И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

артық  (Ғ.  Мүсірепов)  (М.  И.  -   ҚҚТ,  85).  «Тәуелдік  жалғауы 
арқылы жіктелетін етістік формалары: түйық етістік, қалау рай, 
жедел  өткен  шақ  формасы,  шартты  рай  формасы,  бүйрық  рай 
формасы  және  есімше  формалары.  Бүл  формалардың тәуелдік 
жалғау  арқылы  жіктелуі  біркелкі  емес.  Әсіресе  бірінші  жақ 
көпше түрі  кей  формаларға тәуелдік  жалғау түрінде жалғанса, 
кей формаларға -қ, -к түрінде жалғанады. Сонымен бірге екінші 
жақ көпше түрінде көптік жалғауда мен тәуелдік жалғауының 
орын  тәртібі  ауысып  келе  береді.  Осындай  ерекшеліктеріне 
қарап,  тәуелдік  жалғауы  арқылы  жіктелетін  етістік  формала- 
рын екі топқа бөлуге болады» (М. Ы. -  ҚҚТ,  87). ІПындығында 
грамматикалық  түлғалардың  қызметі  мен  мән-мағынасына, 
сөзге  жалғану  ерекшеліктеріне  қарамай,  сыртқы  түлғасы 
жағынан  үқсастықтары  негізінде  ғана  топтауға  я  бір* топқа 
жатқыза беру ге болмайды. Тәуелдік жалғау мен жедел өткен шақ
және шартты раи түлғасына жалғанатын жіктік жалғау жекеше 
бірінші  және  екінші  жақта  (1-жақ  -м,  2-жақ  анайы  -ң,  сыпайы 
-ңыз,  -ңіз және тәуелдік жалғауы да осындай:  келді-м, барса-м, 
келді-ң, барса-ң, келді-ңіз, барса-ңыз, және бала-м, ба-ла-ң, бала- 
ңыз, бірақ тәуелдік жалғауының бірінші жақта -ым, -ім, 2-жақта
анаиы -ың, -щ, сыпаиы -ыңыз, -щіз варианттарының оар екенін 
де  ескерте  кету  қажет)  сырт  түлғасы  бірдей  болғанмен,  олар 
бір емес  (қара:  ИСГТЯ,  266-268).  Біріншіден, тәуелдік жалғауы 
грамматикалық  мағынасы  жағынан  ең  алдымен  тәуелділік 
мағынаны,  екіншіден,  сол  тәуелділік  мағынаны  белгілі  жаққа 
байланысты  білдіреді.  Ал  жіктік  жалғауы  тәуелділік  мағына 
білдірмейді,  жақтық  мағынаны  қимылдың,  іс-әрекеттің  несі, 
субъектісі  ретінде  білдіреді.  Екіншіден,  бүлар  жекеше  бірінші 
және  екінші  жақтан  басқа  жақ түлғаларында сәйкес  келмейді. 
Мысалы, 3-жақта тәуелдік жалғауы -ы, -і, -сы, -сі (оның кітабы, 
інісі) болса, 3-жақта арнайы жіктік жалғау түлғасы жоқ, нольдік 
форма (ол келді -  0 ,  келсе -  0 );  көпше  бірінші  жақта тәуелдік 
жалғауы 

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: