамандыктарының студенттеріне

арналған оку құралы

Павлодар

2010

ж   к>

Қазақстан  Республикасының Білім және ғылым  министрлігі 

С. Торайғыров атындағы  Павлодар мемлекеттік университет!

Г.  К.  Жапекова

АРХАИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТ 

АДАМЗАТ МӘДЕНИЕТІНІҢ 

БАСТАУЫ РЕТІНДЕ

Мәдениеттану мамандықтарының студенттеріне арналған

оқу құралы

Павлодар

Кереку

2010

УДК  008(075.8) 

НБК  7

А83

мемлекетпк

В 

J 

------ —-  —

 —

 

т

  0  ш

 ^  

^ t9mw 

щ

  ■ш*'

университетінің  Ғылыми  кеңесімен  басуға  үсынылды

Пікірсарапшылар:

О. 

Смагулов 

— 

ҚР 

ҮҒА 

академігі, 

Болония 

ғылым 

Академиясының 

мүше 

корреспондент!, 

профессор, 

Қазақстан 

Республикасы  «Тәуелсіздік  Сарайы»  МКҚК  Физикалық  антропология 

лабораториясының жетекшісі;

С.  Сутлсанов  -  филология  ғылымдарының  докторы,  профессор 

ПМПИ-дін  филология  факультетінің деканы;

Г.  Г.  Ахметова  -  философия  ғылымдарынын  кандидаты,  доцент, 

С.Торайгыров  ат-гы 

ГТМУ-дың  философия  және  мәдениеттану 

кафедрасының  меңгерушісі.

Жапекова  Г.К

AR3  Лрхаикалық  мәдениет  адамзат  мәдениетінің  бастауы  ретенде  :

мәдениеттану  мамандықтарының 

студенттеріне  арналған  оқу 

қүралы  /  Г.  К.  Жапекова. -  Павлодар  :  Кереку,  2010. -  76 б.

ISBN  9965-573-68-9

Гуманитарлық  салада  білім  алушы  студенттерге  элемде  танымал 

ғалымдардың  жазган 

ой-пікірлерін,  философиялық  түсініктерін, 

тарихи  аныктамаларын  іріктеп  алып,  оларды  оқу  құралы  ретінде 

ұсыну  жолы  өте  ұтымды  шешімін  тапқан.  Үсынылып  отырған  құрал 

білім  берудің ж аңаэдістем есі бола алады. 

^

' 

УДК 008(075.8)

С.Ее: 

71.05я73

ISBN  9965-5ІІЗ-68-9

)

Жапекова Г.К.,  2010 

С.  Торайғыров атындағы  ПМУ, 2010

Маіериіілдық дурыс болуыиа,  грамматикалык және орф оф аф иялы к кателерге

авторлар  мен  кұрастырушылар жауапты

Мемлекеттің 

өркениет 

жолымен 

дамуының 

анықгаушы 

факторларының  бІрі  өткен  уақыт  мэдениеттері  дамуының  деңгейі 

болатыны  сөзсіз.  Сондықтан  болашақ  мәдениеттанушы  мамандардың 

әлемдік  мәдениет  жетістіктерімен  танысуының  маңызы  зор.  Көне 

дэуір  дамуының  бастауы  болған  рухани,  материалдык  құндылықтар 

жетістіктерінен  деректер  беретін  әдебиеттер  білімі  пәнді  түсінуге

мумкіндік  береді.  Көие  дәуір  мәдениеті  пәні  алгашқы  мадеииет 

бастаулары  дамуының  өзекті  мәселелерінен  студенттерді  хабардар

Ф

етіп, 

ш ығармаш ыльіқ 

ой  өрісін  жетілдіреді.  Көне  дәуір  мэдениеті

мэдениеттану  мамандығы  үшін  негізгі  пән  болғандықтан,  осы 

мамандықтың  басқа  пәндері  үшін  бастау  болады.  Ол  ежелгі  Шығыс, 

ежелгі  грек  мәдениеті,  сонымен  қатар,  философия  тарихы,  ежелгі 

дүние  тарихы,  саясаттану,  әлеуметтану  т.б. 

