Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
| БҰРСАНУ/БУСАНУ. Эпос жырларының барлығында дерлік ба-
тырлар «буырқанып, бұрсанып, мұндай темір құрсанып» айбат ше- геді, жауға аттанады, ұрысқа кіреді, «ойын салады», Мысалы, Боран деген жыраудың Өтебәлі төреге айтқанында: Атасы жаман бұ кәпір Буырқанды, бусанды, 66 Мұздай темір құрсанды (X.Досмұхамбетұлы. Исатай-Махамбет, Алматы, 1991, 19). «Қобыланды» жырында: Қабағынан қар жауып, Кірпігіне мұз тоңып, Қатуланып, қаттанды, Буырқанып, бұрсанды, Мұздай темір құрсанды, Мұндағы буырқану сөзі біршама түсінікті делік: мал баққан қазақ бураның буырқанатынын жақсы біледі. Демек, бұл сөзде «айбат шегу, қаһар көрсету» мағынасы бар, осыны сезіп, онымен әрдайым қатар келетін бұрсану (бусану) сөзі де буырқану-ға жақын мәндегі сөз бо- лар деп ұғамыз. Төркінін іздестірсек, көп жаңылыспағанымызды көреміз. Көне түркі тілдерінде бусан- етістігі бар, ол «беймазалану, алаңдау, қапа болу» деген мағыналарды білдірген. Осы ұғымда бу- сан- бусурқан- деген қос сөз де қолданылған. Ал мүмкін осы бусан- сөзімен түбірлес бусы-деген етістіктің «ашулану, бұрқан-тарқан болу» мағынасы бар. Сірә, біз талдап отырған сөз көне бусы- етістігімен тамырлас болар. Көбінесе бұрсанып тұлғасында жазылатын сөздің бусанып де- ген варианты да кездеседі (оған жоғарыдағы Боран жыраудан келтірілген мысал дәлел бола алады). Қырғыз тілінде де бұл образды тіркес буурқанып-буусанып түрінде айтылады. Қазақтың жыр-өлең текстерінде бұрсанып түрінде қалыптасу себебін өлең жолындағы
күңгірт сөздерді өлең шарты үшін дыбысталуы жағынан өзгерте салу – қазақ поэзиясы тілі үшін жат құбылыс емес.
жорамал жасауға болады. Монғол тілінде бурчигна(х) сөзі бар, мағы- насы: «қатты ашулану». Ал тұлғасына келсек, түркіше бұрсану деген- ге келеді: ч/с, и/а дыбыстарының алмасуын және г, ғ дыбыстарының түркі тілдерінде сусымалы (түсіп қалғыш) екендігін ескерсек,
көрсету» мағынасы бар) бірліктер ретінде қатар айтылып, бірін-бірі толықтыра, айқындай түскен сөздер болып шыққан-ау дейміз.
Мақтымды Қамбар жеңіп сұлатқан соң, қыз Лазымның (Назымның) көңілі орнына түседі, оны жыршы:
67 Мойнынан алған сықылды Бұрынғы салған бұршағын, – деп суреттейді. Осы жырды бастырушылар мойнына бұршақ салу деген тіркесті былайша түсіндіреді: «Бұрынғы кезде басына қатты қайғы түскен адам тілек тілеп, мойнына тас (?) байлайтын әдет болған, қайғысы жойылғанда ғана мойнына салғанын алады екен («Қамбар батыр», Алматы, 1957, 112). Бұл жерде ескі наным-сенімге байланысты әдетті дұрыс көрсеткен, бірақ мұндағы бұршақ – тас емес, бұл жері – қате. Шынында да, өте ертедегі наным-сенім бойынша Тәңірі мен әулие-әнбиелерден бір нәрсені қатты тілегенде адамдар мойнына көбінесе шылбыр, арқан, жіп, белбеу сияқтыларды салатын болған. Оған «Қыз Жібек» жырындағы мына жолдар да дәлел бола алады: Сансызбай бала мен Қорен қалмақтың жекпе-жегінде Сансызбайдай балғын жастың мерт болмауын Жібек сұлу Құдайынан тілеп: Көк сандалдың шылбырын
Бір Құдайға зар етіп, Мінәжат қып тұрады. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында да: Мойнына кісесін сап жалынды енді, – деген жолдарды оқимыз. Ал бұршақ деген «көгеннің желісіне өткізілген лақ, қозы байлай- тын шағын бүлдірге жіп, бір жақ басы түйіншек, екінші жақ басы – ескен жіптің тұйық ілмегі (Қасиманов, 214). Демек, бұл жердегі
құмалақтай (тастардай) нәрсеге де (мысалы, лобия бұршағы) еш қатысы жоқ. Сондықтан бұршақ сөзінің орнына шылбыр, кісе сияқ- ты өзге де «жіптердің» қолданыла алатынын жоғарғы мысалдар дәлелдейді. Бұл сөз қазақ тіліндегідей мағынада қырғыз тілінде де қолда- нылады. Сонымен қатар мұнда бұршақ сөзінің екінші мағынасы бары және көрсетіледі, ол «жалпы мойынға ілетін жіп» (арқан), осыдан барып «тұтқында, қапаста болу» мағынасы туған: бурчактан келу – тұтқыннан босанып келу (Юдахин, 162). жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|