Мазмҧны кіріспе
жүктеу/скачать 2,17 Mb. Pdf көрінісі
|
ХХ 5асыр
|
Қашан жанып шамшырақ, Сәуле беріп жарқырап, Болар жарық тӛрт тарап?! Қашан маған іздеген, Күліп жылы жүзбенен, Болар серік бақ қарап. Ақын үшін бақ ұғымы, бақыт ұғымы азаттық ұғымына пара-пар. Ақынның лирикалық кейіпкері бақытты күнді аңсаушы ғана емес, сол күннің тезірек жетуіне себепкер болуға ұмтылушы да. “Қарқаралы қаласына” ӛлеңін Ахмет айдауға кетіп бара жатқанда жазады. “Бар қаймағын қуып біттің, кім қалады еліңде, доңыздармен сиыспаспын бірге тұрып бұл елде” дегенді айтып, ащы шындықты бетке басады. Мұхтар Әуезов “Ахаңның елу жылдық тойы” мақаласында: “1907 жылы Қарқаралы қаласында Ахаңды алты жолдасымен абақтыға салған. Қарқаралы тұтқынында аз уақыт отырған соң, жазалыларды Семейге айдаған. 12 жыл ӛмірін ӛткізіп, еңбегі жанбай айдалып жатқанда, Ахаңның қайғылы кӛңілінен шыққан ауыр сӛздің бірі: “Қош сау бол, Қарқаралы жуылмаған, Айдай бер қалса адамың қуылмаған”, – деп, ӛлеңнің шыққан уақытына, не себепті жазылғанына, не туралы екеніне анықтама берді. Зерттеуші-ғалым Ж.Ысмағұлов осы ӛлеңдегі “Қош сау бол Қарқаралы жуылмаған” деген жолдар Лермонтовтың “Прощай, немытая Россия” деген сӛздерін еріксіз еске түсіреді. Осының ӛзі Ахаңның қай биіктен бой кӛрсеткені, кімді бағдар етіп, қандай ұғым-түсініктермен ой толғағанын аңғартады”, – деп, Ахаң ойының ӛршіл үнді ақындармен астасып жататынын ашып кетеді. Ұлы Абайдан тәлім алып, ӛлең құдіреті арқылы халыққа ой салып, саналы іс-әрекетке, күреске үндеу – Ахмет поэзиясы әкелген жаңа арна. Сондықтан да қазақ поэзиясында Ахаң салған жаңа бағыт – ұлттық бірлік пен ұлттық азаттықты жырлау. Құр жырлау, құрғақ ойбай емес, бостандықтың биігіне алып шығар жолды кӛрсетіп, жӛн сілтеу. Ахметке дейінгі ақындар ӛз халқының қайғы-қасіретін сезініп, жаны езіле зарлағанмен, құтқарудың 250 жолын айта алмады. Ал Ахмет кӛрер кӛзге, сезер жүрекке мұны меңзеп қана қоймай, нысана етіп қоя білді. Бұның басты себебін С.Қирабаев: “Олардың (А.Байтұрсынов, М.Дулатов Ӛ.Ә.) бүкіл россиялық дамудың жаңа бір кезеңі туғанын дұрыс танып, соның ыңғайымен қазақ қоғамын қозғалысқа келтірудің жолын іздеуінен” 77 деп біледі. Ахмет поэзиясындағы ағартушылық – оянуға, ояну – қасіреттің сырын білуге, бас кінәліні сезінуге, сезіну – бостандыққа жол ашар бұлқынысқа жетеледі. Ақын аз Байтұрсынов Ахметтей, Сӛзі алтын, мағынасы меруерттей. Осыдан ғибрат алып жас жігіттер, һәммесі ӛз халқына қызмет еткей! – деп, Міржақып тегін айтпаған. Сұлтанмахмұттың сонау 1914 жылы “Ӛткірсің наркескеннің алмасындай” деп, ӛлең арнауы да осыдан болатын. Бағаң жоқ кӛр соқырдың кӛз алдында, Мұңыңды жылап