Анықтамалық материал жануарлардың иесіне ауруды балауға және мал

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі 
 
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті 
 
Ветеринариялық медицина кафедрасы 
 
А.Ж.Рагатова 
 
Оқу құралы 
 
 
 
 
 
 
 
Қостанай.2016 
 
 
 
 
 

2 
 
ӘОЖ 619(075.8) 
КБЖ 48 я73                                                                               
Р14  
 
Рецензенттер:  
Мустафин М.К. ветеринария ғылымдарының докторы, доцент 
Мустафин  Б.М.  ветеринария  ғылымдарының  докторы,  «ҚазҒЗВС  ЖШС» 
«Қостанай ғылыми-зерттеулік ветеринариялық станция» директоры 
Қайыпбай Б.Б. «Қостанай облысы әкімдігінің ветеринария басқармасы» ММ 
басшысы, Ветеринария ғылымдарының докторы                                
Автор: 
Рагатова  Айнұр  Жолтаевна,  ветеринария    ғылымдарының  магистрі,  аға 
оқытушы. 
Рагатова А.Ж.  
Р  14      Ірі  қара  малдардың  жұқпалы  және  жұқпалы  емес  аурулары.  
5В120100  –  Ветеринариялық    медицина  мамандығының  студенттеріне 
арналған  алғашқы  ветеринариялық  көмек  бойынша  оқу  құралы,  -Қостанай, 
2016. – 111 б. 
ISBN 978-601-7481-80-3 
Бұл  басылым  ірі  қара  малдарда  ең  жиі  кездесетін  жұқпалы  және 
жұқпалы  емес  аурулары  бойынша  сілтеме  кітап  болып  табылады. 
Анықтамалық  материал  жануарлардың  иесіне  ауруды  балауға  және  мал 
дәрігерінің келуіне дейін алғашқы көмек көрсетуіне көмектеседі.  
Бұл кітапта мал шаруашылығына көп шығын әкелетін ірі қара малдарда 
ең жиі кездесетін жұқпалы және жұқпалы емес аурулар, оларды емдеу әдістері, 
сонымен  қатар  оларды  болдырмау  және  алдын  алу  әдістері    қарастырылған. 
Анықтамада  фермерлерге  жануардың  жағдайын  анықтауға  және  балауға, 
сонымен  қатар  ветеринар  маманның  келуіне  дейін  көмек  көрсетуіне 
көмектесетін  қысқаша  осы  жануарлардың  организмдерінің  анатомиялық-
физиологиялық  құрылымы жазылған. 
 
ӘОЖ 619(075.8) 
                                                                                                    КБЖ 48 я73                                                                               
А.  Байтұрсынов  атындағы  Қостанай  мемлекеттік  университетінің 
оқулық-әдістемелік  кеңесінің  01.06.2016ж,  №4  хаттамасымен  басылымға 
бекітіліп, ұсынылды. 
 
 
 
 
 
ISBN 978-601-7481-80-3 
 
 
                                         © Рагатова Айнұр Жолтаевна, 2016 

3 
 
МАЗМҰНЫ 
 
Кіріспе...……………….......................................……………………………..... 
4 
1 
Ішкі  жұқпалы  емес  аурулар.  Ірі  қара  малдың  анатомиялық  және 
физиологиялық ерекшеліктері.……......…….............................................. 
 
