М и н и стр л ігі С. Т о р ай ғы р о в аты н д ағы п ав л о д ар м ем л е к е ттік у н и в ер си теті т ор айғыровт ану дәрістер жинағы Павлодар 2006

б 83(5К)
Т60
Р. Мүтөлиөва, Г. Қажыбаееа
ТОРАЙҒЫ РОВТАНУ
Дөрістөр жинагы
Пшшлодшр

<Го№ & £)
7
Ш
Қ азақстан   Р е с п у б л и к а сы   Б ілім  ж ән е Ғ ы л ы м   М и н и стр л ігі 
С.  Т о р ай ғы р о в  аты н д ағы   П ав л о д ар   м ем л е к е ттік  у н и в ер си теті
Т ОР АЙҒЫРОВТ АНУ
дәрістер жинағы
*
Павлодар 2006

УДК  82.09 (574) 
Е£К  83.3  (5  Каз)
Т 6 0
Баспаға  С. 
Торайғыров  атындағы  Павлодар  мемлекеггік 
университетінің Ғылыми Кеңесі ұсынған. 
мемлекеттік
Пікір жазғандар; 
?.
С. 
Негимов 
- 
Л.Гумилев 
атындагы 
Евразия
университетшщ 
журналистика 
кафедрасының 
филология ғылымдарының докторы, профессор.
Р   ж  т ю ф / і л п л  
_____ _
ұлттық
меңгерушісі,
Е.Жұматаева -  педагогика ғылымдарының*докгоры, профессор.
Е.М.  АрынРеДаКТ° Р р  ЭКОНОМИка  ™лымдарының  докторы,  г.рофессор
,   ; :  
:Ш  
Й Г а Г а е в Г   Ф" Л0" 0™Я 
В Д д а Э Д
Қ¥растырып
ПМУ  ■ ■ ■
, .  
ірилилогиясы  кафедрасынын  лонеі
Г . қ Г Х в а ШШ'‘МДаРЫНЫН 
КанлидатаРы 
- 
РМ үтәлиева
мен
Қажыбаева
Құрасі
І5ВЫ 9965-439-97-4
Назарларынызга 
ұсынылып 
отырған
ш « г Р; ы”
ы  з
ьжа^ г “ махм¥г
р 
ы 
жан-жақты 
талданады. 
Еңбек 
стүлен™.пг,» 
аспирантгар  мен  ь пяц......—  
. 
студентгерге,
барша қауымға арналған.  || 
С.Тврайғыроа 
II ‘ 
П  қадіРлейтш
•тындағы  ПМУ-дін 
т- 4603020000 
Пакаммик  С.Бейсамбае
00(05) -0 6  
II 
атммдағы  ғмлммм
І8ВЫ 9965-439-97-4
ҚІТ АПХАНАСЫ „
баева.
Ж
У
^
Ж
Р
О
В
  а
т
ь
ш
д
а
г
ы
’
2
0
0
6
< г

БІРІНШІ БӨЛІМ
Акыннын  өмірбаяны  мен  шығармашылығының зерттелуі
Сүлтанмахмүт  Торайғыров  өмірбаянын  А.Еспенбетов  зерттеуі 
бойьшша  келтірсек,  1893  жылы  қазақ  айының  28  жүлдызында  (ескі 
стильмен  15  қазан)  қазіргі  Көкшетау  облысының  Қызылту  ауданында 
дүниеге  келген.  «Сүлтанмахмүтқа Торайғыр төртінші  ата,  солай  бола 
түрса  да,  Сүлгганмахмүт  өзінің  фамилиясына  Торайғырды  таңдап 
алған.  Оның себебі, Торайғырды  қазақ халқы  жақсылық жағынан  ғана 
біледі.  Торайғыр жасанған  жаудан қайтпайтын  найзагер батыр болған. 
Төре  бергенде  жат-жақынына  қарамайтын  өте  әділ  би  болған» 
[Қаз.респ.  ҒА  ОҒКҚ.  656-п,  2-6.],- 
дейді 
ақынның  немере  інісі
Шәймерден Торайғыров.
Әкесі  Шоқпыт  (1856-1930 
шын  аты  Әбубәкір)  бірбеткей,
шыншыл,  арабша хат танитын,  кедей адам болған.  Шешесі Зүплен өте 
ақылды,  тәрбиелі,  әдепті,  ауыл  арасының  өсек-аяңына  араласпайтын 
биязы 
жан  екен.  Түңғышы  Сүлтанмахмүтты  еркелетіп  Мақыш, 
Мақыжан  атапты.  Ж.Аймауытовтың 
жазғандарына  қарағанда, 
Сүлтанмахмүттың  нағашы  тегі  Қарауыл  Шабар,  Шаншар  ауылдары. 
Бүл  түқыммен  бүрыннан  сүйекшатыс  болған.  Шоқпыттың  апасы 
Шымпырды  Шабардың  Әнәпия  деген  баласы  алған.  Кейін  Шоқпыт 
сол  апа-жездесінің  қолында 
жылқы  бағып  жүргенде  сүйек 
жаңғыртпақ  ниетінде  апа-ясездесі  Шаншар  баласы  Жадайдың  қызы 
Зүпленді  айттырып  әперген  [Жүсіпбек.  Торайғырүлы  Сүлтанмахмүт. 
А.  1933,11-6].  Екі  жас кіші  інісі  Бәшен  (шын  аты-  Байқоныр) дүниеге 
келген  соң  көп  үзамай  шешесі  Зүплен  қайтыс  болып,  қаршадай 
балалар  жетімдік  қармағына  ілінеді.  Әжесі  Монтайдың  тәрбиесінде 
өскен  Сүлтанмахмүтты  көз  көрген үлкендер  өгіз  бүзаулап  жатыр десе 
де  сенетін  аңқау, 
момын,  сүйкімді  еді  деп  еске  алады. 
С.Торайғыровтың  өмірі  мен  творчестволық  еңбегіне  қатысты  Қазақ 
ССР  Ғылым  академиясының  қолжазбалар  қорына  қүнды  деректер 
тапсырған  немере  інісі  Шәймерден  Торайғыровтың  шешесі  Жүматай 
естелігінде: 
«Сүлтанмахмүттай 
әдемі, 
балғын 
денелі 
баланы 
көргеніміз  жоқ,  аузынан  мәйегі  шығып,  уызға  бөккен,  жайлауда 
туған ақ көпештей болып  маңқиып отырушы еді»  [Қаз.респ. ҒА ОҒКҚ. 
656-п, 230-6.],- деп жүрек жылуын төге, тамсана әңгімелейді.
Шоқпыт  1896-1897  жылдар 
мөлшерінде  екі  баласымен  ата
қонысы  Баянауылға  көшіп  келіп,  Торайғыр  көліне  таяу  жерге  қыстау 
салады.  Сүлтанмахмүттың  балалық  бал  дәурені  өткен  әсем  табиғат 
Ж.Аймауытовтың  шабыт  кернеген  көкірегінде  жырдай  кестеленген.
3

«Баян  тауы  Қозы  Көрпештің  Баян  сұлуы туған  тау деседі.  Аспанмен 
тілдескен  асқар  шың,  тік  жартас,  түпсіз  құз,  таудың  ұшар  басынан 
етегіне 
дейін  сыңсыған  сыпсың  қарғай,  ақ  қайың,  барғын,  мойыл, 
қиядан  ойға,  ойдан  арманға  сүңғіп,  сыбдырлап, 
бұраңдаған  бура 
бұлақ, 
шөккен  алыптай  асқар  Баянның  оң  қолтығында  айнадай 
жарқыраған 
Сабындыкөл, 
сол 
қолтығында 
тұндей 
түнерген 
Шойындыкөл  (Жасыбай  көлінің ертеректегі  атауы- А.Е.),  жамбасында 
тас  аралды,  көк  қүрақты  Торайғыр  көлі,  жаз  болса,  көкорай  шалғын, 
көк  балауса,  жасыл  жапырақ,  сүл,  жеміс,  тау  іші  ың-шың  аң,  бұга 
толған  жыршы  қүс,  міне  сол  секілді  ззулім 
жаратылыстың 
бауырында  бала  Махмүт  балдырғандай  балалық 
шағын  өткізеді» 
[Жүсіпбек. Торайғырүлы Сүлтанмахмұт. А.  1933,11-6.).
1900  -   жылдары  Шоқпыт  үйленіп,  Сүлтанмахмұт  пен  Бәшен
ендігі  жерде  шешелері  Бибіштің  тәрбнесінде 
өседі.  Шокпыт
балаларына үйде өзі  оқытып хат  танытады.  Бұдан  соң Сұлтанмахмүт 
бірнеше молданың алдын көреді:
Әкемнен әліп, бнді үйде оқыдым,
Үйреніп намаз, сабақ жат тоқыдым.
Әлі молда алдында  дәл екі жыл 
Әртүрлі ескі кітапты бір шоқыдым.
Әртүрлі ескі  кітапты бір шоқыдым.
Тортайдан екі жылдай сабақ алдым,
Ол байғүс аяған жоқ ойда барын.
Ғылымның орны бас пен көкіректе 
Бүйір шығып,  қампия  тоймас қарын.
Мұқаннан екінші жыл сабақ алам 
¥йықтасам да көңілім оқуға алаң.
Лепес қып өзі бастап ақын бол деп 
Дүғасын ықыласпен берді маған.
Осы 
өлең 
жолдарынан 
ақын 
өмірбаянының 
беггерін 
парақтағандай 
әсер 
аласыз. 
Кептеген 
үстаздарының 
ішінен 
сүлтанмахмұт өмірінде ерекше із қалдырған- Мүқан мен  Нүрғали.
Мүқан  оқушыларына  ықыласпен  қарайтын,  жаңаша  оқыту 
жолын  үстанған,  сондай-ақ  өзінің  өлең  жазуға  бейімі  бар,  шама- 
шарқынша,  шәюртгеріне  қамқор  адам  екен. 
Басқа  молдалар 
Сүлтанмахмүтгын елеңмен әуестігін  бетіне салық  етіп  басып, тыйым
салуға тырысса,  Мүқан бүл жайға өзгеше  қарайды.  Ақын  шәкіртінің 
өлең  өлең жазуын құптап, батасын береді.
4

Нүрғали  Троицк  қаласындағы  медресені  тәмәмдаған,  сол  кезде 
қазак  арасына 
кеңінен  тарай  бастаған  жаңа  оқу-  «ұсули  жәдит» 
жүйесін  негізге  алушылардың  бірі.  Шәкірттеріне  тарих,  география, 
математика пәндерінен  дәріс беретін,  «Айкап»,  «Шора»  журналдарын 
«Қалак»,  «Тәржіман»  газететрін  үзбей  оқитын,  жеке  кігапханасы  бар, 
акындык өнерді  пір түтатын  көзі  ашық,  көкірегі  ояу  үстаз  ол  кезде  ел
арасында некен-саяқ еді.
Сүлтанмахмүттың  өлеңді  табан 
астында  суырып 
салып
айтатынын  өзге  шәкірттерден  естіп,  өлең  өнерінің  кыр-сыры  мол,  әрі 
көл-көсір  білім  мен  маңдай  терді  сыпырып  тастап  еңбектенуді  қажет 
ететін  ләззаты  мен  азабы  егіз-катар  түтас  бір  дүние  екендігін
үғындыруға тырысады.
Нүрғали  Сүлтанмахмүттың  ақындығын,  алғырлығын,  ғылым-
білімге  кштарлығын  танып,  Троицк  сияқты  алаға  барып  окуға  кеңес 
береді.
Сөйтіп,  үстаз  кеңесімен  Сүлтанмахмүт  оқу-білім  іздеп,  арман 
қуып  Троицк  қаласына  бет  алады.  «Махмүт  1912  жылы  9  сентябрьде 
туған  жерге  қош  айтысып,  оқу  іздеп,  жол  шегеді.  Ай  жүріп  Омбыға 
жетеді.  Әркімнен  сүрастырып,  отарбаны  тауып  алады.  Бүрын  жол 
көрмеген,  қазақтың  салқам-салақ  баласы  жолда  киімнен,  кітаптан 
жүрдай  болып,  әрең  дегенде  Троицк  шәһәріне  жетеді»(  Жүсіпбек.
Торайғырүлы Сүлтанмахмүт. А.  1933,13-6.).
Ақын,  азамат,  публицист Торайғыровтың қалыптасуына Троицк
кезеңінің  айырықша  мәнді,  маңызды  болғандығын  бөліп  айтуымыз 
керек.  Мүнда  Сүлтанмахмүт  «Рахманқүл  медресесінде»  окиды. 
Шәкірттік өмірге  арапасу,  шәһәрлі  жердегі түрлі  мәдени үйымдардың 
жұмысына 
қатысу, 
ең 
бастысы, 
«Айқап» 
журналынын 
редакциясымен  тығыз  байланыс  жасау  жас таланттың  жігерін  жанып, 
ынталы  творчестволық  іске  жетелейді.  Өкініштісі,  шалқыған  шабыт, 
өрекпіген  сезім  көп  үзамай  су  сепкендей  басылады.  Оқу,  талпыну 
үстіндегі  жастың  алдынан  кесепат  кедергілер  кездеседі:  өкпе  ауруы 
біліне  бастайды,  1913  жылдың  көктемінде  көз  ауруына  шалдығып, 
дәрігерлер оқуға, жазуға үзілді-ксілді тыйым салады.
Торайғыров  творчествосының  мәуелі  ағаштай  гүлденіп  ,  бітік, 
өнікті  жеміс  берген  шағы  -  Троицк  кезеңі.  «Айқапта»  жарияланған 
өлеңдері  ,  макалалары,  хабарларына  қоса  «Қамар  сүлу»  романының 
жазылуы,  жоғалып  кеткен  «Тентектін  жиған  шоқпары»,  «Тамшы» 
өлеңдер жинағы  мен  казақ әкімдерінің түрмысынан  алынып  жазылған 
үш перделі театр кітабы тындырымды еңбек куәсіндей.
Журнал  редакциясынан  шыкқаннан  кейін  ,  1914  жылдың 
жазында  ол  туған  елі,  өскен  жеріне  оралады.  Қалалы  жерден  өзінің
5

көрген-  білгенін  үйретпек  болып,  ауыл  аймагындағы  жастарды  оқуға, 
мәдениетке үндеу ниетінде «Шоң серіктігі» үйымын  ашады.  Акынның 
інісі  Шәймерден Торайғыров үйымның мақсатын былай түсіндіреді:
«Нашарларға,  соньщ  ішінде  шамасы  жоқ  кедей  оқушыларға 
жәрдем көрсету.  Олардың оқу жолына қаражат беріп тұру.
Газет-журналдар  алдырып,  кітапхана  ашу.  Одан  хат  білетін 
адамдарды мүмкіндігінше пайдаландыру.
Ақын-жазушылардың  шығармалары  болса,  соларды  бастыру,
тағы  басқа  сол  секілдіигілікті  істерге  жәрдем  істеу»(Каз.оесп.  ҒА 
ОҒКҚ.  656-папка, ЗІЗ-б.).
Серіктік  ұйымдастыру  ниеті  қолдау  таПпай,  әрі  қарай  оқуға
елінен  қаражат  жинай  алмай,  не  де  болса  бағымды  сынайын,  сәті
түссе,  орысша  оқиын  деген  оймен  1914  жылдың  күзінде  Семей
қаласына 
келеді. 
Семейде 
де 
үзақ 
түрактауға 
жағдайы
көтермегендіктен,  Әбдікәрім  Ережепүлы  деген  ауқатты  адамга
жолығып, 
онымен 
бала 
оқытуға 
келісіп, 
Сүлтанмахмүт
Қатонқарағайға  сапар  шегеді.  «Қатонқарағайға  кеткенім,-  деп  жазады
ол,-  ызаға шыдамай,  ең шыны,  күн көру үшін  ,  қолымдағы  қаражатым
Семейде  бір-ақ  ай  тұруға жарайтын  болды.  Семей  ,  қанша айтқанмен,
қалалы,  сынды  жер  ғой,  арасында  кем  корініп  жүргенше  парықсыз
казақ  арасына  кетейін  деп  ойладым  »  (Жүсіпбеқ.  Торайғырүлы 
Сүлтанмахмұт. А.  1933,  17-6).
Әбдікәрім  Ережепұлы  кім?  Ол  жонінде  Бошай  Кітапбаевтың 
«Соңғы  болыс»  мақаласында  Жан-жақты  деректер  келтірілген: 
«Қатонкарағай  ауданының  Шыңғыстай  болысына  қараған  он  ауылды 
25  жыл  баскарған  Әбдікәрім  орысшаға  жетік,  шешен,  әнші, 
домбырашы,  ақын  адам  екен.  Патша  үкіметі  түсында  дума  мүшесі 
болып  сайланған.  Қамбар  ,  Шабдан  деген  балалары  Петроградта, 
Москвадағы  жоғары  оқу  орындарын  бітірген.  Қақан  атгы  өте  зерек 
үлы  Уфа  қаласындағы  медреседе  Бейімбет  Майлинмен  бірге  оқыған» 
^Сазақ  әдебиеп.  1990).  Өр  Алтайдағы  Қаратай  елінің  болысы 
бдікәрім  Ережепүлы  1907  жылы  Шыңғыстай  ауылынан  төрт 
кластык  мектеп  ашқан.  Сүлтанмахмүт  осы  Шыңғыстайда  мүғалімдік 
қызмет  атқарады.  Іргесі  қаланғанынан  бір  ғасыр  шамасы  тақалған 
мектеп қазірде Сүлтанмахмүт Торайғыров есімімен  аталады.
Қатонқарагайда  Сүлтанмахмүт  орыс  тілінің  мүғалімі  М Г
Комаровпен  достасып  кетеді.  Михаил  Григорьевич  Комаров  жарты
ғасыр  ШыңғыстаЙ  ауылында  үстаздык  қылған,  ұзақ  жылдар  бойғы
педагогтық 
қызметі 
жоғары 
бағаланып, 
Ленин 
орденімен
наградталған  адам.  Ол  Сүлтанмахмүттың  орысша  білімін  көтеруіне 
қолдан  келген көмегін аямаған.
6