пэндермен  тығыз 

байланысты.

щ

Архаикалық  мәдениет  туралы  сөз  еткенде  көз  алдымызға 

дамымаган,  артта  қалған  адамдар  мен  олардың  примитивті  іүрм ы с  -  

тіршілігі  елес  болады.  Әйтсе  де,  30-40  мың  жыл  бұрын  епті  адам 

қалыптасқаннан  кейін  ежелгі  адам  өзінің  ерекше  мәдениетін  жасай

бастайды.  Егер  архаикалық  мәдениет  ерекше,  әмбебап  болмаса,  онда 

гылымның  назарын  әзіме  аудартпаушы  еді.  Қазіргі  таада  архаикалык 

мәдениет  адамзат  мәдениеті  тарихының  бастауы  деген  мәртебеге  ие 

болып  отыр.  Сондықтан  бұл  мәдениеттің  жетістіктерін  басқа  әлемдік 

деңгейде  танылған  мәдени  жетістіктермен  тең  етіп  қабылдауымыз 

кажет.  Себебі,  әр  нәрсенің  бастауы  болады,  ал  адамзат  гарихы

архаикалық  дэуірден  бастау  алады.  Архаикалық  мэдениет  ете  үлкен 

уақыт шеңберін  қамтыды.

Алғашқы 

қауым 

кезеңі 

шаруашылықтың 

ең 

қарапайым 

формаларымен,  класстардың  болмауымен  жэне  олардың  арасындагы 

күрестің  жэне  мемлекеттік  ұйымдасудың  жоқтыгымен  сипатгалады. 

Архаикалық  мәдениет  адамзаттың  өзінің  жэне  оиы 

қоршагаи 

ортасыііың  танып  білудегі  алгашқы  қадамдарына  бастау  береді. 

Алгашкы  білімнің  шоқтары  пайда  болады,  кейін  олар  гылыми  және 

техникалық  ой  ретінде  қалыптасады,  жеке  жаратылысгапу  және 

когамдык  білімдер  пайда  болады.  Жасанды  құрылыстарды  салуда 

жэне  соныц  негізінде  жиналган  тәжірибенің  нәгижесінде  архигектура 

пайда  болды,  бейнелеу  өнерінің  салдарынан  әнердін  сан  түрлі 

салалары  және  жазба  мәдениетінің  калыптасуы,  жиналган  білім  мен 

гәжірибені  бекі гуге  мүмкіидік берді.

К ір іс п е

3

Адамның  жэне  адамзаттың  калыптасуы  сонымен  құпия  болып 

қилатыіі  шыгар.  Бірак  бір  нәрсе  бічге  белгілі:  біздің  аргы  тегіміз  өте 

қиын  жағдайларда  өмір  сүрді,  дегенмен  гылыми  тұргыдан  алып 

сараласақ,  бұл  орта  эмбебап  болган.  Себебі,  алгашкы  адамның  үйі 

болып  ұлы,  гажап,  кұпиялы  және  қатал  тірі  табиги  Орта  болды. 

Табигат 

алгашқы 

адамның 

тагдырына 

неше 

түрлі 

табиги 

кұбылыстарды,  сонымен  қатар  сансыз  көп  жабайы  аңдар  мен  сыры 

коп  өсімдіктер  әлемін  жіберді.  Аталган  барлық  сындарлы  жолдардан 

алгашкы  адам  өтіп,  төзе  білді.  Ежелгі  адам  езінің  саналы  өмірін 

ақылмен  өткізуге,  табигатпеи,  ру  -   тайпамен  жэне  өзімен-өзі

үйлесімділікте тұруға тырысты.

Архаикалық  мәдениетте  рухани  мұраның  манызды  тұрақты

адами  константалары  қалыптасты.  Бұл  -   тіл  -   түрақты  жүйе,  тіл 

арқылы  дэуір  мен  ұрпақтар  арасындагы  өзара  түсіністік  қамтамасыз

етіледі.  Бұл -  этикалық принциптер, олар  мазмүны  жагынан  ете терең,

өйткені  озінде  қайырымдылықты  калыптастыратын  глобальді,  адами

злеменггерді  алып  жүреді.  Соңғысы,  бүл  діни  -   мифологиялық  жүйе,

одан  рухани  іс  -  эрекеттің  барлығы  дерлік  өз  бастауын  алады:  ғылым

(медицина,  педагогика,  философия...), эдебиет жэне өнер.

Осылай,  алгашқы  қауымдық  коғамда  бүкіл  архаикалық  кезеңде

тұтынылган  және  адамзаттың  келесі  сатыларының  дамуыпа  негіз,

бастау  болған  мэдениеттін алгашкы эталондары  қалыптасты.

Осы  оқу  құралын  дайындауға  көмектескен  С.Торайғыров

атындагы  ПМУ  «Мәдениеттану»  жәие  «Тарих»  мамандыгының 

студенітеріне,  атап  айтқанда, 

А.  Е.  Омаровага  өз  алгысымды

білдіремін.

4

I 

ІУІддеііиеіі ің 

к а л ы і п ; і с у ы :  

ф и л о с о ф і і и л м қ  

і : і л д а у .  

Л р х а и к а л ы к   м ә д е и и с г г і ц   е р е к ш е л і һ г і с р і

«Мәдеииет»  жәпс  «алгаіпкм  кауммдық»  свздсріи  біргс  косі>т 

аіітқаііла  адамдар  таң  калум  мумкіп.  ('онда  оңгіме  нстураиы  оолмак? 

Ьұл  кандай  мәдеииег?  Ьұл  мәдеиисг  кайда  жәме  қаиіап  омір  сүрді‘.^ 

Жауап  оте  карагіайым:  адам  мскеи  еткеи  жерлердіц  боріпде  модсііисг 

болды.

Ллгашқы  қауым  мәдениет  -   мәдениеттің  ең  ежслгі  тиіперіиің 

бірі.  Қаііргі  іамапда да  архаикалық  немесе  а л гатқ ы   қауым  халмктары 

«бічдің»  жанымызда  өмір  сүреді,  бірак  кекіректері 

кәкссгси 

адамдар 

мұндай  халықтарды  примитивті  деп  атайды.  Оіжен  иіақ  сніқашап 

олмейді.  Ол  озінің  формаларын  жады,  эдет  -   гүрыіі,  рухаии 

кү-ндылықтар  жүйесі,  әлемді  гүсіиу  әдістері  жэне  т.б  тәсілдер  арқылы 

білдіре алады.  30  мыңдай  уақыггы  қамтитып  бұл  модепиет  әлі  де  әлем 

мәденистінде  маңызды  орынды  иеленіп  отыр.

Ore  ертеде  адамдар  «аруақгар  культін»  әлемді  гүсінудің  бір 

формасы  ретінде  бекітті.  Олар  оздерінің  туыскандарының  мпңгіге 

ксткеніне  сеибегеи,  керісінше,  қайтыс  болган  адамдар  тірі  жандардың 

арасында өмір  сүріп,  олардың  жүріс -  тұрысын, дәстүрге  берілгсіідігіи 

қадагалап  жүргемдеріііе  кэміл  сенгеи,  осы  шақ  эрқашан  откеи  іііақка 

тәуелді  болып,  олардың  арасындағы  ерекше  байланыс  болу  қажсі. 

Солай,  мәдениеттің  элементтері  пайда  болды.  Қазір  олар  «тарихи 

жады»,  «жауапкершілік»,  «патриоттық»,  «ар  -  ұят»  деп  копіиілікке 

мәлім.

Архаикалық мәдеииетгііі  мұ.расы  неден  кәріпіс табадм?

Бүл  мәдениет  тур;иіы  сансыз  ұсақ  -  түйектер:  түрлі  амулеггер, 

адамның  денесіне  салынатын  суреітср  (татуировка),  сэіі  олемінің 

гұрыптары,  қараңғыдаи  қорку  және  т.б  дәлел  бола  алады.  Мьісалдар 

өте  кегі.  Өмірде  болатын  түрлі  жагдайлар  немесе  заі-ілмлықтпр 

маиызды  (босану,  жамазасы,  неке,  өлім,  ауру,  ),  өйчкені  алгашқы 

кауым  мәдениетінің  мұрасы,  дәстүрлердің,  әдет  -   гүрыптардыц, 

символдардың,  мсихологиялық  ұсганымдардың  және  стсрсоі и т с р д ің  

әсері  айкындала бастайды.

Архаикалық  мэдениет  туралы  бірегей  пікір  айтуға  болмайды: 

мысалы,  жаксы  -   жаман,  әдемі  -  әдемі  емес  және  т.б.  Ол  барлыгыіі 

қамтиды.  Әрине  бұл  мэдениет  адамның  санасын  өзіне  бейімдеп 

(манипуляция), 

кей 

кезде 

өзінің 

мүддесіне 

пайдаланды. 

Вул

м әдени еп ің   этикалык  және  эстетикалық  нормалары  қатац,  кеиімсіч 

(безобразный)  және  примитивті  болып  ісорінеді.  Тек  XX  гасырда 

адамдар  архаикалық  сананың  ерекиіе  үйлесімділігі  мен  сұлулыгын

lyciiie  Гиістпды.  Дегеіімеп,  бүл  мәдениет  біздің  б о латагы м ы ід м ң  

;(.гп;іііікі.і  кадамы  болды.  Адамдпр  ссылай  болып  калыптасты  KOfie 

бірлсцс  (vjicp't у  мүмкііі  смос.  Қаіір  дүмне  жүзі  бойі.тикі  үлкеіі 

очгсрісгер  бс>лі>т  жптыр  жәііс  бүл  отгерістер  күннен  ісүнге  адамчаг 

уііііп  Ослі  ілі  бір  қауіп 

каіер  іннліріи  гүр.  соидықіаи  болар  адамдар 

оілсрінің  откем  піагына  үңіле  караи  отырып,  үміт  ү т ін   негі'^  табуга

тырмсадкі.

і 

Ісгічі і  м,^селс  адаміат  мэдеиистінің  алгашқы  сатысынын  даму 

іаадылыгы  опың  міііст  ■

  ісүлкымеи  байлапысты.  Шын  архаикалык 

молснпст  біідсм  бірнсіие  мыңжылдықтармен  ажырап  түр.  Соидыюан 

біч  кобіиесе  гмгіотезіиіарга  жүгінеміз.  ХХІ  гасырда  өмір  сүретін 

примитивті  халыісгардың  мәдениеті  жоне  сана  -   сезімі  заманауи 

оркениеітердін 

ықпалымен 

трансформацияга 

ұшырап, 

сапалы

о-чгсрістер  керіиіс тапқам.

Apxa^^кaлық  мәдениетті  түсінудегі  келесі  киындық  -   оның 

(|)ормалпрының  саитүрлілігінде,  өйткені  оларды  жалііылау  қиынга 

согаді.і.  Соидықтам,  коптеген  авторлар  бұл  мэдениетті  зерттегенде 

фактілерді  өздерінің  квзқарастарына  сәйкес  етігі  жа:іады.  Сонда 

алгаіііқы  кауымдық  мәденнеіті  түтас  күбылыс  ретінде  карастыруга 

бола  ма?  Вүл  мәдениет  оидаган  мыңжылдыісгарга  созылды,  ал  кейбір 

халықтар  олі  де  бүл  ксзецде  ғұмыр  кешіп  жүр.  Қазіргі  австралиялық 

аборнгеіідердеи,  Оцтүстік  Америкаиың  аңшылары  -   эскимостар  меи 

үпдістерден  (индейцы)  архаикалық  мәдениеттің  адамдарымен  ұксас 

жалиы  іаі-шылықтар табу  ете  қиын.  Бұл  мәселені  шешу  үшін  ең  басты 

сүрақка  жауап  табу  керек:  алгашқы  кауымдык  мэдеииет  адамының

спнасы  мен  біздің санамыздын арасында сапады  айырмашылыктар  бар

ма,  әлдс  жоқ  па?

Іхүл  сұракқа  жауаптың  бірінші  нүсқасын  эволюциялык  мектеп 

береді. 

Онын 

негізгі 

кағидалары: 

адамның 

психикасы 

қоғам 

дамуынын  барлык  кезсічдерінде  біртипті  болып  табылады.  Ойлаудын 

(мышление)  за>иіары  омбебап  және  өзгеріске  ешкашан  үиіырамайды. 

Нүл 

ііриннпптсрі'с 

көптсгсн 

классикалық 

енбсктср 

негізделіп

жазылгап,  мысалы  Э.  Тайлордыц енбегі.

1'.  Сненсердің  пайымдауынша,  біздІң  гісихикамыз  бен  алғашқы

адамныц 

психикасының 

арасыыда 

айырмашылық 

эмоционалды 

с{|іерада  жатыр.  3.  Фрейдтің  психоаналитикалык  әдісі  «артта  қалган» 

халыктардың 

рухани 

элемі 

жүйке  -  

психикалық  аурулардың 

каргіиіасын  корсетстін  сияқты:  мұнда  біздІн  өмірімізде  секілді  түрлі 

идеялар,  нсвроздар  мен  қорқыныштар  бар.  Эволюциялық  мектептің 

келесі  екілі  Ф.  Боастың  тұжырымы  өте  карапайым:  «Көптеген 

жагдайларда 

оркениетті 

жоне 

алгашқы 

адамныи 

арасындагы

6

айырмашылық  тек  елее  секілді»;  «шынына  келеек,  ақылдың  (ум) 

негізгі  сипаттары  бірдей».  Интеллектінін  негізгі  КАпсеткіттепі  п н к т

адамзатқа

__ 

W  л

Бұл  еұраққа жауаптың екінші  нұсқасы  мынадай:  алгашқы  қауым 

ойлауы  (мышление)  мүлдем  басқа  сипатқа  ие  болды.  Ол  ұжымдық, 

логикаға  дейінгі  сипатта,  яғни  алғашқы  қауым  адамының  ойлауы 

ұжымдық  көзқарастармен  тығыз  байланысты  болды  және  ой  ешбір 

логиканың  заңдарьіна  сэйкес  құрылмады  (Э.  Дюркгейм,  Леви  - 

Брюль).  Бұл  бағыт  XX  гасырдың  басында  беделді  болды,  бірақ 

этнографиялық  материалдың  жиналуымен  алғашқы  қауым  адамының 

ойлауы  туралы  көзқараетар  көптеген  күмәндарды  тугызды.  Неолит 

кезеңінен  бастап  адамның  ойлауы  өзінің  ақпараттық  кеңістігінің

шеңбері  аясында  әлдеқайда  рационалды  және  логикага  сәйкес  әрекет 

етті,  себебі  ол  өзінің  райына  қарай  қоршаған  ортаға  белгілі  бір 

тэртіпгі  енгізуге  тырысты,  мұндай 

қорытынды  планегамыздың 

халықтарының  мэдениетін  зерттей  келе  жасалған  ой  қорытынды  еді. 

Атап  өтетін  жайт,  эңгіме  көптеген  өзіндік  (самобытный)  мәдениеттер 

туралы  болып  отыр.  Олардың  әрбіреуі  адамзат  дамуының  бір  жолы 

еді  жэне  ежелгі  этностар  қалыптастырған  мәдениеттерді  сынға 

алганда,  ең  алдымен  сын  сол  этностардың  өзіндік  логикасы  мен 

рухына  байланысты  айтылу  қажет.  Мэдениет  тірі  агза  секілді, 

сондықтан  бір  жағынан  ол  тұтас  бір  организм  ретінде,  ал  екінші 

жағынан  мэдение'г  тұтас  эволюцияның  бір  сатысы  ретінде  зерттелу 

қажет.  Мұндай  шешімді  XX  ғасырда  мэдениет  антропологиясының 

функционалды мектебінің өкілдері ұсынды.

Бірақ  осында  да  мәселе  туындайды.  Мэдениеттің  қандай 

айнымас  элемент!  модениеттерді  салыстыруга,  ұластыруға  жэне  де 

әрбір  мәдениеттің  ерекіиелігін,  шегін,  әмбебаптылығын  анықтауга 

мүмкіндік  береді?  Жауап  өте  қарапайым  жэне  айқын  -   ол  тіл,  тілсіз 

мәдени 

процес 

ешқашан 

басталмайды, 

тіл 

-  

мэдениеттің 

қалыптасуының  негізгі  шарты  болып  табылады.  Өзінің  қажеттіліктері 

мен 

нәпсілерін  тіл 

арқылы  жеткізу  адам 

үшін 

алга 

қойған 

мақсаттарына  сэйкес  эрекет  ету  дегенді  білдірді.  Вербализация,  одан 

кейін  өзінін қажеттіліктерін  интеллектуалды  негіздеу тұрақты  белгілік 

формалардың  (символические  формы)  қалыптасуына  экелді.  Осылай, 

алгашқы  мәдени  феномендер  пайда  болды.  Олар  адамның  ары  қарай 

өмір  сүруіне,  мақсаттарына  тура  жетуге  көмектесетін  жаңа  тірек 

болды.  Егер  мэдениетте  белгілі  бір  жүйелілік  болмаса,  адам  бір 

кателіктен  екінші  қателікке  шейін  өмір сүруші  еді,  әдетге  мұндай  өмір 

сүру  адамның  және  оігы  қоршаган  ортасының  дамуына  кедергі 

болушы  еді.

7

Мәдеииет  тарихы  ссылай  басталды.  Тіл  адамга  өзінін  рухани 

ллемім  білдіруге  мүмкіндік  берді,  бірақ  ой  бостандыгы,  сәйкесінше 

огаи  иегііделіп  пайда  болатын  іс  -  эрекеттер  адамның  бойына  белгілі 

бір 

ұрсй  мсн 

қорқынышты 

ұялатты.  «Тек  рақымшылдық  үшін  гана 

емсс,  зүлымдық  үшін  де  тіл  бізді  адам  етті,  -   деп  О.  Хаксли 

тұжырымдады.  -   Тілден  безіп,  біз  иттерге  немесе  маймылдарга 

ұқсаушы  едік.  Тілді  менгере  отырып,  қылмыс  та,  батырлық  әрекет  те 

жасадық,  шегі  ж оқ  интеллектуалды  жетістіктерге  жеттік,  ақымақтық

псн  нақұрыстыққа жол  бере отырып  адам  болдық».

Сонда  эңгіме  қай  тіл  туралы  болып  отыр,  жабайы  адамдарда 

кандай  тіл  болуы  мүмкін?  Бұл  жөнінде  адамзат  тілінің  тарихын  жетік 

мснгсрген  галым  Э.  Ренанның  тұжырымын  келтірейік:  «Адамзат 

тарихында  бір  кезеңдерде  адам  мүлдем  сөйлей  алмады,  ал  кейін 

кауым  дами  келе  адам  сөйлеп  кетті  деп  ойлайтындар  өте  көп,  бірақ 

олай  ойлайтын  адамдар  қатты  қателеседі.  Адам  -  табигатынан  сөйлей 

алатын  жануар.  Адам  бойындағы  қабілеттерін  ойлап  тапкан  емес,  ол 

табиғаттан  бар  нэрсе.  Сондықтан  тілді  де  қабіле'гтерді  секілді  ойлап 

табу  мүмкін  емес,  өйткені  ол  да  табигаттан».  Қазір  «алғашқы  қауым 

халықтарының  тілі»  «өркениетті»  халыктардың  тілінен  еш  кем 

еместігі  дәлелденіп  отьф.  Мысалыі  Африка  тайпаларынын  тілдерінің 

грамматикасы  қытай  тіліне  қараганда  әлдеқайда  байырақ  болып

келеді.

Бірақ мәдениеттің  негізгі  материалы, тіл  қалай  пайда болады?  Э. 

Ренанның 

жауабы; 

әрбір 

жеке 

этностың 

немесе 

нәсілдін 

«қабілеттерінің  табиги  жемісі  ретінде,  ягни  өзінен  өзі  қалыпгасатын

туынды».  Тіл  болдырған  күш, этникалық рухтың өзі.

БІр  кездері  пайда  болып,  тіл  өзіндік  бір  жауапкершілікті

иеленеді,  өзінің  ішкі  заңдары  бойынша  дами  бастайды.  Сондыктан 

тілдің  дамуына  жасанды  туындылар  еш  әсерін  тигізбейді.  Тіл  ^ і н  

ешқандай  келісімдер  немесе  заңдылықтар  жинағы  кедергі  жасамайды, 

тіпті  тІл  үшін  олар  мүлдем  жок.  Оларды  кедергі 

келтіретін

конституция  секілді  алып  тастап,  жаңасын  енгізуге  болмайды.  Әсіресе 

бұл  рационалды  формаға  қатысты,  өйткені  онсыз  сөз  тіл,  грамматика, 

логикалық  формалар  ретінде  көрініс  тауып,  сананың  рационалды 

мүмкіндіктерін  білдірмеуші  еді.  Әрбір  этностың  мәдениетінің  даму 

логикасы  оның  тума  психологиялық  ерекшеліктерімен  шартталған, 

мұндай 

ерекшеліктер 

оның 

тілінің 

табиғатының 

арқасында 

калыптасады.  Ал  тіл,  өз  кезегінде,  мәдениеггің  негізгі  элементі 

ретінде  оның  формаларының  (мэдениеттің)  қалыптасуына  белсенді 

арапасады.  Әрбір  адам  өзінің тілінің  билігінің  қоластында болады.  Біз 

қориіаган 

органы 

өзіміз 

көргеніміздей 

және 

естігеніміздей

8

қабылдаймыз,  өйткені  тілдің  құрылымы  бізді  қоршаган  ортаны

итереді.

таңдаулар

Қоғамның  алгашқы  даму  сатысында  тілдік  айырмашылықтар 

таным  процесінде  біршама  қиындыктар  туғызды,  сәйкесінше  заңды 

түрде  рухани  мәдениеттің  көптеген  ерекше  алуан  түрлі  формаларыіі 

болдырды.  Дэл  осы  фактор  барлық  мэдениеттер  адамзаттың  рухани 

өмірінің бірдей  элементтері деп  айтуға мүмкіндік береді.

Мұндай 

қорытынды 

жасай 

отыра 

мэдениет 

дамуының 

эволюциялық  сатылары  туралы  немесе  оньщ  жалпы  зандылықтары 

туралы  айтуға  бола  ма?  Болады,  егер  Э.  Ренан  айтқандай,  тіл

болдыратын  рух  эмбебап  бастауларды  иеленсе.  XX  тіл  білімі  дэл  осы 

бастауларды  тапты.

Адам  заттарга  ат  бере  отырып,  оларды  өздерінің  символына

айналдырды.  Бұл  ат  өзінің  жеке  өмірімен  тіршілік  етті  жэне

басқаларға,  қоршаган  ортага  қатынасын  таба  отырып,  адам  да  өзінің 

бар болмысын  белгілей  бастады.

Әрбір  мэдениеттің  бастауы  осылай  басталады.  Кейін  тэжірибе 

жиналды,  адам  қоршаган  ортаны  жүйелөуге  жэне  интепретациялауға 

мол 

мүмкіидік 

алды. 

Мұндай 

әрекеттің 

логикасы 

заттардың 

арасындағы  қатынасқа ғана емес,  сонымен  қатар олардың белгілерінің 

тілде  де  сэйкес  келуіне  тәуелді  болды.  Осылай,  әрбір  өлі  'шт,  эрбір 

өсімдік,  жануар  жэне  адамның  өзі  сөзбен  белгіленген  орынға  ис 

болады.  Бұл  ұғымдар  қоршаган  орта  мен  элем  картинасының  жалпы 

көрінісін 

суреттеу 

үшін 

қолданылды. 

Бұл 

метафизикалық

мәдениеттщ

қалыптасуы.

2  Архаикалық  мәдениеттің  қалыптасуының алғышарггары

Алғашқы  қауымдық  мәдениет  архаикалық  мәдениет  ретінде 

танылып  жэне  30  мың  жыл  бұрын  өмір  сүрген  халықтардың  ианым  -  

сенімдерін,  дэстүрлері  мен  өнерін  немесе  қазіргі  кезде  алгашқы 

қауымдық 

кұрылыс 

өмір 

тіршілігін 

жүргізетім 

халықтарды 

сипаттайды.  Мұндай  халықтарга  қалың  орман  ішінде  өмір  сүретін 

тайпапарды  жатқызуга  болады.  Алгашқы  қауымдық  мэдениет  тас 

гасырының  өнерін,  ал 

нақтырақ  жазбага  дейінгі 

және  жазба 

мэдениетін  қамтиды.  Әлем  мәдениетінің бұл  кезеңі  өте аз зергтелген.

Ллгашқы  қауымдық  өнер  бұл  -   алғашқы  қауым  өнерінің  кезеңі. 

Б.үл  онер  кейінгі  палеолитте  б.з.д  33  мың  жыл  бұрын  пайда  болып, 

негізгі  багыты  ретінде  алгашқы  аңшылардың  көзқарастарып,  омір

9

сүру  кейпі  мен  шарттарын  көрсету  болды.  Алгашқы  қауым  мэдениеті 

үшін  примитивті  баспаналар,  жануарлардың  үңгірлердегі  қашальш 

салынған  суреттері  мен  эйел  адамның  мүсіндері  тән  болды,  Кейін, 

неолит  пен  энеолит  дәуірінде,  малшылар  мен  жер  өңдеутілерде 

қауымдық  құрылыстар  пайда  болып,  жеке  ұғымдар  бейнелене  бастап, 

ою -  өрнек өнерінің дамуы  жүрді.

Мысыр,  Үкді,  Кііиі,  Орта  және  Алдыңғы  Азия,  Қытай,  Оңтүстік 

пен  Оңтүстік  -   Шыгыс  Еуропада  неолит  пен  энеолит  жэне  қола 

дэуіріиде  жер  өңдеушілердің  мифологиясын  айқындайтын  өнер

калыптасады.  Өрнекті  керамика  мен  мүсін  өнері  пайда  болады. 

Солтүстік  орман  аңшылары  мен  балық  аулаушыларында  аңдардын 

реалистік  фигураларын  білдіретін  үңгір  суреттері  пайда  болады. 

Шығыс  Еуропа  және  Азия  тайпаларынын  дала  малшылары  қола  жэне 

темір  дәуірінде  аң  стилін  болдырады.  Осылай,  алгашқы  қауым 

мәдениеті  алгашқы  өнерді  гана  емес,  сонымен  қатар,  діни  наным  -  

сенімдер  мен  культтерді  жэне  ең  ерекше  эдет  -   ғұрыптар  мен

салттарды  қамтиды.

Шын  өнер  homo  sapiens  (ақылды  әнер)  қалыптасқанда  пайда 

болды,  оны  кроманьон  адамы  деп  те  атайды,  өйткені  алгаш  рет  оның 

қалдықтары  Францияның  оңтүстігінде  Кро  -   Маньон  атты  жерде 

табылды.  Кроманьондықтар  келесі  сыртқы  сипаттарды  иеленді: 

бойлары  биік  -   1,70  -   1,80  м  -   ге  дейін  жетті,  денелері  тығыз,