8 
1.1 
Қозғалыс апараты немесе тірек-қоғалыс аппараты....................................  11 
1.2 
Ірі қара малдың ішек құрылысы...................................................................  24 
1.3 
Ірі қара малдың өмір циклі және көбеюі.....................................................  37 
2 
Ішкі жұқпалы емес аурулар..........................................................................  39 
2.1 
Сүйек  аурулары.............................................................................................  39 
2.2 
Сүйек  сынулары............................................................................................  41 
2.3 
Сіңір  аурулары...............................................................................................   42 
2.4    Буын  аурулары...............................................................................................  43 
2.5 
Бұлшықеттердің аурулары ...........................................................................  43 
2.6 
Тері аурулары ................................................................................................  44 
2.7 
Жүйке жүйе аурулары...................................................................................  49 
2.8 
Асқорыту мүшелерінің аурулары................................................................  52 
2.9 
Тыныс органдарының аурулары...................................................................  58 
2.10  Несеп бөлу мүшелерінің аурулары..............................................................  60 
2.11  Көбею органдарының аурулары...................................................................  61 
2.12  Жүрек-тамыр жүйесінің аурулары...............................................................  66 
2.13  Ішкі секреция бездерінің аурулары..............................................................  70 
3 
Ішкі жұқпалы аурулар................................................................................  70 
3.1 
Сібір жарасы...................................................................................................  71 
3.2 
Ауески ауруы.................................................................................................  74 
3.3 
Аусыл...............................................................................................................  74 
3.4 
Бруцеллез........................................................................................................  76 
3.5 
Ірі қара малдарда ми қабыршағының энцефалопатиясы............................  84 
3.6 
Сальмонеллез..................................................................................................  86 
3.7 
Колибактериоз................................................................................................  86 
4 
Инвазиялық  аурулар..................................................................................  87 
4.1 
Фасциолез........................................................................................................  88 
4.2 
Парамфистоматоз...........................................................................................  89 
4.3 
Цестодоздар....................................................................................................  90 
4.4 
Нематодоздар..................................................................................................  92 
4.5 
Стронгилоидоз...............................................................................................  95 
4.6    Ірі қара малдың телязиозы............................................................................  96 
4.7 
Ірі қара малдың эймериозы ..........................................................................  99 
Қолданылған әдебиет тізімі………...........……………..........................................  111 
 
 
 
 

4 
 
 
Кіріспе 
 
Кең  мағынада  ірі  қара  мал  ретінде  Bos  түрінің  барлық  өкілдері 
саналады,  яғни  бантегтің  (B.  javanicus)  қолға  үйретілген  формасын  бал  деп 
атайды,  гаураның  (B.  gaurus)  қолға  үйретілген  формасын  гаяла,  купрея  (B. 
sauveli)  және  яка  (B.  grunniens)    деп  атайды.  Кейбір  мамандар  бұл  топқа 
америкалық 
бизон, 
европалық 
зубр 
және 
азиялық 
буйволды 
жатқызатындығын  атап  өту  керек,  ал  кейбіреулері  ірі  қара  малды  тар 
мағынада дөңесті емес В. taurus және дөңесті B. indicus, немесе зеб сияқты екі 
еркін түріне жатқызады. 
Дөңесті  емес  үй  ірі  қара  малының  жабайы  тегі  жоғалғар  тур  немесе 
алғашқы  бұқа  (B.  primigenius)  саналады,  бұны  кейбір  мамандар  жеке  түр 
ретінде есептейді. Турдың көптеген қазбалы сүйектері Индия, алдыңғы Азия, 
жерорта    теңізі,  орта  европадан  табылды.    Басқа  континенттерден  бұл 
жануарлар табылмады. 
Ірі қара малдың аурулары 
Ежелгі  сүйектеріне  шамамен  300  мың  жыл  болған  Европалық  турлар 
1,8–2,1  м жерден  алынған, яғни  үй ірі  қара  малының  ірі  және ұзын, көлемді 
қара  түрімен  ерекшеленді.  Корриддасқа  арналып  қолданылатын  (камарглық 
мал, испандық соғыс бұқалары) малдарға ұқсайды: бұл түр қарапайым, ауыр 
жұмысқа  немесе  сүт  және  ет  өндірісіне  арналған  арнайы  өзгеріссіз  жинақ  
саналады.  
Дөңесті  ірі  қара  малды  зеб  (дөңесі  арқасының  алдыңғы  бөлігінде 
орнаасқан,  яғни  кеуде  омыртқа  аумағында)  және  санга  (дөңесі  алдыға 
жылжыған  –  мойын  кеуде  тұсында)  түрлеріне  бөледі.  Дөңес  қоршаған 
ортаның  жағдайларына  байланысты  дамыған  (ол  қте  ыстық  климатқа 
бейімдеу  болып  саналады,  майлы  бөліктері  ысып,  барлық  денеге  таралмас 
үшін  дененің  шамалы  бөлігінде  орналасқан)  және  мақсатты  таңдауға  әсер 
етеді.  Дөңесті  мал  ежелгі  түрі  бойынша  европалық  ұсақ  малдан  кем  емес, 
бірақ  оның  сүйектері  соңғы  4500  жыл  машасында  ғана  іздестірілуде.  Ол 
оңтүстік-батыс  Азия  немесе  Индияда  пайда  болған,    тек  б.з.д.  1500  жылға 
қарай  Месопотамия  (Ирактың  солтүстігі,  Иранның  оңтүстік  шығысы), 
оңтүстік шығыс Азия мен Африкаға келген.  
Ерте  кездерде  барлық  ірі  қара  малдарды  қолға  үйретуге  ұзын 
мүйізділер  тартылды:  бұл    форма  оңтүстік  шығыс    Азия  мен  Африкадағы 
Балқан  жартылай аралы (шамамен 7000 жыл бұрын) және орталық Европада 
(шамамен 5000 жыл бұрын) таралған. Ең алғашқы қысқа мүйізді ірі қара мал 
осыған ұқсас: сүйектері  7000 жыл бұрын табылған. Шығыс Европаның ұсақ 
қысқа мүйізді малдары кельт немесе ибейр малдары сияқты танымал болған: 
олар  солтүстік  және  шығыс  Африкаға  және  Европа  континентінің  басқа  да 
бөліктеріне таралған. Көптеген заманауи  европалық және америкалық сүтті 
және етті  түрлері – осы кельт малдарының тұқымы. Лондон және Оксфорд  
университетінің  профессоры  Фредерик  Цойнердің  пікірінше,  ірі  қара  мал 
қой, ешкі және солтүстік бұғыдан кейін барып қолға үйретілген.      

5 
 
Ірі  қара  мал  тек  жұмыс  үшін,  етті  және  сүтты  мал  ғана  болған  жоқ, 
қасиетті  жануар  ретінде  де  саналды,  мысалы  Ассирия  мен  Персия 
шіркеулерін және сарайлар қасиетті бұқа мүйіздерімен безендірілді, Египетте 
қасиетті  бұқалардың  өз  шіркеулері  мен  дін  қызметкерлері  болды,  ал  ежелгі 
Грецияда  бұқа  Зевсқа  арналды,  ал  сиыр  –  «өгізше»  Гера  және  Селен  ай 
құдайына бағышталды. Малдар өз қажеттіліктерінен бөлек байлық пен жақсы 
жағдайды  бейнеледі  және  әмбебап  айырбас  құралы  болды,  ал  кейбір 
тайпаларда әлі күнге дейін осы мақсатта қолданылады.  
Ірі қара мал негізгі үш шаруашылық міндеттерді орындайды  – ет, сүт 
береді  және  ауыр  жұмысқа  арналады.  Көрсетілген  пікірлерге  сүйенсек, 
бүгінгі  күні  әлемдегі  алынатын  еттің  50  %  және  сүттің  95  %  осы  малға 
тиесілі; жұмыс күші ретінде ірі қара мал индустриалды елдерде аса маңызға 
ие,  алайда  Азия  мен  Африканың  аз  дамыған  аумақтарында  жақсы 
бағаланады.    
Әлемде ірі қара малдың 250ден астам түрі таралған. Сондай ақ бірнеше 
классификациясыда  бар,  негізінен  жануардың  азықтық  жағы  саналады.  Ірі 
қара малдың барлық түрін сүтті, етті және аралас: етті-сүтті және сүтті-етті 
деп бөледі.       
Сүтті  бағыттағы  түрінің  азықтық  жағынан  көптеген  елдерде  көбінесе 
голландық  қара-ала  (Ресей)  сиыры  таралған,  бірнеше  елдерде  ол  голштино-
фризско  (Канада,  Жапония,  АҚШ)  атымен  танымал,  немесе  фризско 
(Аустралия,  Жаңа  Зеландия,  Ұлыбритания,  Франция).  Сонымен  қатар 
джерсей  тұқымы,  холмогорлық,  қара-ала,  сұрғылт  латвиялық,  англерлік, 
аулиеатиндық, қызыл эстондық, қызыл литвиялық және т.б кеңінен таралған. 
Сүтті  бағыттағы  сиырлардың  өнімділігінің  орташа  салмағы  –  450–600  кг, 
сүттілігі – 3000–5000 л, сүтінің майлылығы - 3,6–5,0 %, бұқалардың салмағы 
– 700–900 кг, жаңа туылған бұзаудың салмағы шамамен 40 кг. 
Етті  бағыттағы  сиырлардың  айрықша  танымал  тұқымдары:  абердин-
ангустық  және  герефордтық  (Аустралия,  Жаңа  Зеландия,  Солтүстік  және 
Оңтүстік    Америка,  Еуропаның  көптеген  елдері),  етті  бағыттағы 
шортгорндық (Аустралия, Жаңа Зеландия, Аргентина, АҚШ, Дания), шароле 
(Аргентина,  Бразилия,  АҚШ,  Дания,  Франция  және  т.б),  санта-гертруда 
(Аргентина, Бразилия, АҚШ және т.б). ТМД елдерінде, жоғарыда көрсетілген 
етті  тұқымдарынан  басқа,  қазақтың  ақбасты,  қалмақы,  лимузин,  қазақ  және 
моңғол топ сиырларын бағады. Етті сиырлардың азықтылығының орташа тірі 
салмағы  –  500–800  кг,  бұқалардың  салмағы  –  800-1000  кг,  12-18  айлық 
бұзаулардың салмағы шамамен 40 кг болып келеді. 
Аралас  тұқымды  сиырларды  өнімділік  жағынан  Еуропаның  көптеген 
елдерінде,  Солтүстік  және  Оңтүстік    Америкада,  Африкада  сұрғылт 
швицтықты,  симменталдық,  етті-сүтті  бағыттағы  шортгорндықты  және  т.б 
бағады;  ТМД  елдерінде,  аталғандардан  басқа  –  бестужевтік,  алатаудық, 
костромдық,  сычевтік,  лебединдік,  корғандық,  қызыл  горбаттық,  қызыл 
карпаттық,  сұрғылт  кавказдық,  юриндік,  пинцгаудықты  бағады.  Аралас 
бағыттағы сиырлардың орташа салмағы – 500–800 кг, сүттілігі – 2500–4000 л, 
бұқалардың салмағы – 800-1000 кг. 

6 
 
Әдеттегідей,  етті  бағыттағы  тұқымдар,  сүтті  бағыттағы  тұқымдарға 
қарағанда,  ірі  табындарда  ұсталынады,  аз  күтімді  талап  етеді  және    кең 
алаңдар мен жайылымдық жерлерде басым болып келеді. Топырақты климат 
жағдайында осы түрді еңгізу тиімсіз. 
Ірі  қара  мал  кез-келген  климат  пен  ландшафтқа  бейім  болып  келеді. 
Дөңесті  емес    түрі  солтүстік  жартышарында  басым  болып  келеді,  әсіресе 
қоңыржай  аймақтарда,  сонымен  қатар  Оңтүстік  Американың  көптеген 
обыстарында, Шығыс және Оңтүстік Африкада және Аустралияда кездеседі. 
Африкада тамаша бейімделген жергілікті ірі қара мал қолданылады, мысалы 
ндама  тұқымдары,  сонымен  қатар  басқа  да  дөңесті  емес  қысқа  аяқты 
жануарлар.  Бірден-бір  басым  болып  келетін    –  алтыатарға  жоғары 
тұрақтылығы ( ірі қара малдың ауыр сырқаты), адамның ұйқы сырқатын және 
де кең тараған цеце шыбынын еске салады. Дөңесті өркешті ірі қара малдар 
тропикалық  және  субтропикалық  жерлерде  басым  болып  келеді.  Дөңесті 
және  дөңесті  емес  ірі  қара  малға  қарағанда  ,  гибридті  ірі  қара  малы  өзін 
бейімділік  және  азықтылық  жағынан  жақсы  көрсеткен,  мысалы  санга 
тұқымы.. 
Ірі  қара  мал  ауыл  шаруашылық  жүргізілетін  барлық  жерлерде  өсіріледі.  Ірі 
қара  малдың  әлемдегі  жалпы  саны  жобамен  1,3  млрд  бас,  оның  ішінде: 
Индияда  –  193  млн,  Бразилияда  –  153  млн  және  АҚШ-та  –  100  млн.  Жаңа 
Зеландияда,Аргентина  мен  Ирландияда  бұл  көрсеткіш  халық  санынан  2  есе 
көп  болып  келеді,  ал  Коста-Рикада,  Боливия  и  Монғолияда  шамамен  халық 
санымен теңеседі. 
Жабайы  ірі  қара  мал  негізінен  өте  ұсақ  табынды  түрінде  Франция, 
Испания,  АҚШ,  Канада,  Домин  Республикасы,  Колумбия,  Австралия  және 
кейбір басқа да елдерде кездеседі.  
Дені  сау  және  азықты  ірі  қара  мал  шаруашылығын  өсіру  үшін  бұл 
жануарларды  дұрыс  бағу  керек.  Мал  шаруашылығында  малдардың  ауыруы 
өте  көп  шығын  әкеледі:  олардың  емі  үшін  шығын,  малдардың  азықтық 
құндылығын  және  жұмыс  қабілетін  жоғату  және  өлім.  Кез  келген  ауру,  ол 
мал  өліміне  әкеп  соқпаса  да  алдағы  өміріне  нұқсан  келтіреді:  бірінде  бойы 
төмен болса, енді бірінің сүті аз болады, енді бірінде тәбеті азаяды және т.б. 
Ауру  –  өмір  сүретін  ағзаның  сапалы  ерекшеленетін    денсаулық  формасы, 
оның ішінде оның сыртқы және ішкі ортаның төтенше жағдайларына жауап 
беру үшін дамыған дұрыс өмір сүру бағытының бұзылуы, қорғау бейімделу 
механизмімен  бір  уақытта  физиологиялық  жүйенің  органикалық  және 
функционалдық бұзылуында көрінеді.     
Жабайы  ірі  қара  мал  Францияда,  Испанияда,  АҚШ-та,  Канадада, 
Доминикан  Республикасында,  Колумбияда,  Австралияда  және  т.б  елдерде 
кездеседі. 
Дені  сау  және  азықты  ірі  қара  малды  өсіру  үшін,  оған  жақсы  күтім 
керек.Жануар  сырқаттары  мал  шаруашылығына  айтарлықтай  залалын 
тигізеді:  олардың  емделуіне  қыруар  қаражат  кетеді  және  жануарлар  өзінің 
азықтылығын  жоғалтады,  соңында  өледі.    Кез-келген  сырқат,  өлімге  дейін 
апармаса да, алдыңғы өмірінде қандай да бір із қалдырады: бірінде бойының 
өсуі тежелсе, бірінде күйлілігі кемиді, ал бірінде сүттілігі азаяды және т.б.  

7 
 
Сырқат – бұл дені сау адамның ағзасының өмір сүруінен сапалы түрде 
айырмашылығы  бар  болып  келетін,  яғни  оның  қалыпты  өмірінің  бұзылуы. 
Кез-келген  сырқат  ағзаға  белгілі  бір  дәрежеде  әсер  етеді,  тіпті  белгілі  бір 
ағзаның  жұмыс  жасауын  тоқтатуына  әкеліп  соқтырады.  Потологиялық 
процестің  ерекшеліктері  мен  динамикасын  потогендік  фактордың 
спецификасы  және  олардың  реактивтік  қасиеттері  арқылы,  сонымен  қатар 
жануарлардың  сыртқы  өмірінің  жағдайы  арқылы  да  анықтайды.  Барлық 
сырқаттар  потологиялық  жағдайына  байланысты  жұқпалы  және  жұқпалы 
емес  болып  бөлінеді.  Жұқпалы  емес  аурулар  потологиялық  процестің 
мінезіне  қарай  сипатталады,  яғни  ағза  мен  жүйке  аурулары.  Жұқпалы 
аурулар  өз  ішінде:  инфекциондық(  қоздырғыштары  патогендік  микробтар) 
және инвазиондық немесе паразитарлық (қоздырғыштары қарапайым ағзалар 
және  микробтар)  болып  бөлінеді.Жұқпалы  аурулардың  ішінде  адам  мен 
жануарларға ортақ ауруларға ерекше көңіл бөлу керек, ал зооантропоноз деп 
аталады.  
Осы  кітапта  ірі  қара  малдың  ең  көп  таралған  жұқпалы  және  жұқпалы  емес 
аурулары,  олардың  мал  шаруашылықғына  қанша  залалын  тигізетіндігі 
туралы және олардың емдеуі , сонымен қатар оларды алдын алу әдістері мен 
профилактикасы 
қарастырылған.Анықтамалықта 
осы 
жануарлардың 
анотомо-физиологиялық  құрылысы мен ерекшеліктері қысқаша көрсетілген. 
Осы  білімінің  арқасында  фермерлер  жануар  сырқатын  тауып,  оны  емдеуге, 
сонымен қатар ветеринарлық  мамандар келгенше оған көмектесуге септігін 
тигізеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

8 
 
 
 
1.
 
Ішкі  жұқпалы  емес  аурулар.  Ірі  қара  малдың  анатомиялық 
және физиологиялық ерекшеліктері. 
Анатомия  ғылымы  ағзаның  құрылысын,  пішінін,  олардың  орналасуы 
мен  бір  біріне  арақатынасын  зерттейді,  ал  физиология  деп  тірі  ағзада  өтіп 
жататын процестерді айтамыз. 
Анатомия  ғылымы  мен  физиология  ғылымының  ортақ  түсініктері  сырқат 
жануарға ветеринарлық көмекті қалай көрсету керектігін білуге көмектеседі. 
  
 Кез-келген  жануар  ағзасы  жасушадан  құралған.    Жасушалардан 
құралған белгілі бір топтар өздерінің пішіні мен құрылысын өзгертіп қандай 
да  бір  функцияны  орындайды.  Бұл    жасушалар  жүйесі  -  спецификалық 
қасиетке ие және олар ұлпалар деп аталады. Ұлпалар өз ішінде 4-ке бөлінеді: 
эпителий ұлпалары, бұлшықет ұлпалары, дәнекер және жүйке ұлпалары. 
Эпителий ұлпасы организмді сыртқы жағынан қаптап, ішкі мүшелердің 
кілегейлі  және  сірлі  қабықтарын  астарлайтын  және  әртүрлі  бездер 
паренхимасын түзетін ұлпа. Эпителий ұлпасы организмде қорғаныс қызметін 
атқарады, зат алмасу процесіне қатысады. 
  
Дәнекер  ұлпасы    қоректік  және  қорғаныс    болып  екіге  бөлінеді. 
Қоректік  немесе  трофикалық  ұлпаға  қан  мен  лимфа  жатады.  Қорғаныс 
ұлпасының  негізгі  қызметі  –  ағзаның  барлық  бөліктерін  дәнекерлеп, 
біріктіріп,  біртұтас  етіп  тұратын  олардың  стромасын  құрайды.  (қорғаныс 
ұлпасына шеміршек, сүйек ұлпаларын жатқызады). 
Бұлшықет  ұлпасы  организмде  жиырылу  қызметін  атқарып,  қимыл-
қозғалыстарды  іс  жүзіне  асыратын  ұлпа.  Оны  ет  бұлшықет  ұлпасы  және 
жүрек  бұлшықет  ұлпасы  деп  екіге  бөледі.  Олар  ішкі  мүшелердің,  қан  және 
лимфа  тамырларының    етті  қабықтары  мен  қабаттарын  түзіп,  еріксіз 
жиырылады. 
  
Жүйке  ұлпасы  жүйке  жасушаларынан  түзілген.  Жүйке  жасушасы 
нейрон  деп  аталады.  Жүйке  жасушаларының  айналасын  қоршап  тұрған 
қосымша  жасушаларды  –  нейрология  дейді.  Нейрология  нейронды  қоршап, 
қоректік  ,  қорғаныштық,  тірек  қызметін  атқарады  және  нейрондардағы  зат 
алмасуға қатысады. 
Әр түрлі ұлпалар бірімен-бірі қосылып, мүше түзеді. Мүше дегеніміз – 
белгілі  пішіні,  құрылысы,  орны  бар  бір  немесе  бірнеше  қызмет  атқаратын 
дене бөлігі. Мысалы, мүше деп: көз, бүйрек, тілді айтамыз. 
Жануар денесіндегі атқаратын қызметі бір-біріне байланысты мүшелер 
бірігіп  мүшелер  жүйесін  түзеді.Мысалы,  тірек-қимыл,  зәр-жыныстық, 
эндокриндік мүшелер жүйесі бар. 
Жануар  ағзасының  мүшелері  тынысалу,асқорыту,  зәршығару,  жыныс  және 
т.б  жүйелерден  тұрады  және  олар  құрсақ,  кеуде,  жамбас  қуыстарында 
орналасқан. 
Кеуде  қуысы  көкірек  қуысының  ішінде  орналасқан,  құрсақ  қуысы 
көкетпен шектелген, ал артынан жамбас қуысы өтеді. Ол  белдің маңайында 
аяқталады.Жамбас  қуысынан  жамбас  сүйектері,  сегізкөз  сүйектері, 
құйымшақ  омыртқалары  жасалады.  Ішкі  құрылыстың  көп  бөлігі  маңызды 