Әбдікәрім  Ережепұлының  Бағила  деген  қызына  Сұлтанмахмүт 
ғашык  болады.  Оны  сезген  кыз  әкесі  ата  салатынбұзбай,  айттырып 
койған  жеріне  үзатып  жібереді  Бағиланы.  Сөйтіп,  Сұлтанмахмұт 
Қатонкарағай  елінен  Зайсан  каласына  барып,  одан  Тарбағатайдағы
Терісайрык  олысында  Құрбан  кажынын  аулында  1915-1916  жылдары 
бала  окытады.  Құрбан  кажы  ескілікті  әңгімені,  көне  шежірені, тарихи
деректер  мен  бағзы  дәуір  аңыздарын  көкірегінде  сактаған  казына 
қария  екен.  Торайғыровтың  мерзімді  баспасөзде  жарияланған  «Ескі
сөз»,  «Ак  найман  Ойсынбай»  «Жалаңаш  баба»,  «Елден»  Усть- 
Каменогорск  уезден»,  тағы  баска  біраз  ел  арасынан  терген 
материалдарының  дені  Құрбан  кажыдан  естігендері.  С.  Торайғыров 
Қатонқарағай,  Тарбағатай  жағында  жүргенде  де  творчестволық 
жұмыстан  кол  үзбеген,  солардын  ішідегі  окшау  тұрғаны  -   «Кім
жазықты?» романы.
1916  жылғы  дүрбелен  шақта  Тарбағатай  елі  Қытайға  ауа
қашады.  Бала  оқытқаны  үшін  тиесілі  ақысын  да  ала  алмай, 
Сүлтанмахмұт  Семейге  қайтады.  Семейде  жата  алмай,  еліне  барып 
келуге  кетеді.  Келсе,  ел  әбігер,  жігітгерді  көгендей  тізіп  алғалы 
жатыр.  Баянауылға  келсе,  ондағы  ел  де  дүрліккен,  үрей,  корқыныш, 
абыр-сабыр сабылған жүрт. Атамекен де ат басын тірер тұрақ болудан 
кеткендігін  көзімен  көріп,  Семеиге  кері  қайтады,  семинарияға  түсе
алмай,  1916 жылдың казан айында Томск қаласына барады.
Томскіге  барғанда  Сүлтанмахмұт  екі  түрлі  мақсатты  көздеген: 
біріншіден,  сырқатын  емдету,  екіншіден  орысша  оқу.  Үміт  артып, 
көмек  сүрап  барған  адамы  I   Әлімхан  Ермеков.  Ә.  Ермеков 
Сүлтанмахмұттан  екі  жас  үлкен,  ол  кезде  Томск  технология 
институтының  студенті,  кейіннен  математика  ғылымы  саласында 
қазақтан  шыққан  түңғыш  профессор,  әйгілі  «Үлы  математика 
курсының» (Қызылорда,  1935) авторы, ғүлама ғалым.
С.ТорайғыровтынТомск 
шәһәріндегі  өмірі  де  таршылықта 
өтеді.  Емделу,  дәрі-дәрмек  сатып  алуға  қажет  қаражат  жағынан 
Ә.Ермеков  қол  үшын  берген.  «Жүмасына  екі  ғана  «обед»  етем  (ет 
татамын),  қүр  шай  мен  нан.  Киім  алғаным  жоқ.  «Киноматограф  », 
вечерлерге 
бір 
мәртебе 
болсьга 
барғаным 
жоқ. 
Күні-түні 
айналдырғаным  ала  қағаздың  беті,-  деп  жазады  ақын  бір  досына,- 
әкем  менен  малын  не  аясын?  Бірақ  ел  болып  қорқып,  атты  алады, 
малды  талайды  деп  қалаға  қатынаспай  жатыр  ғой  деп  ойлаймын... 
Халім  осы.  Сонда да  қайғырмаймын  .  Бір тиыным  қалғанша  окимын. 
Сонан  соң  , тұрмыс қандай  жүк  салса да  көтерем,  бірак  көңілім  оқуда 
болмақ.»( Жүсіпбек. Торайғырүлы Сұлтанмахмұт.  А.  1933,  17-6).
7

Денсаулығының  нашарлауына  байланысты  және  орыс  тілін 
мейлінше  Жан-жақты  мақсат  етіп  қойған  Сүлтанмахмүт  өмірінін 
Томск  кезеңінде  мардымды  творчестволық  жүмыстар  тындыруға 
үмтылмаған.  «Ол  бір  қыстың  ішінде 
орыс  тілі  грамматикасын  , 
әсіресе  синтаксисі  мен  этимологиясын  жете  меңгеріп  алды,  -  дейді 
Ә.Ермеков  естелігінде.-  Орысша  жақсы  сөйлемегенімен  ,  жазуға, 
үғынуға  келгенде  өте  жетік  болып  шықты.  Ол  менің  үйімнен 
Л.Толстойдың,  Руссоның, тағы  басқа  саяси  брошюра  кітаптарын оқып 
жүрді  жөне оларды терең түсінетін еді.»(44).  *
1917  жылғы  27  ақпанда Россияда буржуазиялық-демократиялық 
революциясының жеңіп,  патшаның тақтан  қүлатылғандығы  жөніндегі
қуанышты  хабарды  Томскіде  естиді.  «Мүндай  заманда  казақ 
оқығандарының  қазақ  ішінде  болмауы  иттік»,  қараңғылық  түманы 
сейіліп,  ел  өмірі  түтастай  өзгеріске  түскен  заманда  халқыммен  бірге 
боламын деп  1917 жылдың  10 мартында Семей қаласына келіп жетеді.
Ақпан  революциясы  жеңгеннен  кейін  Қазақстанның  жер- 
жерлерінде  облыстық  қырғыз  комитеттері  қүрылды.  Сүлтанмахмүт 
Семейде  үйымдасқан  қазақ  комитетінің  кіші  хатшысы  қызметін 
атқарады.  Комитет бастығы  Райымжан  Мәрсековпен  көп  мәселелерде 
келісе алмай, үзамай комитет жүмысынан  шығады.
1917  жылдың  жазында  «Алаш»  партиясының  қүрылғандығы 
Орынборда  өткен  бүкілқазақстандық  съезде  ресми  жарияланған  еді. 
Үлттық 
автономия 
қүруға 
үмтылған 
қазак 
зиялыларының 
талпынысын  С.  Торайғыров  та  қостады.  Бүл  ретте  оның  «Алаш 
үраны»,  «Таныстыру»,  тағы  бірен-саран  шығармаларының  жазылуы 
кездейсоқтық  емес,  қайта  елде  болып  жатқан  үланғайыр  өзгерістерге 
сергек ақынның үн қосуы деп үғынуымыз шарт.
1917  жылдың  жазында  Сүлтанмахмүт  біраз  уақыт  қымыз  ішіп
емделуге  еліне  барады.  Онда  да  жайбарақат  жата  алмай,  Семей
қаласына  кері  оралып,  «Сарыарқа»  газетіне  өлең,  мақала,  очерктерін 
жазады. 
-
Семейде  Сүлтанмахмүт оқытушылар  семинариясының студенті,
болашақ  үлы  ғалым  Қаныш  Имантайүлы  Сәтбаевпен  кездеседі.  Бүл
1917 жылдың күзі еді.
Өз  бетімен  ізденіп,  көп  оқу,  жазу-сызу  ісімен  айналысу  ақын 
денсаулығының  нашарлауына  әкеліп  соғады.  Сол  жылдың  қазан 
айында  Томск  дәрігерлеріне  емделуді  көздейді.  Бірақ  ондагы 
дәрігерлер де мардымды  көмек  жасай  алмай,  тынығу  ,  демалуға  кеңес 
береді.Семейдегі  ақынға іш тартатын  зиялылар, Түрағүл  Абайүлы  мен
қыс  бойы  қысырақтың  қымызын 
ішіп,  таза  ауа  жүтып  емделсін,  сергісін  деген  ниетпен  Шыңғыстағы
8

Медеу  аулына жібереді.  Медеу — «Абай жолы»  эпогіеясындағы  атакты 
Ораэбайдың  бел  баласы,  Абай  ауылымен  қүдандалы  адам.  Медеудін 
үлы Санияз Түрағылқызы  Акышқа (Акылия) үйленген. Сүлтанмахмүт
1917-1918  жылдардын  кысында  осы  Санияз  бен  Акыштын  ауылында 
түрған.  Оның  біраз  өлеңдері,  «Таныстыру»  поэмасы  ,  «Социализм»
атты мақаласы  Абай елінде дүниеге келген.
1918  жылдың  сөуір  айында  Медеу  ауылынан  Семейге  келіп,
мамыр айының аяғында туған еліне қайтады.
Күрмеуге  келмейтін  қысқа  ғүмырында  Сүлтанмахмүт  жеке 
басынын  камын  күйтгей  алмады.  Ақынның  ез  еліндегі  мүғалім  кыз 
Мәликеге  көңілі  кетеді.  Жүсіпбек  Аймауытовтың  дерегінше,  бүл  -
1918  жылдың  жазы.  Қыз  әкесі  Мүхтар  Кірбасүлына  қазақ  салтымен 
құда  түсіп,  той  мәселесі  сөйлесіледі.Ақын  ойы  шаттыкка  кенеліп, 
Семей  шәһәріндегі  жолдастарына  жолдаған  хатында  куанышын 
жасыра  алмайды:  «Біздің  Мәлике  шырағым  періште,  Семейге  алып
барамын. 
Біздін 
Мәликенін 
түрі 
сендер 
менін 
үйімнен
шықпайтындык, 
тапкан-таянғандарыңды 
маған 
беретіндік»
(Жүсіпбек. Торайғырүлы Сүлтанмахмүт. А.  1933,  17-6.).
Сыркатының  меңдегенін  түсініп,  өмір  көшінің  қысқалығын
үғынып, Мәликеге үйленбейді.
Көңілге қайғы у салып,
Көзден жасты барлатқан,
Жүрекке жара дақ салып,
Жанды ашытып зарлатқан.
Уытьш күпггі, ажал-ай!-
деп  өзі  айтпақшы,  1920  жылдың  21  мамырында  Сүлтанмахмүт 
қайтыс болады.
Отызыншы  жылдары  қаламгер  мүрасын  кітап  етіп  шығару  ісі 
қолға алынды.1933 жылы  С.Торайғырүлынын «Толык жинак»  аталып, 
біршама шығармалары жарық көрді.Бүл жинак шын  мәнісіндегі толык 
жинақ  емес-ті.Олай  дейтініміз,  өлеңдері  түтас  жиналып  ,  камтылған 
жоқ.Әнгімелері,  жазған  хабарлары,  ел  аузынан  жинаған  ескілікті 
сөздері,  кейбір  мақалалары  кітапқа  енбеді.  Дегенмен,  бүл  кітаптын
шығуы Сүлтанмахмүтты танудағы алғашқы қадам еді.
Қырқыншы  жылдары  Сүлтанмахмүттан  қалған  мүраны  жинау,
зерттеу  ісімен  Қазақ  Ғылым  академиясынын  Тіл  және  Әдебиет 
институты  шүғылданды .Институт  кызметінін  нәтижесі  —  ақынның 
«Таңдамалы  шығармалары».  Кітапқа  алғысөзді  корнекті  әдебиетші 
Бейсембай 
Кенжебаев 
жазды.Кітаптың 
соңында 
оған 
енген 
шығармаларға  түсініктер,  Сүлтанмахмүт  еңбектерінде  кездесетін  кісі 
аттарына түсініктер, шығармаларының алфавиттік тізімі берілді.

1958  жылы  ақынның  орыс  тілінде  түңғыш  таңдамалысы 
басылды.  Елуінші  жылдардың  аяғы  мен  алпысыншы  жылдардың 
басында  дүниеге  келген  хрестоматия,  жинактарда  Торайгыров 
туындыларына тиісті орын берілді.
1967  жылы  «Жазушы»  баспасы  Сүлтанмахмүттың  екі  томдык
шыгармаларын 
жүртшылыққа 
үсынды. 
Жалпы 
редакциясын
баскарып,  сөз  басы  мен  сөз  соңын  жазган  белгілі  әдебиет  зерттеушісі 
Ыскак Дүйсенбаев.
1971  жылы  «Жазушы»  баспасы  шығарган  «Үлы  ақындар 
кігапханасы»  аталатын  серияда  оның  таңдаулы  өлеңдері  жеке  кітап 
қүрады.. 
V
 
■-
60,70,  80  жылдары  С.Торайғыров  т\ъіндылары  орыс  тілінде 
жарык  көрді.  Айта  кетпеске  болмайтын  бір  жайт,  акын  шыгармалары 
орыс  тіліне  сэтсіз  аударылып  жүр,  түпнүсқадагы  нәрлі  ой,  нүрлы 
суреттер  тәржіме  барысында  сын-сипатынан  айрылып,  кемескі  тарта
беріп жүргендігі  шындық.
Торайғыров  туралы  алғашқы  пікірді  «Абай»  журналының  1918 
жылгы  5-санында  жарияланган  «Абайдан  соңгы  ақындар»  (  авторы 
«Екеу» - Ж.Аймауытов  пен  М.Әуезов) мақаласынан  кездестіреміз.
1922  жылы  Қазан  қаласында  Сүлтанмахмүттың  «Адасқан  емір» 
жинағының  шықканы  белгілі.  Кітапка алғысөз жазган  Бернияз Күлеев 
~ Торайғыров творчествосын  алгаш зерттеушілердін бірі.
С  үлтанмахмүттың  казак  әдебиетіне  сіңірген  үлангайыр  еңбегін 
танып 
, 
оның 
лайыкты 
бағасын 
берген 
-  
Ж.Аймауытов. 
Ж.Аймауытовтың  «Сүлтанмахмүт  Торайгырүлының  сөздерін  жинау 
науканына 
ат  сапысыңыздар»  деген  үндеу-айдармен  ашық  хаты 
жарык  көрді.  «Ашык  хатта»  былаи  деген:  «ақын  елінің  тілі  гой,  адал
тутан  үлы  ғой  , бүлк-бүлк еткен  жаны  ғой,  жанын  жеген  ары  ғой  ,  айта 
алмай  жүрген  зары  ғой.  Жаннан,  ардан  безбесе,  ақынын  қандай  ел 
қастерлемесін.  Сүтганмахмүт  өз  өмірінде  көп  өзгеріс  көрген,  берісі 
казақтың,  арысы  адам  баласының  бақ-ырысын  коксеген,  вмірін 
әділдік,  шындык  ізденуде,  ойлануда,  толгануда  откізген,  төкпек 
ойдын  акыны  еді.  Өнер-білім  сәулесше  ансап  қүлаш  үрып,  кедейлік, 
жокшылык  зарыл  шепп,  жауыз түрмыспен  жанталасып  апысып,  жеңе 
алмай,  өіі  мерт  болып,  көрге  кірген  ақын  еді» 
дейді.  Ж.Аймауытов 
927  жылдын  20  мамырыида  корнекті  ақын,  фольклорисг  Мошһүр 
Жүсіп  Көпеевке  жолдаған  хатында:  «Мен  бес-алты  айдан  бері 
Сүлпанмахмүт  сөздерін  жинал,  жакында  бітіріп,  кошіріп,  реттеи, 
баспага,  Ордага апарып тапсырын  кайттым.  Махмүт сөздері  қүранның 
үлкендігіндей  кітап  болды.  Ендігі  жылдар  басылып  шыкиак,  аман
0

болсак  ,  біреуін  жіберермін» 
деп  хабарлайды  (Социалистік
Қазақстан, 
1990). 
.
Елуінші  жылдардағы С.Торайғыровтың бірден-бір  зерттеушісі -
Бейсенбай  Кенжебаев.  Ол  «Сүлтанмахмүттың  ақындығы»(1949)
еңбегінен 
бастап 
өмірінің 
соңына 
дейін 
«Торайғырывтану»
тақырыбынан  бір  сәт те  қол  үзғен  жоқ.  Алпысыншы  жылдары  Ысқақ
Дүйсенбаев  Сүлтанмахмүт  мүраларын  зерттеді,  ал  соңғы  жылдары
акын туралы моногрлфия жариялаған — Арап Еспенбетов.
11

ЕКІНШІ БӨЛІМ
Сұлтанмахмұт өлеңдеріндегі  кедей бейнесі
Сұлтанмахмұт  өзінін  шығармаларынан  кедей  такырыбына,  қазақ 
халқының өміріне  мол  орын  берген.  Ол -  кедей такырыбына ең алғаш 
айырықша  тоқталған  адам.  Ең  алғаш  кедей  бейнесін  сомдаушы  да  -  
Сұлтанмахмүт.
Жалпы  алғанда  халықтың  бай,  кедей  бЬлып  жіктелуі  -   тарихи 
қүбылыс.  Қазақ  әдебиетінін  тарихына  көз  жіберсек,  XV  ғасырдағы 
Қазтуған жыраудың жырларында кездеседі:
...Жарлысы мен байы тең,
Жабысы мен тайы тең....
/Ай, заман-ай;  замае-ай...1991.29-бет./
Қазтуғанның  заманындағы  кедейлер  байымен  тең  болған  екен. 
Мүмкін, байлары кайырымды, кедейлерге қамқор болған  шығар.
Қазақ  жері  Ресейдің  қол  астына  қарап,  отарлаудың  қамытын 
киген  заманда  өмір  сүрген  Ақтамберді  жырау  енді  жоқшылыкқа 
наразылығын білдіреді:
Жамаулы киім кегенім 
Жарлылық, сеннен көремін...
/Сонда,  58-бет/
Бүқар жырау жарлы да баймен теңелер деп үміттенеді:
Қүрсағы күшақ байлардан 
Дәулет таяр демеңіз,
Жарлыны жарлы демеңіз,
Жарлы байға тең келіп,
Жайлауға жарыса көшпес демеңіз...
/Сонда,  139-бет/
Дулаттың  кезіндегі  патша  әкімшілігі  тарапынан  байға  да,  кедейге  де 
салық салына бастайды:
Қара шығын алымы 
Бай, кедейге бірдей боп 
Шаңыраққа салығы.
/Согда, 207-бет/
Абай түсындағы казақ кедейлерінің өмірі былай беріледі:
Біреу малма сапсиды, салып иін,
Салбыраңқы тартыпты жыртық киім.
Енесіне  иіртіп  ине жібін,
Жас қатындар жыртылған жамайды үйін.
/Сонда,  169-бет/
12

Сүлтанмахмүт  өмір  сүлген  кездегі  кедейлердің  түрмысы  тым  ауыр,
әбден титықтаған кезі еді.
Сонымен,  әлеуметтік  тенсіздік  қазақ  елінде  бүрыннан  бар,  бірақ 
әр  заманда  түрлі  деңгейде  болды.  Бірақ,  «тап»  деген  атау  беріп, 
канаушы  тап  пен  қаналушы тап  деп  жікке  бөліп,  капиталистік  жүйеге 
салуға келмейді.  Қазақ елінде тап деген болмаған.
Сүлтанмахмүтқа  кедей  өмірі  таныс,  жақын  болды.  Кедей 
бүқарагы  жырлап,  соның  мүддесін  қорғады.  Себебі:  ақыннын  өзі 
кедей  ортадан  шыққан,  өмірі  жоқшылықта,  мүқтаждықта  өтті.  Бірақ, 
Сүлтанмахмүт бай баласы болса да,  кедей бүқараның жағында болары
анық.
Сүлтанмахмүттың  лирикалық  өлеңдерінің  көбінде  әлеуметтік 
теңсіздікті,  кедейлер  өмірін  суреттейді.  Әр  өлеңде  кедей  өмірінің  бір 
эпизоды жүреді. Сүлтанмахмүт  1910 жылғы «Байлык» атты өлеңінде:
Байлық-ай, сенің ызаң өтті-ау маған,
Не қылдым өшігерлік, хсаным, саған?
Мені  көрсең жирендің, теріс қарап, 
әкеңнің менде қүны бардай жаман.
Кедейлікті лсіберіп аяк, қолды,
Байлаттың ерік бермей көсілетін.
Сен келсең бар қиыным шешілетін,
Сен жоқта аяқ-қолым көсілетін, - 
/С.Торайғыров.  Екі  томдык  шығармалар  жинағы.  —  А.  I-
том. 1993.28-бет/
деп,  байлық  пен  кедейліктің  адамзат  өміріне  тигізер  ықпалын 
айтады.  «Сананы  түрмыс  билейді»  дегендей,  байлық  пен  молшылық 
барда ешқандай қиындық, кедергі болмас еді дейді.
Ал,  осы  жылы  жазылған  «Кедейлік»  өлеңінде  лирикалық
кейіпкер былай дейді:
Кедейлік, сен жексүрын, түсің суық,
Іздемес сені адам керек қылып...
Жарытпай киер киім, ішер асқа,
Сөктіріп малы барлау надан, насқа.
Жас көңілді  қайғымен уландырып,
Сенсің ғой толтыратын кэзді жасқа.
/Сонда, 29-бет/
кедейліктің  адам  өмірін  сиықсыз  етіп,  көзді  жасқа  толтыратын,
үстінен біреудің сөктіретінін айтады.
... Маған салса кедейлік аты өшкірді 
Дер едім, түрмыстай ғып жерге көмсін.
13

... Өлмесең де өлтірем өсе келе,
Жүрмеспін жолдас болып саған еріп...
Акын  жер  бетінде  кедейліктің  жойылуын  гілейді.  өскен  соң 
кедейлікті  жок  кыламын  деп  серт  береді.  Байлыктың  адам  үлын 
бірдей  қылмай  алалайтынын,  кедейліктің  жалқауларды  аттай  мініп 
алатынын  айтады.  Осылайша байлыктың  пейілі тарылмай адамдардың 
бәріне  бірдей  ортақ  болуын,  кедейліктің  аты  өшіп,  жерге  кіруін 
армандайды.
Ақын  өзінің  «мені»  арқылы  бүкіл  кедей  бүқараның  атынан 
сөйлеп  отыр.  Ақын  әйтеуір  бір  күндері  адам  баласы  теңеліп,  ракат 
түрмыс кешер деген үмітте.
Сүлтанмахмүттың  «Сарыбас»  өлеңінен  /1911/  Сарыбас  деген 
кедейдің бейнесін  көреміз.  Ақын жоғарыда байлык пен  кедейліктің не 
екенін түсіндірсе, енді олардың өкілдерімен таныстырады.
Жалаң бас, жалаң аяқ, жыртық дамбал,
Кір көйлек, қомыт күпі, шидем  шалбар,
Сары үрпек, көгілжім көз, өңі жүдеу,
Қу мойын, аш қабырға аңғал-саңғал.
/Сонда, 40-бет/
кедейлерге тән  портрет.  Ақын бірден  сырт киімдерінен бастайды. 
Жыртық,  кір  киімді,  қабырғасы  аңғал-саңғал  Сарыбас  не  істеп  жүр? 
Жалщылыкта ма? Жок  . бай балаларымен бірге оқып жүр.
Шүкібай шал әкесі, заты Керей,
Адал қара бітпеген түлдыр кедей.
Сарыбасые оқытуға былтыр берген,
Жалшы богт пайда тапсын бүл да демей.
Шүкібай  баласының  пайда тапқанынан  көрі  білім  алғанын  дүрыс 
көреді.  Кедей баласының миына оқу кіре ме екен?
Жақсы оқып, зеректігін танытқаны,
Жолдас түгіл молданы аңыратқаны.
Піскен бас, көбік өкпе бай баласын 
Таң кылды,  сөйлесе естен жанылтқаны.
/Сонда, 41 -бет/
Сарыбас  зеректігі  жағынан  молданын  өзінен  асып  түсті. 
«Кедейдің  малы  жоқ  болса,  ақылы  да  жоқ  деген  бай  сөзін 
дарытпайды»,  -  деп  түйіндейді  ақын.  Бүл  өлеңнен  білімге  талап 
қылған  кедей  бейнесін  көреміз.  Адамның  байлығына  қарап  емес, 
ақыл-біліміне қарап бағаланатынын да айта кетеді.
14

«Айт»  /  1914/  өлеңінде  де  дорба  асынып  қаиыр  сұрап  жүрген 
кедейді  көреміз.  Айт  күні  жердің  жүзі  жасарып,  ет  жеп,  қымыз  ішіп 
байлар кердеңдеп жүгргенде, жалғыз кедейдін ғана халі  мүшкіл.
Жалғыз-ақ дорба асынған  кедей кәріп,
Аштықтан өңі  кеткен беті де арып.
Әркімдер тиын-тебен беріп жатыр,
Дегенген:  «Қүтты болсын, айт шәріп»
\  
/ Сонда.  84- бет/
«К
өшү
»  /1914/  өлеңінде  көктем  шығып,  көшу  басталғандағы 
көшті  сипаттайды.  Мұнда  да  нашарлардың 
көшкені  назардан  тыс
қалмайды.
Нашарлар көлік үшін жүріп қойған,
Кемітіп ақысына бір-бір қойдан...
Қоймасын тастай салды көңмен салып жауып,
Жүк жеңіл болуының  ебін тауып.
Бел жіп, үзік, ашамай салқам-салқам,
Су қүяр арбасына ауық-ауық.
/ Сонда.  87- бет/.
Сүлтанмахмұт  «Қос  үй»  /1914/  ,  «Бір  адамға»  /1914/  өлеңдері 
арқылы  кедей  бүқараның  жоғын  жоқтап,  мүңын  мүңдап  отырады. 
Байлардың қалай бай болғанын сықактап айтады.  «Қос үйде»:
Байлыққа азулылар күшпен жеткен,
Аямай байлық үшін арын төккен.
Кедейдің маңдай тері, табан ақы,
Бақ емес, қыдыр емес дарып біткен...
/Сонда.  92- бет/.
Болыс,  сұлтан  болу  үшін  елін  сатып,  пара  беріп,  шен 
таққандардың  байлыгында  кедейлердің  көз  жасы  жатқанын  да  ақын
каны қайнай отырып,  сынайды.
«Біреу  бай,  біреу  жарлы»/1916/  өлеңінде  ақын  бар  өмірін  ел
қамына арнайтын  халықтың баласы  бүрын  болды,  енді тағы  да болар,
алдынғы өмірден күтеді.
«Осы  да  әділдік  пе?»  /1918/  өлеңінде.  завод,  фабриканы
баскарушы  миллионер  мен  жер  астында  жүмыс  істейтін  кедейдің 
өмірін  салыстырады.  Біріншісі  жүмыс  істемесе  де,  қолында  кедейдің 
он  жыл  қызмет  етіп  таба  алмайтын  асыл  тасы  бар.  Оның  оір  түнгі 
әйелге  шығарған  шығынын  кедей  қырық  жылда  да  таба  алмас  еді. 
Ал, 
қол  астындағы  жүмысшы  жасынан 
терге  жуылып,  арқасы 
ауырып,  жер  астының  кенін  шығарам  деп  денсаулығынан  айрылған. 
Акын осындай жайларды көріп,  осы да әділдік пе деп кайғырады.
15

«Кезек  кашан  келеді?»  /1918/  өлеңінде  әлеуметтік  теңсіздіктін 
жойылатын күні жакын екенін  айтады.
Кезек қашан келеді, байлар, саған,
Барған сайын бүзылды  ниетің жаман?
Өз қылғаның өзіңе бір келеді,
Ақыретте емес, жалғанда қарсы алдыңнан,
¥замай болатынын ішім сезет,.
Барлық адам теңеліп бірдей  болЛай,
Дүниені басқамен болмас түзеп.
/Сонда.  131- бет/.
Жуық  арада  адамдар  теңелетін  басқа  қоғамның  орнайтынына 
ақын кәміл сенеді.
«Ол  өзінің  аз  өмірі  түсындағы  коғам  сырын  адал  да  әділ  көре 
білген,  алдын  болжап  кана  коймай,  майданга  шыққан  ак  семсердей 
сілтеністері поэзиясында жай отындай жаркылдап отырады»
/  Әбілев  Д.  Көлеңке  күнді  жаба  алмас  //  Лениншіл  жас.  1990.  7-
о
ШІЛДе/. 
;
Сүлтанмахмүт  әділдік,  бүқара  қамы  жолында  өзінің  поэзиясы 
арқылы  да,  атқарған  істері  арқылы  да  жай  отындай  жарқылдап,  оты 
тиген лсердегі  әділетсіздікті жандырып отырады.
«Өң  бе,  түс  пе?»  өлеңінде  халықтың  арманын,  бостандықты 
аңсайтынын,  жақын  арада  «Екі  жақты,  қос  ауыз  елдін  жүты  шөлмек 
болып  сынатынын»  жеткізеді.  Мүндағы  айтып  отырған  жүты-  ақ 
патша мен елдегі патшаның қолшоқпарлары.
«Әкесі» деғеніміз патша болар,
Бай мен төре патшаға шын балалар,
Әке мен балада айырма жоқ,
Көпшілік- езілген ел не сағынар?
/Сонда.  137-бет/.
деп 
ақын 
бүқара 
атынан 
сөйлейді. 
Қазак 
халқының 
жайраңдайтын күні туатынына да ақын сенімді.
Сағынар шын теңдікті халык еркін,
Ол үшін орындар ел барлық сертін.
Қанаушының бір жолда көзін жойып,
Жалшы, кедей жайраңдар емін-еркін.
/Сонда.  137-бет/.
«Сүлтанмахмүт  қазақ  халқы  бақытсыздығын  дербес  мемлекеттің 
жоқтығынан,  Ресей  империясы  қүрамындағы  әлеуметтік  теңсіздіктен, 
экономикалық мешеуліктен,  отаршылдықтан көреді.
16

Ең қызық ел бақыты- теңдік алған,
Зор қайғы отар ел боп артта қалған.
Осы  тармақтардан  көрінгендей,  Сүлтанмахмұт отаршылдықты  өз 
атымен  атаған  ақындардың  бірі.  Мұнда  ақынның  саяси  көзқарасы
қалткысыз, бұқарашылдығы шұбасыз»
/  Өтебаев  Е.  Сұлтанмахмұт  және  біздің  заманымыз.  Сарыарқа
самалы.  1992.  31  қазан/
Сұлтанмахмұт елдегі  болып  жаткан  барлық бәлекеттердің қайнар
көзі- отарлық саясат екенін білді.
Кімде-кім  бостандыққа болса жерік,
«Бүкіл халық үшін» деп іздесе ерік.
Көп қойды қасқыр бақпай, иесі бақса,
Тізгінін бермейтүғын кім бар сеніп?- 
деген шумақтағы көп қойы- қазак елі, қасқыры- Ресей империясы. 
Сүлтанмахмұттын  кедейлері-  үнамды  кейіпкерлер  «Жаркынбай» 
/1910/  атты  сюжетті  өлеңде  кедей  баласы  Мүқанның  бейнесін  бай 
баласына қарама-қарсы койып, түлғасын  сомдайды.
Мүқанның бар айыбы- малы кедей,
Әке бар, туысқан жоқ, шеше өгей.
Ақыл-зейін, түр, сымбат түтас келген,
Оқыған, білім алған жасынан ол.
Бар адам болмаса да дәулеті мол,
Жігітгің бүл күндегі Абылайы,
Не керек, бақ байлайтын бір қыска қол.
/С.Торайғыров. Екі томдық шығармалар жинағы.  34-бет/.
Мүнда «Мүкан- сегіз қырлы,  бір сырлы жігіт»  тек қана Күләймеге 
үйленуге  кедергі  болып  түрғаны-  кедейлігі.  Ал,  Күләймені  алмақшы
болған бай баласын:
Күйеуі мал төлеген  малдьщ бірі,
Ақ үрпек балапандай көрсең түрі.
Не сымбат, не көркі мен мінезі  жоқ,
Ақылсыз шошқа мінез, сөзі  ірі,-
/Сонда;  33-бет/
деп сиықсыз етіп суретгейді.
Сонымен Сүлтанмахмұттың сыршыл  өлеңдерінде кедей  бейнесі
жинақталған  көркем  бейне  дәрежесіне  жетеді. 
Сарыбаспен
салыстырғанда  Мүкан  бейнесі  қомақтырақ.  Бірақ,  Мүқанды  қазіргі
әдебиеттегі  көркем  бейнемен  салыстыруға  келмейді.  Себебі,  Мүқан
бейнесі  көркемдік  жағынан  өз  заманына  лайық  бейне. 
Әр 
нәрсе  өз
дәуірі  үшін  маңызды.  Дәл  Сарыбас,  Мүқан  сияқты  кедей  бейнелері
♦ 
С.Терайғыроа  ч   1
! 
атыидағы  ПМУ-дІц 
I
I
4
 эмадемик  С^Бейсөмбаөм
атмидағы  ғылммм 
|
|, КІТАПХАНАСЫ,

XIX 
ғасыр  әдебиетінде 
болған  жоқ.  Жоғарыда  біз  Қазтуған, 
Ақтамберді,  Бұқар,  Шал,  Дулат,  Абай  шығармалары  аркылы  казакта 
бай  мен  кедейдің  болғанын  білдік.  Бірак,  кедей  мәселесі  тақырып 
болып  жырланып,  бейне  болып  сомдалған  жок.  Мысалы,  Абай 
қазақтың  байы  мен  кедейінің  түрмысын,  мүдделері  қарама-қарсы 
екенін данышпандықпен аңғарып былай деген:
Жалшы үйіне  жаны ашып, ас бермес бай,
Артық қайыр артықша қызметке орай.
Байда мейір,  жалшыда бейіл де жоқ,
Аңдыстырған екеуін,  қүдайым-ай!
/Абай.  Өлеңдер. -А .  1976,  55-бет/.
Абай  қазақтың  байы  мен  кедейін  бірлікке,  ынтымаққа  шақырады, 
бірін-бірі  қолдауын  қалайды.  Абай  заманындағы  басқа  ақындар  да 
байлар  мен  кедейлердің  өмірін  суреттеуден,  кейбір  байларды 
сықақтаудан ары аспады.
Сондықтан 
да 
Сүлтанмахмүт- 
қазак 
әдебиетіне 
кедей
тақырыбын  алғашқы  рет  енгізіп,  кедей  бейнесін  жасаған  ақын.
Сүлтанмахмұт  кедейді  жырлап  қана  қойған  жоқ,  жаңа 
коғам 
орнататын күш деп көрсетті.
Сұлтанмахмұт романтизмі
Сұлтанмахмұттың  «Тұрмысқа»  өлеңін  алсақ,  лирикалық  кейіпкер 
романтизм әдісімен жасалғанын бірден байқаймыз.  Өлең бес бөлімнен 
тұрады,  1914 жылы жазылған.
Өмірімнің өрлерін,
Жазы шықпас қыс қылшы!
Жылы шырай бер десем,
Аждаһадай ысқыршы!
Құлдық ұрып жалынсам,
Арт жағыңа қыстыршы!
Алтын, күміс асыл ма 
Баға бермей мыс қылшы!
Оңға қарай қол созсам, 
Теріске жорып  пысқыршы! 
Нақақ мазлум солсаң да,
Күншілікпен  іс қылшы! 
Булардын бәрі  ойыншык 
Тек аурудан тыс кылпіы!
ж
*  • 
18

Дкрикапык  кейінкер  кандай  қиындык  болмасын, 
квнуге 
бар, 
имірінін »рлері  жазы болмайтын  қыс болса да, омір оған  жылы  шырай 
бермей  аждаһадай  ысқырып  гүрса  да-  бүлардык  борі  акын  үшін 
эйыншык, ол  гек  аурудан тыс  кылуын  калайды. Оленнін  екініиі  бвлімі
<
быляй  ж&лгасалы
Гүрмыс,  маған  от  шашып, 
Ьар дүетиеш лау  кылшы!
I  
үйіп 
кдйғындьи
Дбылай  аспас  тау  кылшы!
Гаптырмастан смге лос,
Ьир әлемді  жаү  кылшы!
Ко пниін күны бардай-ақ, 
Аяк бассам  ау  қүршы! 
Бермек  гүрсын 
оэіме, 
Жала 
жасап дау 
қылшы!
С
ондір
 ай мен күнінді,
Гек денімді саукылшы'
Мүвдағы  киындықтар  алдынғысынан  да  көлемді,  ірі  Дерексіз 
үгым  кайғыныц  зат  секілді  түйдектеліп  үйіліп,  онын  биіктігі
соншалык,  тіпті  Абылай  аспас 
тау  болуынан  кейіпкердт  жеңе 
аламын  деген  киындығынын  мөлшерін  шамалаймыз._К*айғы  дерексп 
үгымы  затгандырылуы  аркылы  акын  айтайын  дегенін  оейнелі  т\рде 
дөл 
суреттеген. 
Лирикадық 
кейіпкердің 
өрлігі, 
мыктылығы, 
ешнәрседен  қаймыкпайтыны  соншалык,  ол  ай  мен  күннің 
сөніп 
калуына да көнеді,  гек дені  сау болуын  калайды.  Акынның бүл өленді 
неліктен  жазғаны  түсінікті  де.  Өйткені,  оның  денсаулығы  нашар
болды, сол с е б е іт  ауру оның аяғына түсау болды.
Енді  лирнкадағы  романтизмге  гүсінік  бере  кетелік:  «Создавая
художественные  образы,  романтик  следует  не  столько  объективной 
логнке  развития  явлений,  «закономерностям»  своего  внутренного 
мира, не  объек,  а субъект,  не действительность,  а личность художника 
становятся  в  романтизме  основным  принципом  построения  образа»  [
Словарь литературоведческих терминов , М,  1975, 333] .
Демек,  өршіл  ақын  нақты  шындық  заңдылықтары  бойынша  емес,
өзінін  іпікі  әлемінің «заңдылықтарымен» кейіпкер сомдайды  екен.  Ал, 
Сүлтанмахмүттың  «Түрмысқа»  өлеңіне  Гегельдің  мына  пікірі  дәл 
келеді:  «Мир  души  торжествует победу над внешним  миром» [Гегель 
шығармалар  жинағы  ,  85].  Шынында,  ақын  кейіпкері  дүниедегі 
барлык  ауыртпалык,  кедергінін  бәрін  жеңбек,  тек  ауру  алдында  ғана
19

әлсіз.Егер  ақынның дені  тау болса,  жігер, талаптың  аркасында  кандай 
істі болсын дөңгелентіп алып кетеріне сенімі  мол:
Ден  сау болса, тағдырдын.
Кекке ушырам кулдерін.
Түрлентемін гүлдерін,
Жігермен талап еткен соң, 
1
Қоям ба екен сүлдерін.
Аждаһадай ақырып,
Алдымнан қарсы шапса да,
Естімеймін үндерін!
Серпіп тастап тундерін.
Түғызамын күндерін.
Мүндағы  тағдырдын  күллері  -   метафоралық  тіркес.  Бүрын  күлін
көкке  үшыру  деген  фразеологизм  адамдарға  қатысты  қолданылып
келсе,  Сүлтанмахмүт  бүл  тіркесті  дерексіз  үғым  тағдырға  қатысты
қолданып,  дерексіз  үғымды  заттандырып,  бейнелі  сөз  жасаған.
Түндерді  серпіп тастау да кейіпкер қимылының ерекшелігін  көрсетеді, 
мүндағы түн, күн символ ретінде алынған.
Ден сау б о л са, түрмыстын 
Маған салған қүры ғы н,
Бойлап алып кетермін  !
Таүдай үйген қайғысын 
Ойнап алып кетермін!
Мүнда  да  түрмыстың  қүрығы  деген  метафоралық  тіркес  арқылы 
акынның  айтайын  дегені  жандана  түскен.Қүрыкты 
б о й л а п  
алып 
кетермін  дегеннен  үлттық  өрнек  байқалады._Шындығында  қүрықты 
бойлап  алып  кететін  -   асау  жылқы.Осы  аркылы  лирикалық 
кейіпкердің  қаншалықты  күшті  екенін  шамалаймыз,  әрі  тың  кейіптеу 
екеніне  көз  жеткіземіз.  Қайғының  таудай 
у й і л у і
 
-   дерексіз 
ү г ы м т л ң
заттандырылуы.  Таудың биік болатынын ескерсек,  кейіпкердің қандай
шамадағы  қиындықты  ойнап  ойнап  алып  кететінін  межелеп,  кейіпкер 
мықтылығына тәнті боламыз.
Ақын өлеңді былай аяқтайды:
Түрмысты салып көлденең,
Қарғытар Махмүт азбанын.
Негізінде,  көлденең  нәрседен  ат  карғитын  болса,  ақын  тұрмыстан 
өзі  қарғып,  барлық  қиындықтан  бір-ақ  секіретінін  өте  шеберлікпен
20

суретгейді.Т үрм ы с  дерексіз  үғы м ы   тағы   да  заттан д ы р ы л ы п   ,  көз
Қорыта  айтқанда,  ақын  романтизмі  қазақ  әдебиетінде  ерекше 
қүбылыс болып есептеледі.
С.Торайғыров өлеңдерінін қүры лы сы  жайында
А.Еспенбетовтің  зерттеуі  бойынша,  Сүлтанмахмүт  өлеңдерінің 
дені  он  бір  буынды 
қара  өлең  және  жеті-сегіз  буынды  жыр 
өлшемімен  жазылғандықтан,  оның  поэзиясында  екі  және  үш  бунақты 
тармақтар  көп  кездеседі,  ал  бір  яки  көп  бунақты  тармақтар  жоқтың
қасы.
Екі  буынды  тармак  екі  түрлі:  4  буын+3  буын  және  5  буын 
+3буыннан  түрады,  соңғы  бунақ  міндетті  түрде  үш  буыннан 
қүралады. 
Бүкіл 
қазақ 
поэзиясына 
тән 
осы 
қасиетті 
акын 
шығармаларымен дәлелдеуге мүмкіндік бар.
1.  // Өмірімнің / өрлерін, //
// Жазы шықпас // кыс қылшы!  //
// Жылы шырай/ Бер десем, //
// Аждаһадай ысқыршы! //
2.  // Бейхабар жатыр// ата-анам, //
// Көре алмай көзім // қала ма?//
// Барғаның сәлем // дегейсің, //
// Қаралы болған // анама!//
Кейде  бір  шумақ  ішіндегі  тармақтар  төрт,  бес  буыннан  аралас 
келе  беруі  мүмкін,  ол  тек  Сүлтанмахмүт  теориясына  тән  күбылыс
емес.
Торайғыров  лирикасында  үш  бунақты  тармак  кең  таралған. 
Дәстүрлі  әдебиеттегі  аталмыш  үлгіні  ол  жан-жакты  қолданып,  сәтгі
пайдаланған;
Сүлтанмахмүт  үш  бунақты  тармактың  4  буын  +  3  буын  +  4 
буьгнды,  сондай-ақ  керісінше  3  буын  +  4  буын  +  4  буын,  кейде 
олардын  аралас  үшырайтын  түрлерін  өлеңдерінде  басты  өлшем  етіп
м
алған. 
;  ' 
й 
^
4  буын  +  4  буын  +  3  буынды  үш  бунакты  тармақ  қазақ
поэзиясында  кейінірікте,  30-40  жылдардан  бастап  қалыптаскандығын 
ескерсек,  акынның  тармактын  жоғарыдағы  өлшемдерін  толық 
игергендігіне қаныға түсеміз.
21

*
Сүлтанмахмұт өлецдерінде тармак  ішіндегі  бунактын  накпа-нак
келуі  сакталмай,  бунақ  санынын  әркелкілігі  де  бой  көрссгіп  калады 
Мәселен  : 
'  "
II 
Окуда // максат не?// Медреседе 
II
 
жату ма ? //
// 
Ескі  нүсқа// Хашия 
мен// Мантык шайнап//
// Керілдесіп // 
шатуға.
..II
// Яки мақсат:// 
•
// Молда атанып // төрге // отыру ма?//
// Ет, 
қымызға// 
карнын //толтыруға,
/ЯІідие, зекет, //пітірге //капшык болып//
//Міллетке // 
микорбті 
// тие 
отыруға...//
//Яки мақсат://
// Өнер, 
білім// 
алуға,//
//Алга 
қарай// баруға//
//Намыстаныпғ// //корланып,//
//Қүқыктан маркұм// калмауға...//
Өлен  әнге  салып,  әуелетіп,  созып  айтуға  арналмаған.  Мұнда 
сөилеудегі  өлең  оқудағы  интонацияға,  дауыс  ырғағына  катгы  назар 
аударылған.  Сондықтан  тармакгағы  бунактар  дәлме-дәл  келмей 
сөилеудеп  сазға,  сөйлеушінің  ойына  байланысты  түрленіп  отырған. 
»р, екі үш, төрт бунакты тармақтар бір шығармада араласып, ауысып,
кезектесе  орын  теуіп,  қаламгердің  ой  жібінің  жалғанып,  дамуына 
қызмет еткен.
Өлең  ырғағы  төңірегінде  әнгіме  болғанда  шумак  мәселесіне 
тоқталған 
жөн. 
Шумақ  екі  не  одан  да  көп  тармактардан  қүралып 
аяқталған 
ритмикал ық-с и нтаксисті к 
ойды 
білдіреді. 
Қазак 
әдебиетінде шумақтың көптеген түрлері қалыптасқан.
С.  Торайғыров  лирикасында  төрт  тармақты,  бес  тармақта,  алты 
тармақты  және  көп  тармақты  мумақтар  бар.  Екі,  үш  тармакты 
шумақтар  мүлдем  жоқ.  Негізінен,  Сүлтанмахмұгга  казак  халкының 
өлең 
әнерінде ертеректе қалыптасқан 
төрт 
тармақіы шумак басым
бірнеше өлеңі алггы тармақты  шумакқа құрылған.
Зылихасын көрсе де,
Жүрек енді ашылмас. 
Ф
От, жалындар енсе де,
Махаббатқа бас үрмас.
Дос іздедім қамдандым,
алдандым
22

Бес тармакты  шумактан тұратын өлеңі  біреу.  Ол -  «Мейірімсіз  ажал». 
Бұл бүкіл қазак әдебиеті үшін кезіндегі жаңалык деуге болады.
Көнілін  жастын мұкатып, 
Қайғыға ойын толтырған. 
Тамырына оқ атып 
Қызыл гүлді солдырған, 
Түсің суық,  ажал-ай!
Ал,  қазіргі  дәуірдегі  қазақ  совет  поэзиясында  бес  тармақты  шумақ 
орнықкан өрнек қатарьгада.
Торайғыров  акын  кейде  айтпақ  ойын  түтас  бір  түйдектің  (тирада) 
бойына топтайды.  Түйдекті  жыр табиғатында халық  ауыз  әдебиетінің 
байырғы саласы шешендік өнермен төркіндес.
Сусыз, шетсіз Шөлдерден,
Тұманды, түпсіз көлдерден,
Адамдық көші өткенше,
Қасқыр мен қой ДОС болып,
Достьщсыз өмір бос болып,
Шын өмірге жеткенше,
Іигген өсіп адамдық,
Сырттан түлеп жамандық,
Тазарып әбден кеткенше,
Талай шаштар ағарар,
Талай тәнді жер алар,
Талай буын қуарар,
Талай өмір суалар.
Жасамаймын еңбектің,
Жемісін көзбен көрем деп,
Жасаймын бір қолғабыс,
Кейінгіге берем деп.
Осындағы  бастапқы  он  үш  тармак  -   бір  түйдек.  «Түйдек  көбінше 
шумақтан  әлдеқайда  көлемдірек,  үзағырақ  болыгі  келеді.  Бірақ  бүл 
орынсыз  көш-қүлаштың,  шүбаланқылық,  әйтеуір  созбалай  беру  емес. 
Түйдектіліп келетін жырды ешбір тиянағы жоқ, сырғанай беретін өлең
түрі деуге болмайды.
Түйдек  өлең  жолдарын  топтаудың  байырғы  түрі  екені,  эпостық 
поэзияда  оның  шумақтан  бүрын  орныққаны  рас.Бірақ  эпостық 
жырларда,  сонымен  қатар  толғау,  терме,  жоқтау  секілді  өлең
23

шығармаларда  түйдек  үнемі  сакталып  келетіндіктен,  ол  алгашкы
калпында,  калып  қоймай,  мейлінше  толысып  дамыган»,-  дейді 
профессор З.Ахметов.
Түйдекті  жыр қолданыстан  шығып  калмай,  кайта жазба әдебиет
өкілдершщ  творчествосында  түлғалық,  сапалық  касиетгері  жағынан
даму  үстінде  деген  пайымдауды 
Сү^гганмахмүттың 
«Неге 
жасаймын?» туындысы дәлелдей түседі.
Ақынның  келешек  гүмыр,  алдағы  бақытты,  сәулетгі  өмір
түргысындағы  тебіренісін  жеткізуге  поэзиадагы  түйдекті  жырға 
жүпнуі  сәтп ,  орамды  шыққан.  Шындық,  ізгілік,  әдіадік  жайлы  ой 
толғамын  жеке-жеке  шумакпен  емес,  үлкен  бір түйдекке  непздеп, сол 
ретге  тамаша  қорытынды  жасауға  жетіскен.  Акындык  ндеясын 
түидектегі  ой,  үикас  ағымдарынан  бөліп  алып,  кідіртіп  барып,  оңаша 
етш,  окушы  назарын  аудара  түсіп  соңғы  төрт  тармакка-шумакка
келген.
дүгиеге
т ы у
  үшіссімі  ^үлтанмахмүт  өлең  өрнегінде  басгы 
қызметте 
болганымен, 
акын 
лнрикасындағы 
ырғақ, 
щумак 
күрылымдарын әңгімелегенде елеп-ескеруді қажетсінеді.
-  буын.
ы  казақ 
басты  е
өрнектер  болды  деген  пікір  орын  тепкен  біздін  әдебиет  ”т\ф 1™
ғылымымызда. 
- ш  
■ " і
Қазақ өлеңін бүгіндей  сапалық өзгеріске үшыратқан Абай  онын 
формасына  да  елеулі  жаңалык  қосты.  Сүлтанмахмүт  негізінен  Абай 
новаторлығының  мазмүндық,  идеялық  м ү м к іа д ^ е р ін е   ден  к о й Г
түрдеп  жаңашылдығын  түтасшй  кабылдамаған.  Поэзи/ның 
мағыналы  болуын  алғышарг  деп  білген  Сүлганмахмүт  өз  ем.шшн 
шде  казақ  өлеңше  Абай  енгізген  соны  түрлерді  тегіс  игере  алған
ө л е н л Э н £ еТ Р ■  БКеНЖебаеВТЬЩ 
ойынша’ 
Сүлтанмахмүт 
«Өз
өлеңдерінщ  бәрін  де  казақтың  ежелп,  Абайдан  бүрынғы  өлен
өлшемдерімен 
жазган». 
Ш ю ш вд а 
Л а .Т о ^ іг ы р о Т
н е п Г Г н  
МК  ЖРЛІК  03  Р
  Жггі’“ *   ЬвМ  аралас  6уын «
уш,„ 
Я іВ В  в
«Тандамалары  ш ы ^ р м ^ н а ,,  Н
  ■
  “
  П
  к ? ™  
отырсақ, оүларлын жетніс екісі -  „„ бір,  от а зы -  ж огі-селз |
24

ғана  аралас  буынды  өлшеммен  жазылған.  Демек,  фактіден  шығатын 
қорытынды  -   Сұлтанмахмүт  қазақ  өлеңінің 
байырғы  буындық 
өрнектерін  ыждағатпен  қолданған.  Тағы  да  бір  ескеретін  жайт,  ол  -
1912  жылға  дейінгі  уақытта  жазылған  ақын  өлеңдерінде  он  бір, 
1912 
жылдан  былайы  жерде  дүниеге  келген  туындыларында  жеті-сегіз 
буынды  кесте басым.  Мүның өзі  алғашқы  өлеңдерде  ауыз  әдебиетінің 
,  ал  есейген  шағындағы  Абай  әсерінің  ықпалымен  сабақтас  қой  деп
ойлаймыз.
Аралас  буынды  өлең төл  әдебиетімізде  ерте  уақыттан  бар.  Абай 
аралас буынды өлеңнің он шақты түрін жаңартып енгізген.
Сүлтанмахмүт  лирикасында  аралас  буынның  кездесуі  басқаша,
бөлек.
Сүйдірген сені маған шошақ мүрның,
Кішігірім бір үйге ошақ мүрның.
Жіберіп анда-санда тартып алып,
Жылтылдап түратүғын қос ат мүрның.
Ойқы, шойқы беттерің,
Көмірден аппақ етгерің.
Қара қойдың өкпесі кімді жазар,
Қожаның айласы ғой тамак табар.
Алдауыш, ел бүлдіргіш қүрыса сүмдар,
Қараңғы ел арамзадан тынным табар.
Алғашқы  шумакта  ақын  он  бір  және  жеті-сегіз  буындарды 
кездестіріп  аралас  буынды  өлеңнің  өзіндік  үлгісін  жасаған.  Соңғы 
мысалда  шумақ  ішінде  он  бір  буындық  өрнекті  сақтамай,  үшінші
тармақты он екі буынға шығарып жіберген.
Торайғыров  кейде  буынның  дәлме-дәл  қайталануы  керектігін
ескермей,  айтпак  ойды  басты  межеге  алып,  буынды  еркін  өзгертеді.
Профессор  Б.Кенжебаевтың  ақын  өлеңдерінің  буындық  түзілісінде
синтагмалық өлең сипаты бар деуі қүптарльпч.
Қазак  әдебиетгану  ғылымында  ақ  өлең,  еркін  өлең,  шешен  сөз 
аталып  жүрген,  өлеңнің  буындық  қүрылымын  үстарта  түсу  ниетінен 
туындаған  верлиблік  үйлесімге  Торайғыровтың  көңіл  қойуы  суреткер
ізденісінің сәулетті мәнді бір бүтағы іспетті.
Баршаға мейірім салған мейірбанды тәңірім,
Ісімізді  өзің оңғарып, оңға бастыр.
Қазағыңды  ақ, түзу жолға бастыр...
25

Әрине,  аруақ жебе, колда!
Қазақ қалмасын корқынышты жолда.
Құдай өзің білесің ниетіміз ақ,
Берсейші  бізге бақ...