Ә р тү р л і  ж а ғд а й л а р ға   бейімделіс

Үшінші  кезеңде  (кейінгі  10-15  жыл)  организмнің  күйі  тұрақталады. 

Тіршілік  әрекетін  калыпты  күйде  үстау  ушін  нейро-эңцокриңдік  реттеу 

жүйесінің  зорлануы  кажет.  Алайда  бүл  организмнің  косалқы  мүмкіндіктерін 

элсіретеді.

Адам  суык  жерлерде  немесе  тоңазыткыштарда  жүмыс  істегенде, 

алғашқы  кезде  оның  организмнің  жылу  өндтруі  тиімсіз,  орасан  көи,  ал 

жылу  шығаруы  әлі  дс  жеткіліксіз  болады.  Кейін  жылу  өндіру  мен  жылу 

шыгару  теңестіріліп  бейімделістің  тиянақты  кезі  қалыптасады.  Сөйтіп  бүл 

адамның  озіне  тэн  темиературалық  режимі  пайда  болады.  Мүнда 

бейарнамалык  бейімделіс  құбылыстарымен  катар,  суықты  кабылдауды 

бейімдейтін  жэне  дене  температурасының  белгілі  ыргағын  жасайтын 

арнайы тетіктер  қатысады.

Олардың  ішінде,  Кеннонның  деректері  бойынша,  суык  тітіркендірулер 

эсер  еткенде,  бүйрекүсті  безінің  милы  кабатында  катехоламиндер  көп 

өндіріледі.  Кейін  калканша  бездің  тироксин  гормоны  белсендіріледі.  Бүлар 

катаболизмді,  линолизді  күшейтіп,  жылу  өндіруді  ұлғайтады,  негізгі  зат 

алмасу  13-17%  өседі.  Оған  АКТГ  мен  глюкокортикоидтар  қатысады. 

Мәселен,  адам  солтүстік  ендікке  мекен  ауыстырғанда,  алғашкы  кезде  жылу 

өндіру  мен  жылу  шыгарудың  тепе-теңдігі  байқалмайды.  Көбінесе  жаңа 

жағдайға тиянақты икемделу үшін жылу өндіру срекшс орын алады.

Жоғары  ендік  түрғындарының  (аборигсндер)  белгілі  морфотиптері 

қалыптасқан.  Дсне  бітісі  тапалтак,  бүлшыкеттері  шымыр,  кеуде  пішіні  күбі 

тэрізді, беттері дөңгелек, көз киығы тар, мұрындары жалпақ болады.

Жалпы  энергия  шыгынын  азайтып,  жылу  гомеостазын  түрақты  сактау 

үшін ОЖЖ-нің нэрлендіру эрекеті төмендейді. Температуралык талдағыштың 

суыққа  сезімталдығы  элсірейді,  өкпе  желдетілісі  азаяды,  оттегін  найдалану 

жеңілдейді,  анемия,  лейкопения  байкалады,  қан  қысымы  көтеріледі,  алғашқы

# 

t

кездегі  тыныстык алкалоз,  кейінгі  кезеңдерде  зат алмасу аңидозына ауысады. 

Мигранттардың жүмыскерлігі алгашкы кезде  15-20%-ке кемиді.

Кейде  бейімделіс  кезінде  адам  тез  шаршайды,  жиі  ентігеді,  психикалык 

эсерленісі  өзгереді.  Мүндай  синдромның  пайда  болуына  жогары  қарқынды 

ғарыштық  сәулеленіс  (радиация)  эсер  етеді.  Кейбір  адамдарда  нашар 

даярлыктан  жэне  үйренбеген  психофизиологиялык  жүктемелерге  төзе 

алмагандықтан бейімделісі бұзылады.  Мүны  "үйектік ауру" деп атайды.