9 
 
жерде  орналасқан,  сол  арқылы  бөліктердің  бір  бірінің  жанында  дұрыс 
қозғалуына  жағдай  жасайды.  Мысалы,  жүрек  жүрек  жаны  серозды  бөлікте 
орналасқан. 
Кез  келген  жануар  ағзасының  дұрыс  жұмыс  істеуі  үшін  зат  алмасу  – 
сыртқы  ортадан  келген  тағамның  көмегімен  қайта  қалпына  келу  процесін 
құратын  ағзаның  құрамды    бөліктері    ыдырауының  үздіксіз  процесі  қажет. 
Зат  алмасу  және  тірі  ағзадағы  энергия  айналу  бір  бірінен  ажырамас 
процесстер.  Жылудың  бөлінуі  және  пайда  болуы  ең  алдымен  зат  алмасуға 
байланысты.  Ірі  қара  мал  –  ыстық  қанды  мал,  яғни  олардың  дене 
температурасы  тұрақты  және  жасына  және  физиологиялық  жағдайына 
байланысты   37,5– 40,5 °C шамасында температураны ұстап тұрады: ересек 
малда – 37,5-39,5 °C; төлдеуге дейін 2 ай қалғанға дейінгі сиырларда – 38,5-
40  °C;    бұзауда  –  38,5-40,5  °C.    Кейде  дене  температурасы  климаттық  және 
басқа да факторларға байланысты болады, бірақ көп жағдайда температурасы 
ауру тудырушы микробтар мен вирустардың әсерінен өзгеріп отырады.  
Бас.  Онда  ми  (бас  қаңқасы)  және  бет  (түр)  бөліктерін  жіктейді.  Бұған 
маңдай, мұрын бөлігі, құлақ, тіс жатады. (сур. 1)  
 
 
 
1Сурет  Ірі қара малының бас аумағының топографиясы 
 
Мойын. Бұл жерде жоғарғы бөлік (выйная область), мойынның төменгі 
бөлігі  және  қамыт  ойпаты  бөлігін  (тықырдан  жоғары  қамыт  тамырлары 
орналасқан жер) бөліп қарайды.    
Дене.  Холк  (оны  бес  алғашқы  кеуде  омыртқасы  және  онымен  бір 
деңгейде орналасқан жауырынның жоғарғы бөлігі құрайды),  арқа, белдеме, 
кеуде бөлігі (кеуде), кеуде тұсы, круп, оң және сол омыртқа бөлігі, оң және 
сол пах, кіндік бөлігі, желін бөлігі немесе сүт безі, құйрық. (сур. 2,3) 
Аяқ.  Алдыңғы  аяғы  иық,  табан,  кеуде  алды,  білек  алды,  білек,  бөксе 
(артқы), бөксе, тізе, табан, сирақ (сур.1. ірі қара мал анатомиясы). 
 
 
 

10 
 
 
 
2Сурет  Ірі қара мал ішкі мүшелерінің топографиясы 
 
 
 
 
3Сурет  Ірі қара мал ішкі мүшелерінің топографиясы 
 
Малдың түрі мен жынысына байланысты малдың сыртқы көрінісі, дене 
салмағы және денесінің ерекше жеке бөліктері сыртқы  деп аталады. Жалпы 
сыртқы бөлігіне дене салмағының негізгі белгілері, дененің жеке бөліктерінің 
құрылымы  кіреді,  әр  түрдің  жеке  құрылыс  ерекшеліктерін  қарастырады. 
Сүтті  малда  денесі  ұзын,  сүйектері  жеңіл,  бастары  орташа,  желіндері 

11 
 
дөңгеленген  болып  келеді.  Етті  ірі  қара  малдың  денесі  аяқтары  қысқа 
малдармен  салыстырғанда  жинаталған.  Аралас  бағыттағы  мал  түрінің  дене 
салмағына  байланысты  азықтық  құндылығы  бойынша  етті  және  сүтті 
малдардың салыстырмалылығы арасында алшақтық бар. 
Малдардың  конситуциясын  анықтау  және  экстерьерді  бағалау  кезінде 
кондиция  орналатылады  –  малдың  денсаулық  жағдайын  анықтауға  септігін 
тигізетін малдың жалпы түрі, сыртқы белгілері, тойымдылығы, бұлшықеттері 
мен терісі.   
Мал денесінің ұындығы орташа есеппен, құйрығын санамағанда,   1,8–
3,2  м  шоқтықтағы  биіктігі  1,0–1,6  м  және  салмағы  450-1000  кг.    Бұқалар 
негізінен сиырдан ірі, биіктігі бойынша да  ерекшеленеді, яғни биіктігі 1,8 м 
және  салмағы  1350  кг,  аналығының  ең  ұсақ  түрінің  биіктігі  85  см  және 
салмағы 90 кг.