шақшы ӛз алдымда: Гауһар тұрсын айырып алтыныңды Аузыңа керек тас деп бірі алды ма? Ӛткірсің наркескеннің алмасындай, Жүйріксің “полный ходтың” арабасындай. Сен сұңқар, кӛңілі соқыр, сенімен қас, Ӛзінің болмады деп қорғасындай. Қашанда жаңа ой, жаңа жолдың қалыптасып кетуі, кӛкейден дӛп шыға қалуы қиын. Кӛреген де дарынды Сұлтанмахмұт осыны меңзеп отыр. Ахаң тағдыры қиын екені белгілі. Оның жасандылық атаулыға жат, еркіндік үнін шырқау биікке кӛтерген сұңқар жыры қанатын кеңге жайған тұста 1916-17-нің дүниені опай-топай еткен алай-дүлей заманына килікті. Сеңдей соғылысқан заман ӛтіп, ел Ахмет жырының нәріне қайта ерін тигізе бастаған тұста, ақын тағдыры сталиндік зұлматтың тырнағына ілінді. Ақын – Ахмет, саясатшы – Ахметтің құрбанына айналып, ӛзіндік сенімі үшін жазаланған ақынның ӛзімен бірге түйғын жыры да торға түсті. Жыр ӛрісіне Ахмет, Міржақып әкелген елдік, еркіндік атты кӛркемдік ойдың тұнығы лайланып, жасампаз жанды пікір тұмшаланды. Бірақ қазақ үшін “шам қылған жүрек майын” (Сұлтанмахмұт) Ахмет Байтұрсынов жырының алтын арқауы ӛз тұсында да, кейін де сақталды. Іле-шала қазақ әдебиетінің ӛрісті ӛлкесіне 77 Қирабаев С. Қазақтың алғашқы революцияшыл – демократтары. «Лениншіл жас», 1991. 17 маусым. 251 Мағжан, Сұлтанмахмұт сияқты идеялас шәкірттері келіп, Ахаң идеясын алға апарды. Кейінгі Сәкен, Ілияста да Ахаңның тұлпар жырының дүбірін сақтап, Ахаң бастаған азаттық тақырыбын тың ізденістермен байытып, жаңа рухани биіктерге кӛтерді. Ахмет поэзиясының арналы бағыты, қазақ әдебиетінде алар орны жайлы кезінде Міржақып Дулатов былай деген еді: “Ол қарапайым да түсінікті қазақ тілінде азаттық туралы, ұлт туралы, езілген, артта қалған қазақ ұлты туралы жырлады; ӛнер-білімге, еңбекке, ғасырлық ұйқыдан оянуға үндей отыра, әрбір қазақтың азаматтық санасын оятуға ұмтылды. Ішкі сұлулығы мен мазмұны жағынан, жинақылығы мен желілігі жағынан А.Байтұрсынов жырлары қазақ әдебиетінде бірінші орын алады”. Қорыта келе айтарымыз, Ахмет Байтұрсынов шығармашылығы ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің даму тарихындағы биік белес болып қала бермек. Ол шын мәніндегі нағыз ұлт-азатшылдық поэзияның қазақ әдебиетіндегі негізін қалап, қазақ ӛлең ӛлкесіне азаттыққа ұмтылған азаматтық жыр үлгісін алып келді. Ендеше, ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ халқының “рухани кӛсемі” (М.Әуезов), ӛнер мен ғылымның сан-саласын меңгерген, елінің ұлттық санасының оянуы мен азаматтығы жолындағы күресте қатыгез тағдырға қайыспай қарсы тұрған ұлттың ұлы ұстазы – Ахмет Байтұрсыновтың шығармашылық мұрасын бүгінгі ой-сана биігінен осы тұрғыдан бағалауымыз керек. |