Балалардың  температуралык  өзгерістерге  әсерленісі  жас  кезеңдеріне 

сэйкес  жетіледі.  Алғашқы  балалық  шақта  олар  жоғары  температурадан  гөрі 

салкындықты  жақсы  көтереді.  Бұл,  эрине,  олардың  жылу  реттелісінің  толык 

жетілмегендігін  көрсетеді.  Өйткені  балалардың  осы  жас  кезеңдерінде  жылу 

реттелуі,  терісінің  құрылысы,  оның  тамырланысы  (васкуляризация)  жете 

қалыптаспайды.  Сондықтан  тері 

бездерінің  саны  жеткілікті  болғанымен, 

терлеу  әсерленісі  организмнің  жылу  шыгаруын  голық  қамтамасыз  етпейді. 

Жас  үлғайған  сайын  терлеу  күшейе  түседі.  Балалар  өмірінің  алғашқы 

айларында тер  эрі суыктық,  эрі  жылылык тітіркендіргіштерге бірдей  шыгады. 

Бір жасқа дейінгі  балаларда, үлкендерге  қарағанда,  ішінара рефлекстік терлеу

541

өте  жоғары  температурада  байқалады.  Сонымен  бірге  балалардың  дене 

аумағы  мен  салмағыныц  арақатынасы  үлкен  болғандықтан,  организмнің 

жылу шығаруы  қарқынды отеді.

Балалық  шақта  басталған  климатка бейімделіс оте тиімді  жэне  орнықты 

болады.  Өйткені  жас  организм,  оның  тектік  аппараты  бсйімделістің  өте  зор 

және  жан-жақты  кұрылымдык  нсгізін  жасайды.  Әрине  бұл  үшін  балалардың 

калыпты 

түлғасын, 

жүйке-псикасының 

дамуын, 

жоғары 

иммундық 

әсіребелсенділігін 

қамгамасыз 

ететін, 

олардың 

анатомиялық 

және 

физиологиялық ерекшеліктеріне сэйкес жағдайлар жасалуы тиіс.

Ыстыққа  бейімделу.  Жер  шарындағы  халықтың  тең  жартысы  табиги 

ыссы  жагдайларда  өмір  сүреді.  Ыссы  және  иіөлейт  (аридалық)  аймактарда 

организмге  жоғары  температура,  ультракүлгін  және  жылу  сәулеленісі,  күрғақ 

ауа,  шац  араласқан  жел  эсер  етеді.  сондықтан  бүл  жерлердің  түрғындары 

радиациялық  жэне  конвециялық  қыздырылудан  сақтану  үшін  тыгыз  матадан 

тіплген  киім  киеді.  Осы  себепті  оларды,  ылгалды  тропиктегі  адамдармсн 

салыстырғанда жылулык эсері 2,4 есе артық болады.  Шөлейт аймақтың эсерін 

анықтаған биолог Д.Ә.  Майсаров.

Ыссы  жэне  ылгалды  (юмидалык)  аймактардың  жагымсыз  түрткілсрі 

жылу  реттеу,  қан  жэне  канайналымы,  зат  алмасу,  имунитет  жүйелсрінде 

өзгерістер тудырады.

Жоғары темпсратурага икемделу суыкка бейімделу тектес болады.

Алайда,  мүнда  организмдегі  өзгерістер  суықтыққа  Караганда  басқаша, 

қарама-қарсы  болып  кследі.  Бүл ретте бейімделістің бастапқы  кезі  тыныстың, 

жүрек  согуының  жиіленуінен  басталады.  Дене  бетінің тамырларында,  эсірссе 

қолдың  саусақтарында,  қан  ағыны  жеделдейді  -  8  л/  мин  дерлік  жетеді 

(сыртқы  жылу  қалыпты  болған  жагдайда  ол  небәрі-  0,5  л/мин).  Жылу 

стресінің  мүндай  эсерлері  симатикалық  жүйкенщ  белсендірілуінен  туады. 

Организмде  қан  мөлшері  кайта  бөлініп,  ішкі  ағзаларда  ол  азаяды  да,  сыртқы 

дене  бетінің  тамырларында  қан  ағымы  жедслдсйді.  Жылудың  әсерінен  жуан 

жасушаларда,  лейкоциттерде  гепарин,  гистамин  көп  бөлініп,  вазодилятация 

(тамыр кеңею) күшейеді.

Ол  денеден  тердің  көп  шығуына  әкеи  согады,  жылу  шығымы  үлғая 

бастайды.  Сонымен  бірге  жылу  өндіру  бәсеңдейді.  Ал  бейімделістің  тиянақты 

кезінде 

бұл 

эсерленістер 

мөлшерленіп, 

үйлесімді 

келеді, 

тынысалу, 

канайналымы  жүйелері  гүракгы  кызмет  атқара  бастайды.  Дегенмен,  ергүрлі 

жүйлерде  байқалатын  бейімдеуші  өзгерістермен  катар  көптеген  физиологиялық 

ауытқулар  кездеседі.  Әсіресе  жылу  қабылдағыштарының  қозгыштық  кабілеті 

төмендейді.  Сондыкган  кейбір  бейімделістік  әсерленістер  элсірейді.  Энергия 

шығыны  азайғандықган  организм  көп  тамақ  қажет  етпейді.  Өйткені  ас  қорыту 

жүйелерінің сөлінісі азайып, адамның аштық сезімі білінбейді.

Организм  жогары  температураға  су-тұз  алмасуын  реттейтін  эндокриндік 

жүйелер  аркылы  икемделеді.  Антидиурездік  гормонның  (АДГ)  сөлінісі 

белсендіріледі.  Себебі  көп  терлегендіктен  организмде  су  мөлшері  азаяды,  ол 

осморецепторлар  аркылы  гипоталамуска  мол  акпарат  жеткізеді.  Сөйтін  АДГ

542

бүйрекке  эсер  етіп,  судың  қайта  сіңірілуін  (реабсорбциясын)  күшенгеді  де, 

диурезді  тежейді  -  тэулігіне  300-600  мл  несем  шығады  (қалыпты  жағдайда 

1500  мл).

Сонымен  қатар  бүйрекүсті  безінің  кыртыс  қабатының  шумакты 

аймағында  минералокортикоидтар  (альдостерон)  көп  түзіледі  Мұндай 

сөліністі  тер  арқылы  жойылган  наірийдің  мөлшері  демсп  отырады.  Сөйтіп, 

тівдердегі 

тотығу 

қүбылыстарының 

белсенділігі 

төмендеуі, 

жылу 

шыгаруының күшеюі,  су-гұз алмасуының балансы  мен  гормондық реттелудің 

режимдері тиянақты жылулық бейімделісті  қамтамасыз етеді.

Жылылық әсерінен  сақтану үшін  қоршаған  ортаның  ыссы  әсерін  бағалай 

білу  керек.  Ол  жылулық  стресс  көрсеткіші  бойынша  аныкталады  Бүл 

көрсеткішті  коршаған  ортаныц  температурасын,  оның  салыстырмалы 

қылғалдыгын  жоне  жылудың  сейілу  деңгейін  есептсп  анықтайды.  Егер 

көрсеткіш  26,5-26,80С  болса,  ыстыққа  үйренбеген  адамдарға  сақтық  қажет.

29,5-30,50С  ксзіндс  үйрсншікті  адамдар  ауыр  істегені  жөн.  Тамыр  соғу 

жиілігінің  минутына  140  ретке  жетуі  ыссыланудың  сң  ақырғы  шегі  болып 

есептеледі.

Ыстық  температура  ұзак  уақыт  эсер  еткен  жагдайда  жылу  реттелісі 

бұзылады.  Оның  бірнсше  түрі  болады:  жылулық  қүрылысу,  әлсіреу  талыксу 

жэне жылу сокхысы.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: