Аққан жұлдыз. 1 кітап
жүктеу/скачать 6,71 Mb. Pdf көрінісі
|
Аққан-жұлдыз
| КАДЕТ КОРПУСЫНДА
Омбыны
ң төбесі көрінгенше, бұл қалада қайда тоқтау жайын Шы ңғыс та, Малтабар да кеңескен жоқ еді. Сонау Омбыда оқу бітірген ша ғында, татардың байы – Сейф-Саттар мен қазақтың байы, сібірлік қазақтардың имамы – Ғабдұ-аррахим ахонмен араздасып айрыл ған Шыңғыс, одан кейін Омбыға соқса, татарлар мен қазақтарға жоламай, өзіне учитель болған, содан дос болып кеткен казак-орыс ясауылы Антон Серафимович Сотниковты ң үйіне түсуші еді. Б
ұл жолы оны «біздің пәтерге келерсіз» деп Драгомиров те ша қырып кеткен. Оған барғысы келмейді, өйткені «пәтерде т ұрамын» дейтін чиновниктің, хал-жайы Шыңғысқа белгілі, күні е ңбек ақыға қараған олардың бірталайы, қалтақтап зорға тіршілік жасап отырады. «Адал е ңбекпен ғана тұрам» дейтін (Шыңғыс ол с өзіне сенеді) Драгомировтің де күн көрісі шамалы болуға тиісті. Ал, Драгомировті ң айтуынша, Сотников қазір Омбыда жоқ, арақ құмарлау, тентек мінезді. Ол, бірталай жағымсыз қылықтары үшін кейінгі кезде Қиыр - Шығысқа жер ауып кеткен. Сондықтан Шы ңғыс. Омбыда қайда тоқыраудың жайын Малтабардан күткен ал, жеке таран - таста келе жат қан ол әлі ештеңе демейді. Малтабарды ң тарантасқа жеке жеккен қара бурыл аты мейлінше денелі де, елгезек те, ж үрдек те мықты да жылқы екен. Қызылжардан ұзағанша, Шыңғыс мінген пар атты алдына салып отырған Малтабар, қаланың қарасы үзілген шақта, қара бурылға бишігін басы
ңқырап жіберіп, пар аттан ұзаңқырай берді де тоқтай қалды. Шы ңғыстар да тоқтады. – Сусындап алса қ қайтеді, тақсыр, – деді ол, таран-тасынан түсіп, Шы ңғыстың қасына кеп – алдағы ауыл әлі жырағырақ. Үйден алып шы ққан дәм бар еді. – Тек сусын ғана, – деді аттанарда тамаққа тойып шөлдеңкіреп келе жат қан Шыңғыс. – Болады, та қсыр.
Малтабарды ң жолға алып шыққан сусыны – қымыз екен «Аздап саумалдау болсын - деген еді ол, қымыз даярлатқан жігітіне, аттанар алдында, – жолшыбай ашып бабына келеді. Ж әне жаңа торсыққа құй, ыс д әмі шықса, ішуге жақсы болады. Ыстық күнде жылып кетсе, ж ұтуға қолайсыз. Салқын қымыз сіміруге жақсы, ол үшін, торсықты б өшкеге сал да ішіне мұз таста!» Жігіт ол сөзді орындаған. Сол торсы қты тарантастан алып кеп, үлкен сырлы аяққа толтыра құйып бергенде тілін үйіре жөнелген, шайқалудан өліп қалған тәтті қымызды Шыңғыс қотара салды. Қымызқор Шыңғыс, бұндайы кездессе, ая қ түгілі – тегенені, тіпті керсенді, кейде, – анау-мынау с үйретпені еңсеріп тастайтын. Малтабардың қымызына қызыққан Шы ңғыс сол арадағы орманның көлеңкесіне кіре отырды да торсы қты дендегенше қозғалмады. Бірер жұтқаннан сусыны қанған Шо қан мен Григорий, орман ішінен жеміс іздеп кетті. Орманның б үлдіргені мен жидегі аттың аяғын боярлықтай тұнып тұр екен, к өлеңкеде өскендіктен, түстері боп-боз, сонда да бұрқыраған иісі м ұрынды жарады, қышқылтым дәмінің тәттілігінен тіл үзіліп т үскендей. Орыстар «грибы» деп атайтын саңырауқұлақ та мейлінше мол екен. Оны ата да ғдысымен жақсы көретін Григорий, б үлдіргеннен гөрі соған көбірек ұмтылады. Қазақтар оны жеміс деп ойламайды. Сонды
қтан Шо қан Григорийден әуелі
«неге қызығасың?» деп сұрап алды да,« тәтті тағам» деген соң татып к өріп, шикі өкпе сияқтанған соң түкіріп тастады. Оның қызығары - б үлдірген мен жидек. Алақандап асаса да құмары қанар емес. Балаларды ң еркіне салса, саңырауқұлақ пен жемістерді бұл орманнан арбалап жинар еді, о ған уақыт жоқ. Үлкендер қымызға қанған кезде: – Қанашжан!.. Гриша!... Жүреміз!.. – деген даусы естілді Шы ңғыстың. Жинаған жемістерінің жеуден қалғанын қалталарына сы қаған балалар амалсыздан жүгіріп келді. Олар жөн тартты. То қыраған жерден жөнелгенде пар аттың алдына түскен Малтабар, ұзын жолдың өн бойында үнемі алда отырды. Қара буырыл қай жүріске салуды, Малтабар ұстаған делбеден аңғарады, босаң ұстаса, – «бұлаң құйрық жортақпен отыр» дегені, жинаңқырай бастаса, – « қатты желіске әзірлен» дегені ол белгі берілгенде, қара буырыл е ң алдымен іш тастап алады да, делбе сіресе бастағанда дедектей ж өнеледі, жүрісіне, желісіне, желісімен ере алмауы былай т ұрсын, шапқан жылқының да ұшқырлары ғана ере алады, ертеден қара кешке дейін осылай дедектеуден қажымайтын сұрапыл мықты әдетте атын қатты жүргізбейтін Малтабар, біреулерге қара бурылдың желгіштігі мен мы қтылығын көрсеткісі келсе, қатты ұстаған делбені е ң кемінде биенің бір сауыны босатпайды... Қара бурылдың осындай жүрісін Шыңғысқа жолшыбай ара-тұра ғана, жақын жерде ғана көрсетіп келе жатқан Малтабар, Омбыға жа қын тұста айдап кетті. Шыңғысқа арнап жеккен пар да жүрісті жыл қылар еді, ортадағысы – Қызылжардағы атақтылары, бірі шеткісі – қарулы жүйрік, басқа жылқылармен желіс салыстырғанда, айдаушы к үшті шеткі атқа түсіріп, пәрменімен шаптырады да, қамыты ал қымына тірелген ірсәк ат еркін желеді. Оның Қызылжарда ала алмайтын желгіші – жал ғыз қара буырыл ғана! Омбы ға жақындай қара бурылының бар желісіне салып, таңын жаздырып ал ғысы келген Малтабар біраздан кейін, желіспен жете алма ған пар аттың шоқағына да шалдырмай қарасын үзіп кетті. Б ұнысына, «қап, мына сәудегер иттің қорлығын-ай!» деп Шыңғыс ыза болды. Шо қан тіпті ызаланып атшыға: – Айда!.. Ұр.. Саба!.. Бар шабысына сал! – деп бұйырды. Атшы өйтейін десе, кедір-бұдыры көп даңғылдан арба екен деп, кейде аударылып қала жаздайды. Шоқанның оған да қарағысы келмей, делбені өзі ұстап, пар атты барынша шапқызайын деп еді, жазым болудан қорыққан Шыңғыс, Шоқанның қолынан делбені тартып алды. Малтабар сол кеткенімен кете бармады. Ол Омбыны ң төбесі к өрінген тұста, атының желісін бәсеңдете түсті. Шыңғыстар біраздан кейін қуып жетті. Іштей ызалана тұра, тоқтап тосқан Малтабар ға Шыңғыс сөз қатпады, ал, ызасын асыра алмаған Шоқан, аттары то қтай, жерге қарғып түсіп, тарантасының қасында тұрған Малтабар ға:
– Ж әй сәудегер ме десем, өзін, бос екенсің ғой?!.. Мен жеткізбеген қалпымен кете барар десем, тостың ғой! – деп, түйген жұдырығымен қарнының томпағына түртіп-түртіп қойды. Баланың ызасын кескінінен а ңғарған Малтабар күлімсірей қарап: – Кейде осындайым да болады, – деді де қойды. Содан кейін. – Ал, та қсыр, – деді ол Шыңғысқа, – «Омбы» дегеніміз анау көрініп т ұрған ғой, түсуге меңзеп келе жатқан үйіңіз бар ма? – Болады ғой, – деді Шыңғыс жоқ деуді лайықсыз көріп. – Өзің ше? – Сіздерге аунап- қунарлық жайлы орынды ойластырып келе жатыр едім де мен. – Қандай орын еді ол? – Коробейникова дейтін бай қатынның «постоялый двор» аталатын үйі бар. Аттарға қорасы да жайлы. Үйі жатып - тұруға лайықты. М ұсылманды – мұсылманша, орысты – орысша күтеді. Дастарқаны ке ң, тағамы мол. Мен Омбыға келген сайын сонда түсем. Бізден п әтер ақы алмайды. Ас-суы да тегін. – Ендеше, сонда барайы қ, – деді Шыңғыс. Олар Коробейникованы ң үйіне тарта берсін, біз оқырман к өпшілікке, бұл есімді әйелдің мән-жайын қысқаша баяндап берейік. Сібірді Россияны ң отарлануы 16-ғасырдын, орта тұсынан басталуын, сонда әскермен қатар сәудегерлер де жүріп, әскер барған орындар ға
базарлар аш қанын, саудагерлерді Строгоновтар бас қарғанын білеміз. Сонда, Строгоновтардың ең ірісі – Самсонның, «бір» деген пірк әншігі – Яков Коробейников деген болған екен. 1718 жылы Омбы қаласы ірге тепкенде, Коробейниковтердің байыған біреуі осы ара ға тұрақтап, Омбы өзенінің Ертіске құятын тұсында, жар қабақтың астындағы бір кең алаңға үй салған екен, ауласын кең шарба қпен қоршатқан екен, оның ішінен жүргіншілер, әсіресе саудагерлер к үні-түні, жазы-қысы арылмай, құмырсқаның илеуіндей құжынап жатады екен. Пайдасы к өп бұл қораның түсімі молая беру үшін, Коробейниковтер шарба қ ішіне жолаушылар тамақтанып тұратын, харчевня атты асхана да салдыр ған, керек-жарағын қолма-қол табу үшін уақ-түйектің дүкенін де ашқан, қонақтар кір-қоңынан арылу үшін монша да орнатқан. Ол қандай монша? «Монша аталатын тазалы қ орны адамзат тарихының ең көне, ең к өмескі тұрмысынан бері жасап келе жатқанын білеміз. Орыс елінің, І-Петр ға дейінгі тарихында, моншаның біз білетін түрі болмаған, о ған дейін, әркім білгенінше құйынған. Ішіне от жағып тасты я к үйген кірпішті қыздырып, соларға су себу арқылы бусандырып, ысты қ жерде терлеп-тепшіп жуынатын монша тек, І-Петрдің немістерден ал ған үлгісі арқылы жасалған. Петр жасатқан моншаны ң «орыстікі» аталатын себебі: тас қыздыратын пешінде м ұржа жоқ, үйге қамалған түтін далаға ашық тұрған есік арқылы ғана шығады, тас қызып болған шақта, от жағу тоқталады да, қою т үтін сұйылған кезде, есік жабылып, қызған тасқа су себіледі, одан б ұрқыраған ыстық бу көтеріледі. Моншаға түсуші сондай ыстықта жуынады да, шабынады да. Одан адамны ң денесі балқып, кір- қоңынан мүлдем тазарады. Халық бұны «қара монша» деп атаған. І- Петрді
ң өзі европалық түрдегі салтанатты моншаға емес, тек «қара моншада» ғана жуынады екен. Сібірде 18- ғасырдың басына дейін моншаның ешбір түрі болма
ған. 1708 жылы, Сібірде «воеводтар» аталған әскерлік корпусты
ң, хал-жайын тексеріп қайтуға, Петрдің жұмсауымен, оның о ң қолы – князь Меньшиков келген. Сол сапардан қайтқан князь, Петр ға берген рапортында, «сібірлік воеводтардың тұрмысындағы ен, үлкен кемшіліктің бірі – настығы, оның бас себебі – монша
жо қтығы» деген сөзді айтқан. Петр содан кейін сібірлік өкіметке «барлы қ шаһарда монша салынсын» деген бұйрық берген. Коробейниковті ң моншасы сол бұйрық бойынша салынған. Моншадан сабынсыз тазарып болмайды. Сабын ол кездегі Россияда е ң қат нәрсенің бірі екен. Жақсы сабынға ол кезде кокос немесе пальма аталатын өсімдіктердің майы жұмсалатын болған. Олар алыста ғы Индия немесе Қытай сияқты жерлерден шағын ғана келеді де, жол шы ғынын қосқанда, хош иістендіру материалдарын қосқанда сабынны ң бағасы ауырлап кетеді. Ондай сабынды салтанат ретінде а қсүйектер ғана алады да, қара сүйектер алмайды. Кедей көпшілік т үгіл, сабынды саудагерлердің де бірталайы алмауын естіп, Петр саудагер атаулы сабынмен жуыну туралы арнаулы б ұйрық шығарған. Содан кейін сабын ға: шекілдеуік, кендір, кенеп, мақта... сияқты өсімдіктердің майы қолданылып, сабынның саны көбейген. ІІ- Екатерина т ұсынан бастап, сабынға: қой, сиыр, шошқа... сияқты жануарларды ң тоң майы қосылған. Ал, ол кездегі Сібірде зы ғырын алатын өсімдік жоқ, жануардан молы –
қой ғана. 18-ғасырда қадағы ширек тиын ғана болған қойдың тоң майының бағасы, 19-ғасырға кіре көтеріле бастап, орта т ұсында екі тиынға жеткен. Ол да қымбат құн. Бірақ, монша онымен қызметін доғармайды. Баю
өрінен төмендемеген Коробейниковтердің Омбыдағы тоқырау қорасы, бірден-бірге мұра боп келіп, Малтабардың тұсында Варвара Викторовна Коробейникованы ң меншігі болып қалады. Ол қора иесі байды ң жалғыз перзенті екен. Егде тартқан шағында сырқатқа айнал ған әкесінің шаруасын, бой жете осы – Варвара басқарады. Ол қорасына ұнатқандарын ғана түсіріп, ұнатпағандарына, әсіресе ауыл қазақтарына «бар, бар!» деп қолын бір-ақ сілтейді екен. Сондықтан «Варвара ға» тілі келмейтін қазақтар «Барбар» қойып алған. Ол ма ңайдың қазағында «Барбарды» білмейтіні болмаған. Виктор Коробейников қа тілі келмейтін қазақтар, не «Бектұр» деп, не ірі денесі мен қара өңіне қарап «Қара бұқа» деп атаған, кейбір қазақтар Варвараны Бект ұрдың немесе Қара бұқаның Барбары деп, секпілді жирен ажарына қарап, «Шұбар байтал» деп, әртүрлі есім таққан. Ауыр шаруасын жа қсы басқарған және жалғыз ғана перзенті бол ған Варвараны әкесі үйінен шығарып күйеуге бермейді. Лайықты жігіт табылса, к үшік-күйеу ғып алғысы келеді, ондай жігіт табыла қоймайды. Сөйтіп көк етікті кездеспей, көн етіктіге бара қоймай ж үргенде Варвара кәртамыш болып қалады. Сол кезде әкесі өледі. Одан кейін Варвара ту ған үйінен тіпті кетпей, «кәрі қыз» болып отырып қалады. Ержеткен басы бос әйелде өсекке таңылмайтыны жо ғын білеміз. Варвара да талайға таңылады, қанағатының қанша екенін өзі білсін, өсекшілер оған «көлденең өткен көк аттыны құтқармайтын қақпан» деген атақ жамайды. Осы
өсек Малтабарға да таңылады. Ол Омбыға қашан келсе де Варвараны ң тоқырау қорасынан түсіп, неше күн жатса да сонда болады.
Өзгелердің көбінен сықап пәтер ақы, қора ақы алатын, моншасына да а қы алып түсіретін Варвара, қызметкерлерінің бай
қауынша Малтабардан көк тиын копейке алмайды. Біреулер «Малтабардан т үсірері көп» деседі. Білетін адамдардың айтуынша, онысы рас та. Малтабар Варвара ға сабын бұлғайтын арзан май табады,
әр жылдың күзі мен қысында семіз қойларды мыңдап қыратын Малтабар, олардың сүйектерін де қайнатып, майын сығып алады екен, б ұл да пайда болғанымен, бейнеті көп, сондықтан Варварамен таныс қаннан кейін, «өзің қайнатып ал» деп ылау-ылау шикі с үйекті жібереді екен де, бұтын бір тиыннан өткізеді екен. Бір б ұт сүйектен кеміне төрт-бес қадақ май ағады. Бұл да Варвараға үлкен пайда. С үйектің майын арзан бағаға беретін Малтабар, Варвараға сабын был ғаудың қазақы әдісін үйретті. Сабынға қосатын сақарды (щелоч) қазақ қайнатқан күлден сарқиды және өзге күлден емес, «ашуы к үшті» деп алаботаның күлінен сарқиды. Сол күлді қазанға ұзақ уа қыт қайнатады да, суы сарқылып қоймалжың бола бастаған шақта үстіне қалың ғып шөп төсеген сөреге төгеді. Дымқос күлдің с үзілген (фильтрация) тамшылары ағу үшін сөренің астына қазан қояды. Қазанға сарқыған сары суды тары да қайнатып, дымы құрғаған шақта, сарғылт түсті ұнтақ (порошок) болады. Қазақтың «са қары» осы. Сабынды сақарға май қосып былғайды. Былғанған сабын тез байлану үшін, ішіне түтелеп жүн-жұрқа тастайды. Былғана келе б ұндай сабынның түсі қараяды, сондықтан қазақтар «қара сабын» дейді. Білетіндерді ң, айтуынша, кір-қоңды кетіруге, ж әндіктерді өлтіруге қара сабыннан өтер сабын жоқ. Ал, құны, Россиядан келетін кір сабындарынан әлдеқайда арзан. Варвара ға қамқорсыған Малтабар, оған сабындық майды ғана емес, қажетті мөлшерде сақарды да жыл сайын жеткізіп тұрды, сабынны ң бұлай бұлғау әдісіне маман адамдар тауып берді. Содан кейін Варвараны ң күн тәулігіне дамылсыз қызмет атқаратын моншасы құны арзан сабыннан тарықпады. Соншама пайда келтіретін Малтабарды Варвара «жатып жасты қ, иіліп т өсек боп» дегендей мейлінше күтеді, әуелі моншасындағы өзіне арнаған номеріне кіргізіп, жақсылап тұрып жуындырады, содан кейін таза к өйлек-дамбал кигізеді, қалаған тағамдарды мейлінше д әмді ғып пісіреді, таза бөлмедегі жұмсақ төсекке жатқызады... Омбыда осындай әйел барын Шыңғыс Қызылжарда естіген. Оның м ән-жайын баяндаған адам: – Малтабарды ң көңілдесі, Омбыдағы бір үйі, – деген. Сондықтан, Шы ңғыс оны керуге құмартып келе жатқан. Енді к өрсе ортадан биігірек бойлы, былқылдаған семіз денелі, бет бейнесі аша ң, жирен -шабдар енді, ақ шабдар шашты, үлкен тотыяйын к өзді, пұштитаңдау әдемі мұрынды, көркемше әйел екен. Жобасы, жас кезінде сымбатты да, с ұлу да болған кісі. Денесі етейе жасы егделене, сымбатыны ң сұлулығы ыдыраған, бет ажарының көркі – к үлімдей, ойнақши қарайтын көздерінде қалған. Тегі, о ңаша тіл қатқанда, Шыңғыстың кім екенін Малтабар Варвара ға ескертіп қойған болу керек, көрген сәттен алдында құрдай жор ғалап, «төбесінен тік тұрып» құрмет көрсетті. Шоқанды да ол, « қарағым, шырағым деп» көңілін табуға тырысты. Жолаушылар Омбы қаласына кіріп, «Кадет корпусы осы» деген, аума ғы екі-үш орамды тұтас қамтыған, сыртын ақпен сылаған, жыпырла ған терезелерінде сан жоқ, көше жақ іргелеріне терегі, талы, қайыңы аралас ағаштар ескен үйді жанат өте бергенде, «мен осында қалам» деп Григорий түсіп қалған. Арбадан ол түскенде, Шоқан да қарғып түсіп, екеуі құшақтасып үн-түнсіз қоштасқан. Григорийді қимаған Шоқанды Шыңғыс арбаға әрең мінгізген. Григорий кадет корпусыны ң комендантына барып каникулдан келуін м әлімдеген шақта, жаз айларында бытыраған кадеттер жиналып жатыр еді. Корпусты ң ішкі тәртібін басқаратын атаман Старков Евгений Васильевич қызметінде екен. Т ұратын бөлмесіне орныққан Григорий, Старковты іздеді де кабинетінде тапты. Ол Григорийді ң әкесі Николай Ильич Потанинмен Омбыда ғы офицерлік училищеде бірге оқыған, бірге бітірген, Николай әскерлік қызметке шыққанда, финляндиялық кадет корпусына о қуға кетіп, оны аяқтай, Омбыдағы училищеге қайтып эскадронды қ бөлімнің, оқуын басқарған. Училище кадет корпусына айнал ғаннан кейін бүкіл корпустың ішкі тәртібін реттейтін начальнигі бол ған адам еді. Әкесін жақсы көретін Григорийді ол жан тартып, есігінде к үзет тұратын пәтеріне де, кабинетіне де емін-еркін кіргізе беретін. Б ұл жолы да солай қабылдаған Старковқа, Григорий Потанин Шо қан жайын айтты. Одан бұрын бұл жайды Драгомиров та баянда ған еді. Бірақ, қызмет адамдарымен салқын сөйлесетін Старков, Драгомиров қа «көрерміз» деген де қойған. Әскери бөлімнің со ғыстық кеңесіне мүше емес, Старков мүше, сондықтан да ол Драгомировты ң ырқына көне бермейді. Қызмет бабында өзін сырғақ ұстайтын Старков, Драгомировтың Шоқан жайлы айтқан сөздерін ты ңдап болғаннан кейін «көрерміз, оқу кеңесінде ақылдасармыз» деді. Старков
қа Григорий Шоқан жайын Драгомировтан басқашарақ баяндады. Драгомиров сал қын түрде сөйлескен еді. Григорийдің с өздерінен Шоқанды ерекше сүйетіндігі байқалады. Сондықтан: – К өрерміз, байқармыз, – деп басында сырғақсыған деп айтқан Старковты, қоянға еркін жететін тазыдай тақымдап, өзі ғана емес, әкесінің де атынан өтініп, аузынан: – Жа
қсы, қабылдайық, – деген сөзді суырып алғандай болды. – Біра
қ, – деді Старков. – Бірінші даярлық класына алып көреміз де, о
қу жылының аяғына дейін сабақты үлгере алмаса шығарып жібереміз. Онда өкпелемейсің. – Болсын, туысы құрметті атаман, – деді қуанған Григорий, – жылды
ң аяғына дейін, даярлық класстарының біріншісі түгіл, екіншісіне экзамен ұстауына бәс тігем. Старковты ң уәдесін алғаннан кейін Григорий тұра жүгірген қалпымен Коробейникованың тоқырау қорасына барса, Шоқан жоқ!.. Коробейникованы ң то қырау қорасы
сапырылыс қан
ж үргіншілерден, қобырап әр жерге үйілген жүктерден арылмайтынын жо ғарыда ескерткенбіз. Шыңғыстар келіп түскенде, қора іші тіпті былы ғып, адам жол тауып жүрер тұсы азғантай да. Әрі, әр жерде т өбе-төбе болып үйілген шикі терілердің, кірлі жүн-жұрқалардың, қайнатылмаған сүйектердің, аттардың жас құмалақтарының, арбаларды майла ған мазуттардың, қызметін атқарып жатқан қара моншаны
ң есігінен бұрқыраған қошқыл түтін мен жуындыдан шы ққан күлімсі иістің салдарынан, қора іші жүректі айнытарлық сасы қ та. Сол иіске шыдай алмаған, әрі дәрет сындырғысы келген Шо қан Григорий келердің алдында, қораны қоршаған тақтай шарба қтың далаға қараған қабырғасынан қарғып түсіп, ар жа ғындағы тоғайлы көгалға сіңіп кеткен. Григорий келгенде, Варвара берген т әтті тамақтардың дәміне б өгіп отырған Шыңғыс, әлгінде тысқа шығып кеткен Шоқанды ескермеген еді. Енді ғана есіне алып іздетсе, ешқайда жоқ! Бір барса барары - Григорий. Ол м ұнда. Бұл қалада одан басқа барары жоқ. Ендеше, қайда ол?! Осы ереуілді с ұраудан басы қатқан Шыңғыс, не істерге білмей сандалды да, ішкен -жегені кересі боп, қора ішіне тінту жүргізді. Жо қ!.. Қайда? Варвара мейманханасынан Шо қан мен Шыңғысқа жасаулы ке ңірек бір бөлмені жеке берген еді. Малтабар ол бөлмеге басқа адам кіргізбеуін өтінген еді. Шоқанды таба алмаған Шыңғыс соған кірді де, б ұрыштағы бір жастыққа қисайды. Шоқанды бірге іздескен Григорий, «ма ған кеткен болар ма?» деп, кадет корпусының үйіне ж үгірді.
Өз бөлмесіне кіріп шөкесінен жатқан Шыңғыс, жастығын ж ұмарлай құшақтап, ұзақ уфледі. Сонда түңіле күбірлеп айтқаны: « құдай-ау, бала бермей, пәле бергендей не жаздым мен саған?.. Елде де б үлік болды, бұл бала жолшыбай да бүлік болды!.. Омбыға келе тишы ғар деп дәмеленсем, мұнда істеп отырғаны мынау!» С өйтіп жатып, күнә - сұмдықтарын еске түсірсе, шеті мен шегі жо қ екен. Талай мазлұмды жылатқан, талай момынды қан қақсатқан ол, есесінен «д үние ісі ахиретке кетпейді» деген мәтелді түсіріп, жылауын б әсеңдетті де, ойын - «тәңірі уәтәбәрәкә ғалянің, соларды ң бірін алдыма келтіруі шығар» деп жылауын доғарды. Б ұл жолы ғана емес, бұдан бұрын да қылмысты істерін еске т үсірсе, тәңіріден кешірім сұрап жалбарыну ретінде, ел намаз оқумен ш ұғылдана қалатын еді. Сол дағдысына бақпақ болып, шөккен орнынан т үрегелді де, кілем үстіне қазақы түйе жүн шекпенін жәйіп құлшылыққа кірісті. Намаз
ға кейде салақсып жүретін ол жайнамазға бір отырса ұзақ отырып, біреулерін « қаза намазым» деп, енді біреулерін «нәфілім» деп, к
өпке дейін түспейтін еді. Бұл жолы да сөйтті ол. Намаздың әрбір рәкәғаты сайын түрегеле беруге жалыққан кезде, сәждаға ж үресінен отырған қалпында барып, бірталай уақыт тоңқаңдады. О ған да жалыққан шақта, Мекеге барып келген хажының біреуі сыйла ған топаз тәспиғының тастарын тырсылдата санап, бірінші отыз үш таста «сұбхан-алласын», екінші отыз үш таста «әлхамдұ- лиллясын», үшінші отыз үш таста «аллаһү-әкбәрін» жүздің шо қысында – «салауатын» айтып талай уақыт отырды. Сондағы д әмесі – «Қанашжан келіп қалар ма?!» Қанашы келе қоймады. Оны ойлаған сайын, мана қатайып алған ж үрегі жіби берді. Енді оның көңіліне, әлгі бір қарғау сияқты айтқан с өздері «құдайдың, құлағына шалынып қалды ма?» деген қауіп кіріп, « ә, құдай, жанына жамандық бере көрме, құлыншағымның!» деп тіледі. Сол с әтте көз Жастары тағы да сорғалап кетті... Шіркін, бала, не деген т әтті едің!.. Қазақтың ұғымында жақын жерден аңдитын жаудың біреуі – ұйқы. Сол жау жайнамаз үстінде мүлгіген Шыңғысты да құшағына алып, т әсбиғын тырсылдата тартып отырған ол, қалай қалғығанын білмей де қалды. Ойдан я жолдан жалыққан шақтарында, оның ұйқысы тастан қатты болушы еді. Сонда ол, жатқан үйін басына к өтере қорылдап, ұйқыдағылардың көбін оятып жіберетін. Үйде батылы жететін біреулер болса, Шы ңғысты оятатын. Ондайлар болмаса, қасындағылардың ұйықтай алмай мазасы кететін. Тез ұйықтағыштығының үстіне, ол өте сергек те дыбыс естілсе ояна қалатын және не дыбыс екенін аңғарғанша қалғымайтын... Шо қан барған Омбы тоғайынын, арасында да жидек пен бүлдірген к өп екен. Соларды терудің қызығына түскен ол, қораға іңірде оралып, үйге кіруге батылы жетпей, терезе сыртынан қараса, көлемі титімдей ғана, білтесінде тұтанған қызыл күрең отының үлкендігі тыш қан тілінін, жылтыңдаған үшіңдей ғана «үштік» аталатын к әрәсін шамның көмескі жарығынан, төрде басын темен салбырата ш өке түсіп қимылсыз отырған әкесінің елесі көрінеді. Оның жайнамаз үстінде солайша қалғитынын Шоқан білетін, кейбір қалғыған шақтарында, анау-мынау дыбысқа ояна да қоймайтын. Әкесін «сондай жағдайда болар» деп ойлаған Шоқан үйді айналып кеп, сырт қы есікті сықырлатпай ашып кірді де, коридорда аяқтарын ұшымен басып, бөлмесіне жақындады. Оның жұқалау есігі қажарлы еді, ашылу-жабылуы дыбыссыз. Со ған таялып бөлме ішіне құлақ тіксе, Шы ңғыстың қорылдаған дыбысы естіледі. « Қатты ұйқыда екен» деп жорыған Шоқан әкесін оятып алмау ма қсатымен сәкісіне кілем төселген бөлмеге еппен кірді де, жататын орнына беттеді. Са қ құлақ Шыңғыс, Шоқанның төсекке қисайған сыбдырын естіді. Әйтсе де сыр бермей қорылдаған болып жайнамаз үстінде сәл отырды да, Шо қанның мұрны пысылдаған дыбысынан «ұйықтады» деп ойлап, еппен басып қасына келді. Шоқан өтірік ұйықтап жатыр еді, ойы – әкесінің не істеуін бақылау. Баласының қасына келген Шы ңғыс, бетін қабырғаға бере бүк түсіп жатқан Шоқанды ар қасынан құшады да, солқылдай жылап жата кетеді. Әкесін аяп кеткен бала, мейірімдік к өрсеткісі келгендей, бетін бұра аунап түсті. Біра қ, бұнысын ұйқысырау сияқтандырып, дыбыс бермеді. «Оятып алмайын» деген оймен, өксігін әрең тыйған әке, жанының б өлшегіндей баласын, бауырына қыса түсті. Олар терең ұйқыға кетті... Шіркін, осындай бір т әтті ұйқы-ай!..
Шы ңғыс әдетте ерте оянатын еді де, дәретін алып, намазын өтеп, содан кейін та ғы да жатып, биенің бас сауынына дейін тұрмайтын еді. Үйінен мына сапарға шыққаннан кейін де сол дағдысын тастамаған Шы ңғыс, Шоқанды бауырына баса ұйықтаудан таң біліне оянды. Құшағындағы Шоқанға қараса, ұйқыға мас болып түк сезер емес. « Қимылдасам оятып алармын» деген оймен, ол аз уақыт тым-тырыс жатты да, аздан кейін Шо қанның басындағы қолын шымшымдап суырды. Шо қан оянбады. Басын көтерген Шыңғыс, Шоқанның үстіне төрт тағандай төніп, жоғарғы жақ шекесінен құшырлана иіскеді. Оянып кеткен сия қтанған Шоқан, екінші жамбасына аунап т үсті де, пысылына кірісті. Үйден еппен шығып дәретін алып келген Шыңғыс еппен кіріп, намазын да еппен о қып, еппен киініп, Малтабардың бөлмесіне кірді. Буынып-т
үйінген ол, есеп-шоттарын қағып отыр екен. Қасында бір жамбастап қисайған Варвара. Екеуі әзілдесіп отырған сияқты, езулерінде к үлкі. Әйелдерін қазақ ғұрпына бағындыратын Малтабар кеше Варвара ға да: «Ханның көзінше ыржақтаспа, ол келгенде тұрып кет, алдында әдеп сақта» деп тапсырған. Содан кейін, өзге қонақтарына еркінсіп ж үретін Варвара, именіп, алдында қазақ әйелі сияқты иба т ұтқан. Қазір де Шыңғысқа кездескен шақтарында, ауылдың же ңгесіндей сөйтіп, Шыңғыс есіктен көріне, күлімсіреген езуін жиды да, үстін сілкіне түрегеп, шығып кетті. Шыңғыстың жеңге к өретін кейбір әйелдермен қалжыңдасатыны да болушы еді. Семіз денелі Варвара, ту қойдай жайқаңдап жөнеле бергенде, көзін тіге қалған Шыңғыс, ол есіктен шыға: – «Семіз қатын – құс төсек, арық қатын – жоққа есеп» деген еді, Малтеке, әлгі бір жеңгейдің найқалуы-ай! – деп жымиды. Варварамен арасында ғы есекті Шыңғыс естімеген болар деп ойлайтын Малтабар, оны ң мына әзілінен қысылып қап, «жеңгей» деген сезді ма ңына жолатқысы келмегендей: – И
ә, күйлі қатын, – дей салды. – Ажарлы да ұрғашы екен, – деді Шыңғыс. – Денесі етейгенмен, кескін-кейпі келіншек қалпында екен. «Осы сол қатынға қызығып отырмаса не қылсын?» деген ой кеп қалған Малтабар, сырын тартып көргісі келгендей: – Рас, та қсыр, құнына тұратын кісіге «кет, әрі» емес мінезі де бар, – деді к үліп.
Б ұл қалжыңды әрі созуға Драгомиров бөгет болды. Омбыға Шы ңғыстан біраз күн бұрын жеткен ол, Шоқан жайын да, Шыңғыс жайын да тиісті орындармен ке ңесіп, тиянақтап қойған еді. Шоқан туралы тияна ғы – Старковтан жөні түзу жауап ала алмағаннан кейін, б үкіл корпустың начальнигі, генерал-майор Федор Андреевич Шрам ға жолығып, одан кейін, Батыс Сібірдің генерал-губернаторы – Николай Семенович Сулима ға жолығып, екеуінен де кадет корпусыны ң оқу істерін басқаратын Ждан – Пушкиннің атына, – « қабылдансын» деген записка алған. Енді Старков тырп ете алмайды. Б ұл жағынан көңілі орныққан Драгомиров, Шыңғыстың өз жайын да Сулима ға толық баяндады. Оның кеңсесінде Шыңғысты жаманда ған материалдар үйме-жүйме еді. Солардың көбін тексеріп келген Драгомиров, Шы ңғысқа болысу ниетімен: – К өбі жала екен, шыны – көңіл бөлуге тұрмайтын ұсақ-түйектер ханды қ заманы өткенін көріп отырған аталықты қазақтар, Шы ңғысты «хан-тұқымы» деп ұнатпайды екен, әйтпесе, сібірлік қазақтар үшін ашылған округтердің сұлтандарының ішінде, орыс за ңынан хабары бар осы Шыңғыс қана қазақтардың бұған өшігетін бір себебі: Шы ңғыс орыс заңын іске асырмақ болады, қазақтар ата- бабасынан қалған әдет заңын қолданғысы келеді, екі заң бір-біріне қайшы қазақтардың, «Россия патшасына бағындық» деуі, көп жерде «ат» тілі ғана, көбі ішінен қарсы сұлтандардың арасында Романовтарды ң таж-тахытын адал ж үректен құрметтейтін азшылы
ғының біреуі осы – Шыңғыс деген. Өзі дворяндар тұқымынан шыққан Сулима, қазақ хандарының да т ұқымын «ақсүйекке» жорып, оларға ерекше ілтипат жасайтын. Драгомировты ң сөздеріне құлақ асқан Сулима, оған: – Сізше не істеу керек, сонда? У әлихановтың қисайған абыройын қалай түзеу керек? – деген с ұрау қойды. Ол с ұрауға Драгомировтың жауабы әзір еді. Көкшетау дуанының а ға сұлтандығын Абылай тұқымынан тартып алған, «қарадан хан болды» деген ата ққа ілінген -Қаратоқаның Зілғарасы қиянатшыл болып, патшаны ң атына үстінен арыздар жауған өкімет тарапынан тексеріс бол ғанда, арыздағы оқиғалардың көбі расқа шыққан. Зіл ғараның үш әйелінен он төрт ұлы болған екен, солардан Әлібек дегені ерекше қиянатшыл болып, Зілғара соның қылығына күйген сонан, « әне ұсталады, міне ұсталады» деп жүргенде Зілғара өлген, Әлібекті өкімет «итжеккенге» жер аударып жіберген, ендігі аға сұлтан кім болары м әлімсіз шақта, Омбының генерал-губернаторы, жұрттың «жуас адам» деп с ұрауымен, уақытша Зілғараның үлкен ұлы – М ұсаны тағайындаған, (қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Ленин ауданында Явленно аталатын село бар, қазақтар оны «Мүсін» дейді, ол – «М ұсаның қаласы» дегені, себебі, сол село келіп түскен жерде, б ұрын Мұсаның қыстауы болған), жуас Мұсаның қызметі де сылбыр болып, Шы ңғыс пен Шоқан Омбыға барған кезде, Сулима К өкшетау дуанына аға сұлтан боларлық кандидат іздеп отыр екен, б ұл сөзді естіген Драгомиров Сулимаға Шыңғысты ұсынғанда, сөз қатпай көне кетті. – Біра
қ, – деді Сулима, – бұл ұсынысты ұлы мәртебелі патша а ғзам бекітпей жариялай алмаймыз. Қазір Валиханов қалаған жеріне қайта берсін, артынан хабарлаймыз. Драгомиров Сулима ға тағы бір ұсынысын айтты: – «
Құсмұрын» аталатын дуанның қазір қажеті жоқ, оны жою керек те, ба
ғынышты елін Көкшетау дуанына қосу керек. – Б
ұл қиындау мәселе, – деді Сулима, – аға сұлтанды тағайындау мені
ң қарамағымдағы іс, егер ықласы түссе ұлы дәрежелі патшамыз, б ұл жайда мен жасаған ұсынысты бекіте салады, ал, округті жою үшін, әуелі патша сарайының қасындағы сібірлік комитетке дәлелді ұсыныс беруім керек, ол ішкі, сыртқы, және соғыстық министрліктерді ң пікірін сұрайды, олар мақұлдаса, мәселе сенатта тексеріледі де, сол ма құлдаса ғана, патшаның бекітуіне береді. Б ұл жайлардың, бәрін жақсы білетін Драгомиров, ұсынысын әдейі, мәселе көтеру үшін айтқан еді. Сулима ол тілегін қабылдап, кешікпей Петербургке хат жолдау ға уәде етті. Құсмұрын дуанындағы халықтың Шыңғысты аға сұлтандықтан т үсіру, орнына Есенейді қою туралы қаулысын Драгомиров Омбыға ала келген еді. Б ұл жайда Сулиманың айтқаны: – Егер Валиханов қаласа, патшаның әмірі келгенше, бұрынғы қызметіне қоя тұруға болады. – Ол м
үмкін емес, – деді Драгомиров, – егер Құсмұрынға қайтып барса, к
үзеті қанша қатты болғанмен, қазақтар оны өлтіріп тастайды. Құсмұрынды үкіметсіз қою мүмкін еместіктен, Сулима өзіне берілген право ға сүйенді де, Есеней Естеместі уақытша аға сұлтан ғып бекітті. Бұл бұйрықты іске асыру үшін Құсмұрынға баратын Василий Иванович Добшинскийде Драгомиров Ыстапты ң жатағы -Тілеміс Сапа қовты тілмаш қып беруді тапсырды. Коробейникованы ң тоқырау қорасына түскен Шыңғысқа, Драгомиров осындай даярлы қпен барған еді.
Др р р р Шо қанның ұйықтап жатқанын естіген Драгомиров, бірер аяқ қымыз жұтты да, мән-жайларды түгел баяндады. Бұл сөздерге қатты риза бол ған Шыңғыс – «достық деген осындай болады да!» деп Драгомировті құшақтап сүйді Драгомиров ертең қатынаспақ болып кетіп
қалды. Ендігі м әселе Шоқанда. Оның Омбыда оқуға қалар-қалмасы Шы ңғысқа мәлімсіз. Егер қалғысы келмесе қайтпек? Еріксіз қалдырғанда не болмақ? Оған қала қойса жақсы. Егер қалмаса ше? Зорлап
қалдырғанмен қашса ше? (Шоқан оны істейтін бала), сонда, қаша қалса қайда барады? Туған үйіне, әрине бармайды, мүмкін, Баян аулада ғы нағашысы -Шорманның Мұсасына барар, өйткені ол, Шо қанның есі кірген кезде Құсмұрынға келіп, нағашысы мен жиеніні ң қатты үйлескені бар, Мұса аттанарда «Сізге барам» деп Шо қанның жылағаны бар, Мұсаның «кейін әкеп тастармын» деп алып кетпек бол ғаны бар, оған Зейнеп пен Шыңғыс көнгенде Шепе к өнбей, жанжалмен алып қалғаны бар. Содан біраз уақытқа дейін ашулан ған шақтарында, Шоқанның «нағашыма кетемін» дейтіні бар, сонды қтан Омбыдан қашса Баянға кетуі мүмкін, бірақ, кіммен? Өз бетімен кетем деп қаңғырып өлсе қайтпек?.. Осы ойлардан басы дал бол ған Шыңғыс, мейманхананың өздері жат қан бөлмесіне келсе, Шоқан төсекте әлі жатыр екен. Әкесі б өлмеге кіргенге дейін оянып, тұрар-тұрмасын білмей жатқан ол, енді, әкесі кіре көзін жұмып, мұрнын пысылдатып, ұйықтаған бола қойды. Мезгіл бұл шақта – шалшық түс. Ауылдағы күндерінде Шо қанның бұдан да кеш тұратын кездері бола беретін. Сонда, « ұйқысы қанып тұрсын» деген ойдағы Зейнеп, орданың жабулы т үндігін ашпай, «самал сойсын» деп, туырлықтардың етегін түріп қоятын, ондай шақта «шыбын да ызыңдамасын» деген ниеттегі Зейнеп, намазын о қып алған Шыңғыстың тамағын қонақ үйге апарып беретін. Мал орданы ң маңында болса – болмаса да жоқ. Жат- жараны
ң кісілері бұл үйге аттарын алыстағы бағанға байлап жымында ш ұбырған қояндардай біріне бірі ілесе келеді де, қонақ үйге кіреді. Әдетте даңғазалана кеңесетін оларды, егер Шоқан ұйқтап жатса, Аба келіп «ақырын» деп сақтандырады, содан кейін, «Шо
қан тұрды» дегенше, олар сыбырласып сөйлеседі, ондай шақта ас үйде ұйықтайтын өзге балаларын тамақтандырғаннан кейін, Зейнеп «алыс қа ойнаңдар» деп, не далаға, не қараша ауылға қуады, б өгелектеген жылқы, шанышқақтаған сиыр шауып келмесін деп, салт бір жігітін к үзетке тұрғызады... Ауылда ғы күндерінде, ұйқысы қанып тұратын Шоқанның оянуы да ерекше еді. Неге екенін кім білсін, ол ояна сала ба қырып жылайды, сонда айтар жал ғыз сөзі «апа!», онысы -Зейнеп. Ұзақ жерге бармайтын, уа қытын орданың төңірегінде өткізетін Зейнеп, Шо қанның даусы шыға жетіп келеді. Оның, «немене, Қанашжан?» дейтін да ғдылы сөзіне Шоқан жауап бермей, даусын үдете еңірей береді. Оны ң жақсы көрер тамақтары: піскен қаймақ, күйіксіз қаспақ, жаңа ғана іріткен ақ ірімшік, қайнатқан қаймақтың түбі, т ұщылау торта, шалалау ашыған саумал, еттен жақсы көрері бүйрек пен ж үрек, ашқылтымды жалаған кезде сүйсінері ашымаған сүр мен қышқылтымдау ащы құрт, кейде кеше ғана езілген құрттың малтасы... Ба қыруын доғару орнына үдете түсетін Шоқанның алдына, К үнтай мен Зейнеп жаңағы тамақтардың бірінен соң бірін тосады, Шо қан жемейді оларды, егер Зейнеп қыстайын десе, тамағы мен ыдысын бет ал ған жағына лақтырып, тиген жерлерін бүлдіреді... Ояна сала осындай б үлік жасайтын Шоқанның жалғыз ғана алданары – Жайна қ. Ол келсе, ұйқысы да ашылады, тамақты да жейді, содан кейін ойын ға кетеді... Шы ңғыс жолға шыға, Шоқанды «үйдегі дағдысына бағар ма» деп қорыққан еді, өйтпеді Шоқан. Ауылынан мезгілімен ұйқтап, мезгілімен т ұрады, жанжал шығармайды, тамақ таңдамайды, бергенді ішеді ж әне тойып ішеді... Үйінен шыққалы, Шоқанның бірінші рет кеп ұйықтауы – Коробейникованы ң үйінде. ұйқысы мейлінше қанған ол тұрып кетуге ерініп жатыр. Осы қазір оның кез алдынан кейінде қалған туған аулы, апасы, К үнтай, Жайнақ, балалар – бәрі-бәрі тізбектеле өтті. Са ғыныш өзегін өртеп, Шоқан ал, жыла кеп, ал, жыла!.. Сол өксігін баса алсыншы, к өрейін!.. Шо қан сол қалпымен ұзақ жылар ма еді қайтер еді егер есік жа қтан тықыр естілмесе. «Кім?» деп көз қиығын түсірсе – әкесі! Ол та ғы да ұйықтаған болып сұлық жата қойды. Бірақ, оның ояу екенін, әдейі ұйықтаған бола қоюын Шыңғыстың қырағы көзі есікті аша бере шалып қалды. Сонда да білмеген болып, баласынан алша ғырақ отырды да, оған айтқысы келген сөздерін, өз бетімен с өйленген боп, арасына уһлеуін араластыра, ыңыранған үнмен соға берді, сонда ғы ойы -сөздерінің бәрін Шоқанның көңілін оқуда қалуға аудару. Неше т
үрлі жылы лептерден құралған бұл сездерді «аяқтадым - ау» деген ша қта, тыңдай беруге жалыққан Шоқан оянып кеткен боп ы ңырсиын деп еді, Шыңғыс еңбектей ұмтылып: – Немене, Қанашжан, – деп құшақтай алды. – Ап-па! – деді Шо қан, қайда жатқанын біле тұра, Шыңғысты үрейлендіргісі келген қулықпен. – Қанашжан, біз үйде емеспіз ғой, – деді Шыңғыс, сасқалақтап. – Қаймақ!
«Оян ған шақта осы сөзді айтып қала ма» деген қауіппен Шыңғыс мана Малтабар ға қаймақты да, қаспақты да даярлатып қойған еді. – Қазір әкелем, – деп орнынан тұра жүгірген Шыңғыс, шыны кесеге сал ған қаймақты алып кеп: – Міне, Қанашжан! – деп ұсынып еді, басын көтеріп кесеге үңілген Шо қанның қиқарлығы ұстай қап: – « Қаспақ» дедім ғой, – деп кесені лақтырып жібере жаздады, Шы ңғыс әрең ұстап қалды. Ол: – Қаспақ та бар, қазір әкелем, – деп қайта жүгірді. Шо қан әкесін аяп кетті, ол өмірінде біреуге ыдыс әперген кісі ме? Мынасы - бірінші әперуі болу керек. «Неліктен?» деген сұраудың жауабын Шо қан кідірмей тапты, бірінші жақтан – жапан-түзде жал ғыз ғана жақыны болғандықтан, әрі әкелік ықыласы түсіп кеткендіктен, екінші жа қтан – «оқуда қалар ма екен» деген үмітпен, к өңілін тапқысы келуден. Сонды қтан, әкесі алып келген қаспақты, Шоқан жылы, қышқылтым қалашты батыра жеп, құп - соғып алды. «Тағы да шатақ шы ғармаса не қылсын!» деген қорқыныш ойдағы Шыңғыс, «мынасы бір игісін болды-ау» дегендей, баласыны ң қаспақты түгел жеуіне іштей қуанып отырды. Шоқан тамаққа шепік бала еді. Кейін тама қ түрлерінің көптігінен бе, олардың дәмділігінен бе, – алдына келген та ғамдарының әрқайсысынан құстай шоқып, әр ішімдіктен бірер ғана жеңіл ұрттап, «болдым» деп шегіне қоятын, сонысына қарап астың, түрін де, мөлшерін де азайтайын десе, «анау қайда? Мынау
қайда?» деп әлек салады, кейде татпай қояды, сонысына қарап, «сұрайды-ау» деген асын шешесі Шоқанның алдындағы дастар қанға түгел үйеді. Соны білетін Шыңғыс, Шоқанның недәуір қаспақты түгел жеп алуына қайран қалды. Астан кейін Шо қан тысқа шығып кетті. «Тағы бір жаққа жыта ма?» деп қауіптенген Шыңғыс, оны көрінбей сырттан бақылады. Қорадағы жүктердің арасынан жылысып өткен Шоқан шарбақтың үстінен сыртқа қарай қарғығанда, Шыңғыс жүгіріп барып та қтайлардың жігінен сығалады. р – Қанаш!! – деген бала даусы естілді қақпа жақтан. Шоқан да, Шы ңғыс та қарай қалса, – Григорий! Кешеден бері жал ғызсырап қалуынан ба, сапарлас досын сағынып қалудан ба, Шоқан: – Керей!.. К үргерей!.. – деп тұра жүгірді де, бассалды. Екеуі бір- бірін ар
қаға қаға, құшақтаса кетті. Шыңғыстың көзінен жас ыршып кетті.
Григорий б ұл үйге кеше түн ортасы жақындаған шақта бір келіп, Малтабардан Шо қанның оралғанын, әкесі мен екеуі жатып қалды деген хабарын естігеннен кейін, «мазаламайын» деп қайтып кеткен. Шо қанмен құшақтасып мауқын басқаннан кейін, Григорий кеше Старков қа жолыққанын, оның Шоқанды оқуға алуға ризаласқанын сыпылда ған сөздермен баяндап берді. – Жа қсы болған екен, – деді Шыңғыс, Драгомировпен бұл жайда с өйлескенін бүге тұрғысы кеп. Шо қан үндемеді. – Қанаш, Шоқан! – деді Григорий казак-орыс акцентіндегі қазақ тілімен, жыпылдата с өйлеп, – көрейік, кадет корпусы үйін!.. Тамаша үй!.. Қайда!.. Біздің Капитан, Кукала, Болатнай, түгел сыяды оған!.. Арты
қ қалады!.. Жүр, көрейік! Ол Шо
қанды жетектегісі келгендей, қолынан ұстап, қақпаға қарай тартты. Ішінен әлі түгел кене қоймағанмен, әкесінің, басқалардың айтуынан ж әне болашағын ойлағандықтан, Шоқанның оқуға түсуге к өңілі аздап ауытқи бастаған еді. Сондықтан, кеше сыртынан ғана к өрген кадет корпусының үйін, енді іші-сыртын аралап көргісі кеп, Григорий жетектегенде жетекшіл тайдай со ңына ере жөнелді. Олар солай бара т ұрсын. Біз оқырман кепке, кадет корпусын таныстырайы қ. Оның алдында, айтыла кетуі қажет төмендегідей с өздер бар. Шо қан Уәлихановтың 1904 жылы орыс тілінде басылған шы ғармалар жинағын, сол жинақтағы портреттерін, менің алғаш 1913 жылы, Шо қанның ата - бабасының мекені -Сырымбет тауының етегінде, ту ған інісі - Нұрмұхаммедтің (Қоқыш) үйінде көруім, « Өмір мектебінің,» бірінші кітабында, одан кейін, 1921 жылы сол Қоқыштың үйінде Шоқанның сүгірет салған альбомын көруім « Өмір мектебінің» екінші кітабында баяндалуы, оқырмандарға м әлім. Сол кезден бастап Шоқанның өміріне, қызметіне көңіл р аударуым да, 1928 жылы СССР Ғылым Академиясының Ленинградта ғы қолжазбалар архивінен Шоқанның «23 фонда» аталатын толып жат қан материалдарын, Шоқанды зерттеушілерден бірінші болып кездестіруім де белгілі. Осыларды ж әне басқа материалдарды зерттеу негізінде, мен әуелі қырқыншы жылдардың алғашқы жартысында «Ариаднаның арқауы» деген пьеса, елуінші жылдарды ң екінші жартысында «Шоқан У әлиханов» деген пьеса жаздым. Екі пьеса да баспасөзде жарияланды. Б ұл пьесалармен Шоқан Уәлихановтың бай өмірі және аса зор қоғамдық қызметі түгел қамтылмайтын болған соң, ұлы адам туралы роман жазу ойына келдім. Сол ма қсатпен, тағы да материалдар іздеп, 1952 жылды ң күзінде Омбы қаласына бардым. Сонда, бұрынғы кадет корпусыны ң үйінде, Омбының Михаил Васильевич Фрунзе атында
ғы Қызыл тулы жаяу әскерлер училищесі мекендейді екен, начальнигі генерал-майор Леленьков ( өкініштісі сол аты есімде қалмапты) жолдас екен. Осы жолдас Омбыдағы кадет корпусының тарихын т үсінуге, маған өлшеусіз зор жәрдем көрсетті. Кадет корпусыны ң архивін, жасы сол кезде сексеннен асқан Шиторля есімді арихвариус бас қарады екен. Атасы неміс демесе, езі орыс арасында туып, орыс арасында өсіп, кадет корпусы «соғыстық гимназия» атал ған кезде, (1863—74-жылдары) соны бітірген Шиторля, ая ғының ақауы барлықтан, құрылыстық қызметке шықпай, архивте отырып қалған. Сонда 50 жылдай қызмет атқарған ол, қай қағаздың қайда тұрғанын көзін жұмған қалпында тауып бере алады. Өзі барып т ұрған монархист. Сондықтан патшаларға немесе корпусты бас қарған генералдарға байланысты материалдарды полкадан суыр ғанда, әуелі оларға ізет көрсеткен бейнеде шоқынып алады да, ша ңын сүртіп, қолына «ешбір қағазына қалам, қарындаш тигізбейсіз, б үктемейсіз, тұрған қалпында ғана қарайсыз, жырту деген тіпті м үмкін емес. Қайтып алғанда түгел ақтарып көрем, айтқан шарттар са қталмаса, өте реніш болады, одан кейін кім айтса да ешбір материалды ала алмайсы ң», - деп береді. Оны ң архив тәртібіне қатты адам екенін Леленьков та ескертіп «ренжіте к өрмеңіз, егер ренжісе айтқанынан қайтару қиын» деген. Мен, әрине, Шиторляның сөзінен қия басқан жоқпын. Содан кейін сеніп ал ған ол, «бөгде кісілерге көрсетпейтін қор», «мейлінше құпия қор» деген материалдарды да еркін қаратты. Кей қағаздарды, - «бұлар осы архивтен бас қа жерде жоқ материалдар» деп береді.
Ма ған корпус үйінін, іші-сыртын Леленьковтың өзі аралатты. Икона сия қты, патшалардың портреттері сияқты, дұғалықтар сияқты н әрселер болмаса, аумағы аса зор бұл үйдің ішінен бұрынғы м үліктер алынғаны аз екен. Корпустың тарихын елестететін залда, осы корпус қа қызмет атқарған генералдардың, офицерлердің портрет - галлереясы да т ұр.
Корпусты ң қала ішіндегі естелікті орындарын түгел көрсеткен Леленьков, мені қала сыртындағы жазғы лагерьғa да апарды. Ол - суы Омбы өзеніне құятын, арнасы кең, жағасы қалың орманға б өлінген «перінің жырасы» аталатын сай екен. Сайдың бойында кадет корпусы д әуірінен де бірталай капиталдық үйлер, кадеттер қолдарынан еккен неше алуан ағаштар сақталған. Совет заманында лагерь мейлінше ке ңіген, әдеміленген. Мен Омбыда ай ға жақын уақыт болдым да аттанар алдында Леленьков қа қоштасуға бардым. Ол маған «соңғы сыйлығым» деп, «Краткий исторический очерк, первого Сибирьского имени императора Александра 1-кадетского корпуса» дейтін кітап берді. Қалыңдығы 448 беттік бұл кітап, 1913 жылы кадет корпусының жүз жас қа толуына арналған юбилей тұсында басылған. Бұл кітап, менің кадет корпусы туралы архивтен ал ған материалдарымды толықтыра, жина қтай түсті. Осынша к өп жәрдем көрсеткендігі үшін, мен оқырман к өпшіліктің алдында, генерал-майор жолдас Леленьковқа сансыз көп ал ғыс айтам. Енді, кадет корпусыны ң тарихын оқырмандарға қысқаша баяндап берейік. «Кадет» французды ң «кенже» деген сөзі екен. Шамасы 16- ғасырдың ортасында, ақсүйектердің азаматтық оқуға қыры жоқ ұлдарына соғыстық білім беру мақсатымен, үкімет «Кадет корпусы» аталатын школа аш қан. Содан кейін, осындай школа Европа мемлекеттеріні ң көбіне тараған. Россияда кадет корпусы 1743 жылы, пажский ж әне финляндский деген атпен екі жерде ашылады. Ма қсаты – отанға еңбегі сіңген отставкада ғы офицерлердің кенже ұлдарына соғыстық білім беріп, олардан офицерлер даярлау». Шо қан Омбыға оқуға барған жылы, Россиядағы кадет корпусыны ң саны жиырмаға жеткен. «Сібірлік кадет корпусы» – осыларды ң бірі.
Сібірді 17- ғасырдың аяқ шенінде отарлай бастаған Россия, 19- ғасырдың аяқ тұсында, түгелімен меншіктеп, шығыс жақ шеті Сахалин жарты аралымен, Япон те ңізімен көмкерілген оңтүстік жағы қазақ даласының «Арқа» аталатын жотасымен шектескен. Бұл өлке, к өлем жағынан бүкіл Европаның жерінен үш еседен артық. Сібірді отарлау, Россия ға қиынға түспеген. Бұл өлкедегі угро-фин, т үрік және монғол тұқымдас халықтардан, Россияның Ермак Тимофеевич бас қарған алғашқы қосынына он бес жылдай қарсылық к өрсеткен, – татар ханы – Көшім ғана. Ол хандық жойылғаннан кейін, Сібірді ң былайғы халықтары, Россияға бірінен соң бірі татулы қпен бағына берген. Сонда да, «шекара» аталатын жиектерді қарсылардан қорғау үшін, патша өкіметі Сібірде «ерекше корпус» деген атпен, қарамағында он полкы бар әскери қосынын ұстаған, штабының тұрағы - Тобыл қаласы. Б ұл қосын регулярный және иррегулярный деп екі жүйеге б өлінген, бастапқысы –соғыстық тәртіптегі әскер, екіншісі – казак- орыс линиясында ғы станицалар. Регулярлық бөлімі, – рекрут аталатын әскердің міндетті қызметіне шақырылған жастардан құралады; иррегулярлық бөлім, – редут аталатын, казак-орыс линиясында ғы станицалардан құралады, қазақпен шекараны, бүкіл станица хал қы болып қорғап, төңіректерінде қазылған орларды күні- т үні күзетеді, «воевод» аталатын, регулярлық бөлімді, Россиядан жіберілетін офицерлер мен генералдар, иррегулярныйды – станицаны ң атамандары басқарады. Воеводтарды ң тұрғын халықтарға тиышсыз болуы, осы жайда жазыл
ған арыздарды тексеруге І-Петр князь Меньшиковты жіберуі жо ғарыда айтылған. Тексеріс жаса ған Меньшиковтың Сібірдегі ерекше корпус өмірінен тап қан зор кемшілігінің бірі, – солдаттар түгіл, ковалерияда қызмет ат қаратын казак-орыс офицерлерінің де көбінің сауатсыздығы. Себебін тексерсе, б үкіл Сібірде бір де бір орта дәрежелі оқу орны жоқ екен, «бастауыш» дейтін школаларда да өте аз екен, олардың да к өбіндегі учительдер - өздерінің сауаты шағын – полиция, урядниктер. Б ұлай болуы Меньшиковқа заңды да сияқтанды. Сібірден жер к өлемі үш есе тар Европада сол кезде жүз миллионнан астам халық т ұрады екен, ал, бүкіл Сібірде жарты миллиондай ғана халық тұрады, оларды ң қала, селоларының аралары өте алшақ, ендеше, о қушыларды қалай жинайды?.. Меньшиковты ң рапортымен, І-Петр Сібірдің батысындағы қала – Тобылмен, шы ғысындағы Хабаровскіден ер балалар үшін екі гимназия ашу ға бұйрық берген. Бұйрықта Сібірдегі өзге қалалардан ж әне казак-орыс станицаларының үлкендерінен бастауыш мектептер ашылуы айтыл ған. Іс жүзінде мемлекет қарамағындағы гимназиялар ашылады да, бастауыш школалар б ұрынғы күйінде қалып қояды, оларды ашу ға қаражат табылғанмен, оқытушы табылмайды. 1765 жылы Сібірдегі әскери корпустың хал-жайын тексеруге соғыс министрлігіні ң инспекторы генерал - поручик Шпрингер келеді де, сауатты командирлерді ң аздығын көріп, болашаққа офицерлер даярлау ма қсатымен Батыс Сібірдің Омбы, Қызылжар, Ямышева, Бийск аталатын т өрт қаласында оқуы алты жылдық школа ашады. Тобылда ғы штабтың қасынан әскерде жүріп өлген офицерлердің жетім балаларына арнал ған тағы школа ашады. Бұлардың бәрі үкіметтің емес, жергілікті әскери халықтың (казак-орыс) қаражатымен тіршілік жасауға тиісті болғандықтан, тағы да көп жылдарды ң бойына аты бар, заты жоқ школа болады. 19- ғасырдың басында, Сібірлік корпустың қолбасшысы болып, 12 жыл ғы Отандық соғыстың ерлерінің бірі, генерал-лейтенант Григорий Иванович Глазенап келеді. Ол аты бар, заты жо қ соғыстың т өрт школаны біріктіріп, 1813 жылы Омбы қаласында «казак- орыстарды ң соғыстық училищесі» деген атпен бір ғана школа ұйымдастырады, начальник қып өзінің адъютанты, штабс-капитан Бороневскийді та ғайындайды. Кейін, 1845 жылы Сібірлік кадет корпусына айнал ған бұл училищені ң отыз екі жылдық өмірі екі жүйеге бөлінеді: бірі – 1813- 1825 жылдарды ң арасы, екіншісі – 1826-1845 жылдар арасы. Училище ал ғашқы жылдарда «Азиялық саудагерлердің тоқырау қорасы» аталатын, қарағайдан қиылған үйлерге орналасады. Ол к әзіргі Омбының «Ойқала» аталатын сайдағы орнында екен, бұл ма ңайда ол кезде қалың орман екен. Училищеге ал ғашқы жылы отыз - ақ бала түседі, оқу жылының не бар қаражаты - бір мың үш жүз - ақ сом, оның 748 сомын әскерлік корпусты ң кеңсесі береді, 552 сомы жылудан жиналады. Штаты бір ба қылаушы, үш учитель; олар әскерлік қызметтен босанған, білімдері т өмен, кемтар офицерлер. Саба ғын осылай бастаған училище, жылдан жыл қаражатын да молайта, о қушыларын да көбейте кеп, 1825 жылы кадеттердің саны т өрт жүз елуге, бюджеті жиырма мың сомға көтеріледі. 12 жылда училищеде о қығандардан 58 адам офицерлік атаққа ие болады. 1819-23 жылдарды ң арасында, Сібірге Россияның сол кездегі мемлекет қайраткері Михаил Михайлович Сперанский келіп, шаруашылы ғына да, әкімшілігіне де, мәдениетіне де толып жатқан өзгерістер кіргізуі, бізге өткен тараулардан мәлім. Сол Сперанский патша
ға берген ұсыныстарында: – Сібірлік кадет корпусы аталатын о қу орны, тек әскер қызметкерлерін ғана даярламау керек, одан шаруаға, мәдениетке, әсіресе, оқу орындарына пайда тигізетін білімділер шығу керек, – деген.
Осы ұсыныс қабылданып, 1826 жылы, «казак-орыстардан офицерлер даярлау училищесі», «Сібірлік линияда ғы казак- орыстарды ң соғыстық училищесі» деген атқа ауысқан. Оның оқу мерзімі жеті жыл, о қу программасына әскери сабақтардан басқа ауыл шаруашылы ғы, мал шаруашылығы, бақшашылық сияқты сабақтар қосылған. Соған сәйкес қаражаты да молаяды. 1825 жылы Глазенап бас
қа қызметке ауысып, орнына келген инфантерия генералы Капцевич училищені ң бюджетін 50 912 сом 27 жарым тиынға к өтереді. Бұған дейін оқушылар киімдерін өз есебіне сатып алады екен, о ған әлі келмейтіндер, құрылыстағы әскерлердің тозған я модыдан шы ққан ескі-құсқысын пайдаланады екен. Капцевич оларға школды қ форма кигізеді, жаз айларында лагерьға шығарып, кадеттерді бау-ба
қша өсіру
ж ұмысымен ш ұғылдандырады, тама қтарын тәртіпке келтіреді, оқу және жатақ үйлерін күн т әулігінде үнемі тұратын күзеттер қояды, сабақ программасына неміс, француз ж әне ағылшын тілдерін кіргізеді, оқу үйінде қолөнершілер, суретшілер бөлмелерін ұйымдастырады, кітапхананың негізін
қалайды. Осы тәрбиенің негізінде, корпустан орта білімді офицерлер, станицалы қ учительдер, агрономдар, зоотехниктер, ба қташылдар, орманшылар шыға бастайды. 1836 жылы Капцевич бас қа қызметке ауысып, орнына патша сарайыны ң ең сүйікті адамдарының бірі, – князь Горчаков келеді. Оны ң бағына қарай, сол жылдың күзінде Омбыға тақ мұрагері ІІ - Александр келе қалады. Горчаков оның алдына Сібірді өркендету туралы бірталай м әселе қояды. Солардың бірі – Сібірлік ерекше корпусы аталатын әскери қосынды, Батыс Сібірден Шығыс Сібірге ауыстыру. О ған дәлелі – Россияға қазір Алтай тауынан Каспий те ңізіне дейін тартылатын қазақ даласынан төнер қауіп жоқ, бұл шекараны со ғыстық халық та күзетіп тұра алады, қауіп күтілетін жа қтар: Индия (сол беттен Англия Орта Азияға қарай беттеп келеді), Қытай және капиталистік жолға түсе бастаған, күшейіп келе жатқан мемлекет – Япония. Александр б ұл ұсынысты мақұлдайды да, Сібірлік ерекше корпусты ң штабы Омбыдан Хабаровскийге, он полктан құралған қосын Россияның күнгей - шығысын жиектеп бытырайды. Әскерлік қосын көшкенде, оның Омбыдағы мекен-жайлары т үгелімен «Кадет корпусы» аталатын оқу орнына беріледі. Бұл өте ке ң мекен. Оған училищенің контингенті жоқ та болмайды. Соған байланысты, князь Горчаков патша сарайыны ң алдына Омбыда «Сібірлік Кадет корпусы» аталатын о қу орны ашылуды тілейді. Бұл ұсынысын Россияның күнгей болашағымен дәлелдейді. Сарай бұл ұсынысты қабылдайды. Осы м әселе көтерілген шақта, патша сарайы император дәрежелі ұлы князь - Константин Константиновичтің он сегіз жасқа толып, к әмелетке жетуін тойлағалы жатады. Ақылды Горчаков осыны пайдаланады да, Россияны ң сол кездегі патшасы – І-Николайдан корпусты І-Александрды ң есімімен атауды, «құрметті директоры» деп Константин Константиновичті атауды өтінеді. Бұл ұсыныс та қабылданады. К әмелетке келген Константин юбилей күндері Россиядағы со ғыстық оқу орындарының «қасиетті генерал-инспекторы» болып та ғайындалады. Горчаков бұны да пайдаланып әскери қосын штабыны ң Омбыдағы мекен-жайларын түгелімен Сібірлік Кадет корпусыны ң қарамағына бергізеді. 1845 жылды ң аяғында ашылуына ұлықсат берілген кадет корпусы, келер жылды ң, басынан оқу істеріне кіріседі. Оқу мерзімі тоғыз жылды қ, оның алғашқы екі класы -даярлық, кейінгі жеті класы- негізгілер. Жалпы корпус рота ж әне эскадрон деп екіге бөлінеді. Ал ғашқы оқу жылындағы кадеттердің саны бес жүздей, олар рота мен эскадрон ға бірдей бөлінеді. Григорий Николаевич Потанин 1846 жылды ң басында эскадронның негізгі бірінші класына т үсіп, 1847 жылдың басында жақсы бағамен бітіреді де, сол жылды ң көктемінде екінші кластың жартысын тауысып, жаз шы ға Капитандағы үйіне каникулға кетеді. Шоқанмен жолы ғысуы сонда. Коробейникованы ң үйінен ертіп әкеткен Шоқанға Григорий кадет корпусыны ң біз жоғарыда баяндаған мән-жайын білгенінше баяндап берді. Шо қан ол сөздерді ықылас салып тыңдаған жоқ, сондықтан ұққан жоқ. Оның қазіргі бар ынтасы – кадет корпусының үйін тезірек аралау. Ескілікті адамдарды ң естелігінде, Омбы қаласы қалың жынысты орманны ң ішіне орнаған. «Ой» және «Дөң» аталып екіге бөлінетін қаланың көпшілік үйлері Дөңде, азшылығы ғана Ойда. Дөңнің орманын т ұрғындар жыл сайын кесіп, құрылысқа және отынға пайдалан
ғандықтан, ағаштары сиреп, Шоқан барған кезде таусылуға айнал
ған. Ал Ойдағы орман әлі қалың. Оның ішіне салынған азын- аула
қ аласа үйлер қою жыныстан көрінбей ішіне сіңіп кеткен. Ертісті
ң жағасына төне өскен бұл жыныс, шетінен оталып кеп, өзен жа ғы кеңірек алаңға айналған. Сол алаңға әуелі әскерлік казармалар, одан кейін әкімшілік үйлер қатар түзеп, әскери қалашыққа айналған. 19-ғасырдың алғашқы ширегінде солардың Ертіс жа
қ шетіне күйдірген кірпіштен салынған бас корпустың ұзын т ұрқы жүз саржандық, оған қанаттаса жасалған қосалқы екі корпусты ң тұрқы елу саржаннан, биіктігі төрт этажды, кейбір т ұсындағы цокол мен жарты подвалын қосқанда алты этажды үй салын ған. Бұл үйлердің өзен жағы қызыл кірпішті кең ауламен қоршалған. Кадет корпусының оқу кластары да, жатақханасы да осы үйлердің ішінде. Кең қораның алаңында физкультуралық бірнеше ал қаптар бар. Ауланын, Ертіс жақ ішкі бетіне шаруашылық сарайлар, ат қоралар, мергендікке баулитын атыс залдары (тир) орнаған. Б ұл мекендердің бәрін де Коробейникованың тоқырау қорасы мен аралы қтағы орман көрсетпейтін еді. Кадет корпусының тұрқы ұзын з әулім үйлерін кеше сыртынан көріп, «ішіне кірер ме еді?» деп қиялданған Шоқан, ол ойына жетуге асыққан еді, сондықтан, Григорий жетектегенде, ол б ұйдалы тайлақтай елпілдеп ұшты да отырды.
Олар та ңертеңнен кешке дейін корпусқа тәуелді мекендердің негізгілерін т үгел аралап шықты. Шоқан ең алдымен корпус үйлерінің зорлығына қайран қалды. Шыңғыстың «күн тимес» аталатын орман ішінде қыс мекендейтін төрт бөлмелі қарағай үйі бар. Онымен салыстыр ғанда маңайындағы қоңсы-қолаңның үйлері үй емес, үйшік. Шоқан есін біле бастаған шақта, қыстаудан кешкен аулы Құсмұрындағы әскерлік бекіністің қасына қонған еді. Сонда, әскердің бастықтары тұратын, жергілікті тастан қалаған толып жат
қан бөлмелері бар бір этажды үйді көргенде, бұның қасында, өзінің күн тиместегі «үлкен» дейтін үйі кіп-кішкене сияқтанған. Осы сапарында Қабан станицасында көрген Сатыбалды - шоқындының асты кірпіш, үсті бөрене үйімен салыстырғанда, бекіністегі «үлкен» деген үйі кіші боп қалған. Қызылжардың ең үлкен үйінің біреуі - Малтабарды ң,
«А қтас»
аталатын үйімен
салыстыр ғанда,
Сатыбалдыны ң үйі де қораш сияқтанған. Ал, Кадет корпусының үйімен салыстырғанда, Малтабардың үйі де, түйенің қасындағы
ла қтай!.. Не деген үлкен, не деген биік үйлер!.. Бұндай үйді ол өңі т үгіл түсінде де көрмеген... Үйдің ішін аралағанда Шоқанның есі тіпті шықты. Сібірдің кадеттік корпусына начальник болып та ғайындалған шақта генерал- майорлы
қ дәрежеге жеткен Федор Андреевич Шрам, Батыс Сібірдің генерал-губернаторы - князь Горчаковты ң бұл оқу орнына жақсы к өзбен қарауын пайдаланып, оның үй-жайларын Петербургтағы кіле ң ақсүйектердің балалары оқитын паждық кадет корпусының салтына ұқсатқысы келген. Өзі Петербургта Михаил атындағы артиллерия училищесінде о қып жүргенде паждың сән-салтанатымен т үгел танысқан. Шраммның, бұл пікірін Горчаков қолдап, жолы түсіп Петербургке барады да, сол кезде Б үкіл Россиядағы соғыстық оқу орындарыны ң бас начальнигі, император дәрежелі ұлы князь – Михаил Павлович Романов қа Сібірдің кадет корпусының мән- жайларын баяндайды, Романов со ғыс министрі, инфантерия генералы, князь Забелинге «тілегін орында» деп б ұйрық береді. Сібірлік кадет корпусыны ң ішкі сән-салтанаты осы бұйрыққа сәйкес жасауланады. Шо қан кірген шақта үйдің биылғы ремонты бітіп, кадеттер жиналар қарсаңында іші жасауланып болған еді: саны бес жүзден астам кадеттер жататын б өлме атаулылардың бәріне ақ сырмен боял ған темір кроваттар қаз-қатар қойылып, үстіне матрацтары т өселген, сұрғылт түсті одеялдар жабылған, оларды астарлайтын простыняларды ң жиектері қайырылған, жастықтар ақпен тысталған, әр кроваттың бас жақ қатарындағы бұтақты адал-бақандарға ақ орамалдар ілінген, бір б ұтағында кішіректеу дөңгелек айна салбырап т ұр, оның астындағы тапалтақ тумбочканың үстіне бірінің қылы қара, екіншісінікі ақ щеткалар қойылған. Григорийдің айтуынша а ғымен киімді, қарасымен етікті тазалады, дәретхана мен жуынатын б өлмелердің үй ішінде болуын Шоқанның естігені де осы, көргені де осы, сондай б өлмелер сәні мен тазалығы әкесінің «хан ордасы» аталатын үйінен әлдеқайда артық, бұндай бөлмеде дәрет сындыруды ң, өзі де ұят сияқты!.. О қу, спорт, демалыс бөлмелері қажетті және әдемі құралдармен мейлінше жа қсы жабдықталған. Кадеттердің өзгелерден оңаша шо қынатын ағаштан әдемі ғып қиған шіркеуі, негізгі корпустардан б өлек екен. Сонымен қатар, бас корпустың, терезесіз тымық қараңғы бір б өлмесіне «ғайыпты болжағыш Николай» аталатын «әулиенің» та қта отырған сүгіреті, оң жағына - «әулие» Кузьманың сол жағына – «дін жолында азап шеккен әулие -Екатеринаның» түрегеп тұрған с үгіреттері қойылған сүгіреттердің жақтаулары алтынмен апталып, к үміспен күптеліп, жалтырақ асыл тастармен әшекейленген, төңірегі жібек, бар қыт сияқты асыл маталармен көмкерілген екен. Әр этаждың асханасы бөлек екен. Олар - ұзынша кең залдар. Кухнялары қасында. Оларда жайылған нелер әдемі ыдыстардан көз с үрінеді... Кадеттерді ң сыртқы киімдерін шешетін кең, зал, корпус атаулыны ң, астыңғы жарты этажында екен. Оның кеңдігі, Құсмұрындағы әскери бекіністің ат қорасына жуық. Әзірге кадеттер т үгел жиналмағандықтан іші қаңырап бос тұр. Б ұл күні Шоқанның шамасы «бас корпус» аталатын үйдің, ішін аралау ға ғана жетті. Бұл үйдің үстіңгі этаждарына көтерілетін бас қыш та әр тұсында екен. Сондықтан үйді түгел аралай түсу үшін кісі т өменге әлденеше түсіп, жоғарыға әлденеше көтеріледі екен. С өйтіп жүргенде Шоқанның бұрын бұндай жүрісті көрмеген ая қтары біраздан кейін сандарының бұлшық еттері бастырмай қалды. Сол кезде к үн де кешкірді. Содан кейін өзге корпустарды аралаудан бас тарт қан Шоқанды Григорий ат қораны көруге қызықтырды. – Ж әй жылқылар емес олар, – деді Григорий, – ылғи сұлу, ірі ар ғымақтар. Ондай жылқыларды көрмеген болуың керек. Мен өзім қалада да, далада да көрген жоқпын. Көруім мүмкін де емес. Бұндай ар ғымақтар біздің Сібірде өспейді. Бұлар ішкі Россиядағы арғымақ өсіретін заводтардан келгендер. Арғы тегі – Англиядан шыққандар. Біреуіні
ң құнына бір айғыр үйірдің бағасы жетпейді. Бәрі де ала аяқ жирен
қасқалар. Шо қан қызығып кетті де, аяғы ауырғанмен Григорийге ақсаңдай еріп шарба қтың бір бұрышындағы ат қораға барды. Жалпы жылқы малын жа қсы көретін оның көзінен мына арғымақтарды көргенде жапырлай ұшқан құмарлық «құрттары» аттардың үстін бораған қардай жауып кеткен сияқтанып, жанарының сәулесі бұлдырап кеткендей болды. Әр атқа қарашығын қадай тігіп, көз құмары қанды-ау деген шақта, Кіші жүз – Марабай ақынның атты сипаттайтын, өзі жаттап алған бір жыры есіне түсіп кетті. Ол дыбысын шы ғарып айта жөнелді. Құлағын біздей қадаған, Кекілін
қыздай тараған, Ж үргенде ізін санаған, Саптыая қтай ерінді; Сарымса қтай азулы, Қолтыраудай танаулы,
р у у Қысыр жылан өзекті, От орнындай т ұяқты,
Аш жолбарыс сия қты...
Жырлай ж өнелген Шоқанның не айтып тұрғанына, қазақ тілін еркін білмейтін Григорий т үсінбеді. Бірақ, жырында құлақ, тұяқ, жылан, жолбарыс деген с өздер кездесуіне қарап, ат туралы жыр екенін жобалады. Б ұл жырдың қаншаға созылуын білмеген, өзі де шаршап т ұрған Григорий, «қысқартсын» деген оймен: – Не жыр айтып т ұрғаның? – деді Шоқанға. – Ат туралы ма? – Сол туралы. – Осы аттар туралы ма? – Қазақтың ертегідегі аттары туралы. Мына аттар, сол аттарға қатты ұқсайды. – Өзің шығарып тұрсың ба, жырды? – А қындар шығарған. – Олар кімдер? Шо қан білгенінше түсіндірді. Бірақ жырдың мәнін айтып бере алмады. – Бізді
ң бүкіркек сияқты жылқылар екен ғой, жырлайтындары – деді, жырды ң мазмұнын өзінше жорамалдаған Григорий. – Олар – ертедегі жыл қылар. Көріп тұрсың, бұлар -шындықтағылар. Осындай аттарды мінген кісіде не арман бар? – Рас! – деді Шо қан. Осы аттарды мінуге, ол іштей қатты құмартты. Шо қан кадет корпусының аттарына ғана емес, үй-жайлары мен қора-қопсыларына түгелімен қызығып қайтты. Бұндай көңіл күйін с өздерінен, бет бейнесінен жақсы аңғарған Григорий, Шоқанды Коробейникованы ң үйіне дейін шығарып салды да, бір қаға берісте Шы ңғысқа:
– « Қанаш кадет корпусында қаладыдан» бастап, көрген-білгенін айтып берді. Б ұл хабарға Шыңғыс қатты қуанды. Омбыда әлі де бірнеше к үн жата тұрғысы келетін ол, «кезіне көрініп жүрсем айнытып алам ба» деген қауіппен ертеңіне аттанып кетуге әзірленді. Малтабарды ң өзі, бүгін мезгіл түске тарта қара - бурылмен Қызылжарға қайтып кеткен де, «қанша ұстасаңыз да еркіңізде, м үмкін Құсмұрынға да осы аттармен қайтарсыз, керек десеңіз, басыбайлы иемденуі ңізге де болады» деп, жігітімен пар атын қалдырып кеткен. Шо қан ол күні сыр бермеді. Ол жайраңдамады да, қабағын да шытпады, әлдене ойға кеткен кескінмен, томаға тұйық жүрді де қойды. Түнде де сыр бермеді ол. Төсекке жата, әкесінің құшақтап ұйқтау мақсатымен жастыққа бастары тие өзіне қарай икемдеуіне қарсылық көрсеткен жоқ. Сол қалпында көзі ілінген ол, таң атып, к үн көтерілгенше тұяқ серіппеді, әкесінің, тұрып кеткенін де білмеді. Тыс қа шығып кеп намазын оқып алған Шыңғыстың іші Шоқанды ойла ғанда қатты уылжуда. «Енді оқуда қалады» деп сенген ол, « қалғанда қайтер екен?» деген оймен әуре -сарсаң болып, әрі тентегін тастап кетуге қимай, оңашаласа - ақ жылап шаршайтын болды. Т үнде де сол сезім бойын билеп, жыласа «Шоқанды оятып алармын» деген қауіппен, өзін өзі әрең, ұстады. Тысқа шыға, д әретін оңашалау бір тұста сындырған ол, көз жасына не бола алмай а ғыл-тегіл болып кетті. Намазды да ол осындай халде оқыды. Сонда, іштей де, сырттай да тілері, – «о, жаса ған жаппар ие, осылай, жа қсылыққа жылата гөр!» Та ңертеңгі тағамды ішерде іздетсе – Шоқан жоқ! Ол қайда?! Шы ңғыстың үрейі тағы да ұшуға айналған шақта, баланың қайда екенін, Қызылжардан еріп келген атшы айтты. – К
үйменің ішінде жатыр, – деді ол. – Ұйықтаған болып жатыр. «Болып» дейтінім: қалай оятсам да оянбайды. «Өлі» дейін десем, – тірі!
Атшы ға оянбаған Шоқан басқаларға да, Шыңғыстың өзіне де оянбады. Ендігі « ұйқысы» түсінікті. Қайтсе де оқуға қалдырғысы келген Шы ңғыс ашудан жүрегі лоблып тамақ ішпеді де, аттарын жектірді, буынып-т үйінді, содан кейін күймеге кеп, қатал дауыспен « Қанаш!.. Тұр!» деп еді, бала былқ етпеді. Зығырданы қайнап кеткен Шы ңғыс Шоқанды күймеден тымақтай жұлып алды да, дыбыс бермей, қанын ішіне тартып сазара қалған баласын, екі жағынан шапала қпен тартып-тартып жіберіп, итеріп кеп қалды. Қарулы қолдың күшінен Шоқан шалқалақтап барып ұшып түсті. Денесі дірілдеген Шы ңғыс күймеге тәлтіректеп әрең мінді де: – Айда, аттарды! – деді ылаушы ға құмыққан дауыспен.
Бабына келген аттар, ашы қ қақпадан шығып жорта жөнелді... Б ұл арада бұл көрініске куә боп бірталай жүргіншілер және Варвара т ұр еді.
– «Хан т ұқымы тас жүрек» дейтін еді, – десті жолаушылардың бірталайы үн қоса, – рас екен-ау!.. Одан әрі бірін-бірі тыңдамай дабырласып кетті. Бірақ сөз әлпеттері біреу ғана. Баласына Шыңғыстың мейірімсіздігі. Қатты құлағанда талып қалды ма, әлде ыза буып тастады ма? Шал қасынан қимылсыз сұлық жатқан Шоқан, сол қалпында ұзақ жатар ма еді, қайтер еді, егер оны көпшілікпен бірдей аяп тұрған Варвара қозғамаса. Тұрғысы келмеген Шоқанды тырмысуына қарамай күші кеп, қолдары қарулы Варвара еріксіз көтеріп алды да, әй-түйіне қарамай жататын бөлмесіне көтеріп алып келді. Шо қанның ұйықтаған төсегі жиналған жоқ еді, Варвара оны сол т өсекке әкеліп қисайтты. Шоқан үн-түнсіз бола қалды. Енді не боларын сырттан ба қылағысы келген Варвара шығып кетті. Шо қан сол жатқаннан ұзақ жатты. Варвараның тамақтандыру ниетімен бірер рет баруы бос қа кетті. Бетін үйдің қабырғасына қаратып ұйықтаған боп бүктетіле жатқан Шоқан Варвара қалай қозғаса да оянбады. Бұл қалпында өлік сияқты. Бірақ, тамырын басып, құлағын арқасына тақап тыңдаса, жаны бар, тамыры да, ж үрегі де дұрыс соғады. Содан кейін Варвараға келген ой, – «жата берсін, қарны ашқанда тұрар». Шо қан осылай үн-түнсіз, қимылсыз күн түске тармасқанға дейін жатты. Ол одан да ұзақ жатар ма еді, қайтер еді, егер Григорий келе қалмаса. Оның таңертең келмеуі, ішкі тәртіпті сақтаудың күзетіне т ұрып қалғандығы еді, кадет корпусының үй-жайларын кеше көріп, қызығуына қарағанда Шоқанды бұндай халға келеді деу, үш ұйықтаса ойында жоқ еді, енді Варварадан білсе, мейлінше бүлінген. Шо қанның тікшіл мінезін аңғарып үлгерген Григорий бөлмесіне бірден кіріп бару ға бата алмай, қора ішінде әлденелерді ермек қып біраз ж үрді де, одан жалыққан шақта Шоқанның бөлмесіне кірді. Шо қан манағы қалпында еді. Григорийдің дыбысы мен қимылына да ол қозғала қоймады. Бұнысын өтірік ұйықтауға жорыған Григорий, білетін ж ұбатпақ болып недәуір сөйленді. Шоқанда дыбыс та жоқ, қимыл да жоқ. Бұл тәсілінен ештеңе шықпаған соң, Григорий Шо қанның басын күшпен көтеру қимылына кірісті. Ол бойы шарға, талдырмаш болса да өзі жығылмайтын да, жеңілмейтін де, тарамыс мы қты бала еді. Ойнап жүріп күрескенде Шоқанды бір рет жығып та кеткен, бір ретте ит - жы ғыс та түскен. Сонда байқағаны шынтуайтқа келсе, оны дендерлік те т үрі бар.
Сол к үшіне салған Григорий, Шоқанның былқылдаған денесін, т өсектен еріксіз көтерді. Сонда ғана оянған болған Шоқан, көзін кең ашып қарады да, ызбарланған кескінмен. – Жібер, Керей! – деді. – Жібермеймін, – деді Григорий құшағын қысыңқырай түсіп. – Жібер, ұйықтаймын. – Жібермеймін, Қанаш. Бәрін де естідім. Әкең кеткен. Сенің ендігі үйін, – кеше өзің ішіне кіріп, қызығып шыққан кадет корпусы. Кетеміз сонда. Шо қан зілдене қарады да, үндемеді. – Әлде, осы үйде тұрып оқисың ба? Та ғы да үндемеді Шоқан. Оның есіне Григорийдің кешегі бір айт қан қылжағы түсе қалды. Былайша момын мінезді бала бол ғанмен, Шоқанның байқауынша Григорий көп нәрсені аңғаратын с ұңғыла, және қаршадай қалпында боғауызды да көп айтатын з әршөп екен. Сондай бір қылжақ сөздерінің арасында, Варвараны сы қақтаған бірдемелерді айта кеп: – Жас жігіттерге құмар деседі. Әсіресе, әскердегі жастарға. Оларды ң кейбірін қолынан өсіріп алады дейді, – деген. – Қалай?! – деген Шоқан. – Бай әйел. Үйі де кең. Асы да мол. Офицерлер училищесінде о қитын балалардан түбінде ірі денелі жігіт болар деп дәмеленгенін үйіне пәтерге қойып, тамағын тегін беріп, есіретін көрінеді де, содан кейін...
– Кет! – деген б ұл сөздерге сенбеген Шоқан, ар жағын айтқызбай, – с өйтуші ма еді?.. – Нанбаса ң үйінде тұрып көр! Б ұл сөз сонымен біткен. Енді, міне, құшағында отырған Григорий « әлде осы үйде тұрып оқисың ба?» дегеннен кейін, бұнысын маза қтауға жорып, ішінен жиырыла қалды. – Б ұнда тұрып оқимын десең дауым жоқ, - деді Григорий. – Босат! – деді ашуы керней т үскен Шоқан жұлқынып. Зорлап ұстауды ыңғайсыз көр Григорий құшағын жаза бергенде – Жөніңе тайып отыр! – деді Шо қан жекіп. – Сені тастап кетпеймін, – деді Шо қанға ілесе түре келген Григорий. – Менде не әкеңнің құны бар? – Бір ж әйлі боларыңды білмей кетпеймін. – Жо қ, кетесің! – Кетпегенде не қыласың? – деді Григорий. Бұл сөзді ол назды қалжың есебінде айтқан еді, даусы ұрсысқысы келгендей болып естілді.
– Кетпесе ң, көрсетем мен саған, не қылғанды. Жаның, барда кет! – деді Шо қан, көздерін де, жұдырықтарын да түйіп, – кетесің бе, жоқ па? Ашулан
ған шақта, Шоқанның көздерінің қанталай қауын Григорий бай қаған еді. Қазір де сөйтіп, көздерінің ағы жел үрлеген шо қтай қан-қызыл боп жайнай қапты, қадай төнген қара шыбықтары өткір найзаның үшіндей сүйірленіп кеткен. Дала
ға шыққансын Григорий Варварамен ақылдасып, кетіп қала ма деп
қауіп ететінін білдіріп еді: – Мазасызданба, – деді ол. – Ж өніңе бара бер. Өзім бақылаймын. Еш қайда жібермеймін. Ертең келерсің. Шо қанды күндіз сырттан бақылаған Варвара, ымырт жабыла ол жат қан бөлменің есігіне құлағын тікті. Ол «тышқанның жор ғалағанын сезеді» дегендей, аса сақ құлақ адам еді. Сондай сезімталды ғымен тыңдаса, Шоқанның пысылдаған дыбысы естіледі. «Б ұнысы қалғуы болар» деген ойға келген Варвара «ұйқы теңізіне бата т үссін» деген оймен кетіп қалды да, үйінін, орындалуға тиісті жабды қтарын түгендей бастады. Сол кезде жалшы жігіттерінің біреуі: – Та ңертең кетіп қалған подполковник қазақ келіп тұр, – деген хабар айтты. – Қойшы! – деп шошып кетті Варвара. – Рас. – Қайда? – Қақпа сыртында. – Аттарымен бе? – Жаяу. Сізге жолы ғамыз дейді. Неге келуіне қайран қалған Варвара барар - бармасын білмей кідірген: – Рас айтам, – деді жалшы, – тез келсін дейді. Варвара
қақпа сыртына шықса, подполковник емес, басында жалба
ғай, үстінде түйе жүн шекпен, аяғында қазақы етігі бар біреу т ұр!.. «Мынасы кім?!» дегендей Варвара шегіне беріп еді: – Мен, Варвара Викторовна, – деді Шы ңғыс ақырын ғана дыбыстап. – Мені ң ұлым не халде? – Ұйқыда, – деді Варвара Шыңғысты даусынан танып. – Қайда?
– Өз орнында. – Қайдан келіп қалдыңыз? – Оны кейін айтармын. Әуелі баламды көріп шығайын. – Оятып алмаса ңыз, – деді Варвара. – Еппен басып барам да тек бетінен ғана иіскеп шығамын. – Оянып кетіп айырылмай ж үрмесе?
– Т әуекел.
Қақпаға бірге кірген, үйге бірге жақындаған Варвараға: – М
үмкін болса өзім ғана кіріп шығайын, сіз қалыңыз! – деді Шы ңғыс. – Ма құл, – деді Варвара, – жарық керек болар сізге. Бөлме қараңғы.
– Қараңғы болса да табармын, жарықтың керегі жоқ, – деді Шы ңғыс.
Б өлмеге жақындай бере жасқа булыққан Шыңғыс, «бала сезіп қалар» деген ойдан аузын әрең, ұстап бөлмеге кірді де, босаңсыған буындарына ие бола алмасын к өріп, есіктен аттай отыра қалды да, ар жа ғында еңбектеуге ғана шамасы келді. Шо қанның ұйқысы аса қатты екен. Сақалынан жасы шұбырған әкесі, жоғарғы жақ құлақ -шекесіне мұрнын ақырын ғана тигізіп, Шо қанды емес, һауаны құшырлана иіскеуін сезген жоқ. Қадалып иіскегісі келгенмен, «оятып алармын» деп, «оянса қалмай қояр» деп ойла ған Шыңғыс әлгі иіскеуден құмары қанбаған соң, неге екенін кім білсін қатты құшырлана өзінін, жұмған жұдырығын иіскеді. Сол кезде к өзінен сорғалаған жасының бірер бейсауат тамшысы Шо қанның бетіне домалай қалды. Салқын тамшы шыбын қонғандай әсер берген Шоқан ұйқылы қалпында – «аппа!» деп қалды да, бері аунап т
үсті. Шыңғыс еппен артына қарай шегінді де, Шоқанның та ғы да ұйқыға кетуін мұрнының, пысылынан аңғарып, «енді со қтықсам оятып алармын» деген қауіппен, арындауық аттай төрт та ғандап көткеншектеген қалпымен есікке жетті. Сол арада есіктің жа қтауынан ұстап, әрең түрегелді де, енді өзіне ие бола алмасын а ңғарғандай есік сыртына жылдам сып беріп жөнелді... Варвара оны сырт қы есіктің алдында күтіп тұр екен. Шыңғыстың к өзіне жас алғанын аңдаған ол шошып кетті. – Не болды, Чингиз Валиханович?! – деген үрейлі сұрауына жауап бермеген Шы ңғыс үнсіз орманға бет түзеді. Варвара а ң-таң.
О қырмандарға ескерте кететін нәрсе, - таңертең аттанып кеткен Шы ңғыс, сол қалпымен кете бармай, кедейлеу татардың елеусіздеу, қаладан шетірек жобалғы үйіне пәтерге түсіп, баласынын, ау-жайын біліп бол ғанша кетпеуге, астыртын хабар алып тұруға бекінген еді. Шо қанның оқуда қалмауына көзі жетсе, алып қайтуға зауқы соғып кетеді. Ол Шо қанның хал-жайын білуге жырақ жерден жыныс орманны ң ішімен жаяу келді, қайда барарын ешкімге сездірмеді. Ұйқыдағы Шоқанды иіскеп қайтқанда «қалғысы келмесе алып кетем» деген ойына бекіне т үсті. Шы
қараңғы бөлмеде жалғыз жатқан Шоқанды «түнде оянса шошыр» деді ме, әлде әкесінің жылап кетуінен аяды ма, Шыңғыстың қарасы үзілгеннен кейін еппен басып Шоқанның бөлмесіне кірді де, төсектік белден бас қа киімдерін шешіп, үстеріне жұқалау жамылтқышты ай қара жауып, бері қарап жатқан Шоқанды құшағына ала қисайды. Әлдекімнің құшақтауын денесі сезгендей, «әкем бе?» деп ойла
ғандай, ыңырана беріп қайта қалғыған Шоқан, Варвараның бауырына жабыса т үсті. Варвара да тез қалғыды. Олар сол құшақтасқан қалпында күн к өзі көкжиектен көрінгенге дейін жатты. Сол кезде ұйқысы мейлінше қанған Шоқан ояна келсе, әлдекімнің құшағында жатыр! «Әкем келген бе?!» дегендей қараса, рахат ұйқыдағы Варвара. «Бұ несі?!» деп шоши қалған Шоқан тұрайын десе, Варвараның «жуандығы семіз
құлынның санындай» дерлік ауыр қолы айқара құшақтап жатыр!..
Шо қан сытылуға жанталасқанда Варвара оянып кетті. – Жата т ұр, Қанаш! – деді ол құшағын қыса түсіп. Қанша тырмысқанымен, бұл қатты және ауыр құшақтан шыға алмасын к өрген Шоқан: – Босат! – деп шы ңғырып жылап жіберді де, онда да босаға қоймаған соң, Варвараның қарнынан бар пәрменімен қыршып алды. Т үлкінің өткір тісі тигенде қыңсылай қап қаша жөнелетін қаншықтай бақырып қалған Варвара, құшағын жазып жіберді. Т ұра қашқысы келген Шоқан жеткенше, Варвара есікті басып қалды. Есі сонда ғана кірген Шоқанның көзі Варвараның денесіне т үссе, тұла бойын туырылған қатпар-қатпар май екен. Тұрпатынан адам шошырлы қ. Күні кеше, осы үйдегі харчевняға арналып, Шо қанның көзі бұрын кездестірмеген, аса семіз ту сиыр сойылған еді. Мынаны ң, денесі аумаған сол! Шо қан тұсындағы көшпелі ауылда сиыр малы өте аз болатын. Кедейлер болмаса, ау қаттылар сиыр етін жемейтін. Тек Шыңғыс қана «сиырды ң сорпасы ішуге жақсы болады» деп бір семіз сиырды қыс басында сой ғызып, ара-тұра турамшылаған кеспе ішетін. Сиыр малый «сасы қ» деп ұғатын ауыл әдетімен, Шоқан да сиыр етінен жеріп аузына салмайтын, сорпасын да татпайтын. Варвараны ң харчевнясынан кеше сорпа ішем деп құсып тастаған. Сойып жатқан семіз сиырды ң қасына барғанда күлімсі сияқты иісінен жүрегі айнып кетіп
қалған. Шо қанға Варвараның күлімсі иісі сиырдан да жаман сияқтанды. Шо қан лоқси бастады. – Эх, ты акаянный!.. Чертов сын!.. Дикарь степной!.. Я тебе покажу - деп, Варвара, майлы жуан ж ұдырықтарын бір-біріне қатты со ққанда, сиырдың илеген жапасындай шылп-шылп етті. Онымен де қоймай, - задушу тебя - деп ұмтылғанда, Шоқан сасқанынан б ұрышқа тығылды. Б ұл жағдайдың немен тынары мәлімсіз еді, егер Григорий кіріп келмесе. « Қаннен қаперсіз» дегендей, ойында Шоқанның халын білуден бас қа еш нәрсе жоқ Григорий, бөлмедегі көріністен шошып кетті. Оны ң келгенін аңғармады ма, әлде ашуы есінен тандырды ма, - Варвара т үйенің табанындай жұдырықтарының, екеуін де түйіп, білектеріні ң салбыраған майлары толқынданып, бетін басқан майлары қайнатқан құрттың бетіндей бүлкілдеп Шоқанға міне т үсуге таянып қалғанда: – Не бол ған сізге?! – деп, Григорий Шоқан мен Варвараның арасына т үсе кетті. Шоқанға көзі түссе, айдаһар арбаған қоянның, кежегі сия қты қалш-қалш, дір-дір етеді. Көздері шарасынан сыртына тепкен Варвараны ң тоқталар түрі жоқ... Кадеттер бірінші кластан бастап, белбеуіне «кортик» аталатын қанжар асып жүруші еді. Ол Григорийде де бар болатын. Не екенін білмегенмен, Шо қан мен Варвараның арасында жаман бір оқиға бол ғанын жорамалдаған Григорий, қанжарын қынабынан суырып алды да, Варвара ға өткір ұшын оқтана беріп: – Қоймасаңыз, жарамын! – деді, қанжарды көргенде ғана адамдық есіне кіргендей Варвара шегіне бастады. – Жарам!.. Құдай біледі, жарам!.. Шық үйден, тез!.. Әйтпесе шал
ған шошқадай шыңғыртам! – деп, шегінген Варвараға Григорий т өне түсті... Есіктің табалдырығына сүрінген Варвара, арғы коридор ға былш етіп шалқасынан түсті. Григорий есікті жаба қойып Шо қанға қарады. Есі жаңа ғана кіргендей болған Шоқан, Григорийге қарсы жүріп, құшақтай алды да: – Керей!.. К үргерей!.. Бауырым! – деп еңіреп қоя берді. О ған жылаудан тыйылу қиын болды... Тыйылған шақта айтқаны: – Б ұл үйден кетем, Керей!.. Не бол ғанын Шоқан Григорийге айтқан да жоқ, ол сұраған да жо қ. Оның білгісі келіп тұрғаны, – «кетейік» деген Шоқанның қайда кетуді айтуы. Сонды қтан Шоқанның аузына сөз салып: – Кетеміз.. Өзің көрген кадет корпусының үйіне! – деді. Шоқан үндемеді. Григорийді ң естуінше, Шыңғыспен келісімі бойынша, оқуын бітіргенше, Варвара Шо қаннан пәтер ақы да, тамақ ақы да сұрамай, керек деген а қшасын да беріп күтетін болған. Шоқан кадет корпусында сырттай о қитын болған. (Ондайлар бұрынғы училищелерде бол ған, кадет корпусына да қолданылған.) Корпустың начальнигі – Шрамм, жолы ққан Шыңғысқа: – Өзіңіз біліңіз. Корпустық қаражатына алуға да болады, басқа м үмкіншілігіңіз болса ықтияр, – деген. «Әскерлік оқудың қаражатына оқыса, тоқ-жарау болар» деп ойлаған Шыңғыс, Варвараны ң «мырзалығымен» пайдаланбақ болып, тамырын басып к өргенде: – Т ұрсын. Еш нәрседен тарықтырмаймын, – деген Варвара. Шы ңғыс бұны Шоқанға айтқан. «Кадет корпусының тұрмысы таза бол ғанмен, мұнда молшылық» деп түсінген Шоқан көнгендей кескін білдірген. Енді, мына қылығын көрген соң, Шоқан өлсе қалар ма, бұл үйде?.. Сондықтан Григорийдің «кеттік!» деген сөзіне ол да «кеттік» деді. Шо қан елден бірталай киім-кешек алып, бәрі үлкендеу бір саквояж ға салынған еді. Шоқанды «кадет корпусына алынды» деп есептеген Шы ңғыс, корпустан Шоқанға толық обмундирования берілетін бол ған соң, пайдакүнемдік салтына бағып жұқалау бірсыдыр ғыларынан басқаларын саквояжға салған қалпымен алып кеткен, о ған «көйлек-көншегіңді саларсың» деп кішірек бір дорба ғана қалдырған. «Кетейік» деген Григорий оған: – Ж
үгің қайда? – дегенде, Шоқан: – Міне! – деп аузын бу ған дорбаны ұсынды. – Кеттік! – деді дорбаны сол қолына алған Григорий, Шоқанды оң қолынан жетектей ұстап. – Кеттік! Қолдасқан екі бала кадет корпусының үйіне жөн тартты. Шо қанды Коробейникованың үйінде қалдырам деп бекінген Шы ңғыс, Шраммен сөйлескенде, оқу жағынан эскадронный, даярлы қ класына түсіруге келіскен еді де, жатақ жайы кеңес болғанда «п әтері бар» деп, стипендия кеңес болғанда, «қаражаты жетеді» деп қана қойған еді, қайдағы пәтер екенін айтпаған. Соны білетін
р Григорий, қолтықтап алған Шоқанға, жатақханаға кіруді айтты. Б әрібір қораның ішінен табылатын жатақхана үш үйде еді, рота үшін, эскадрон үшін және «дворян класы» аталатын, ардақты кадеттер үшін. Соңғы класс Капцевич тұсында кілең дворян балалары үшін ашылған. Оларда оқу және әскерлік ойын жағынан әдеттегі рота мен эскадронға аралас жүреді, ал, тұрмыс салтында дворян еместерден әлдеқайда артық. Григорийдің ойынша нәсілдік жа ғынан хан тұқымдары дворян тұқымымен теңдес, сондықтан ол, кеше де дворян класын Шо қанға мақтап сөйлеген, бүгін де мақтап келеді. Б ұл сөзінің аяғын: – Сен дворян балаларыны ң жатақханасында болатын шығарсың, начальниктерге солай с өйлесетін шығармыз, – деп бітірді. Шоқан үндемеді. Оның себебі, – кеше Варвараның үйінде құлағына өнеге с өздер құйған әкесінің екі жайды айтқанын Шоқан ұстап қалған еді, бірі – «сен қара қазақ емессің, хан тұқымысың, балам. Сенің ар ғы тегің - хан Шыңғыс адамнан емес, Күншуақтан, яғни күннің н ұрынан жаралған, сондықтан, сен қарапайым адамдардан жаралған құрбыларыңнан кеудеңді жоғары ұстап, олардан оқуды да артық үлгеруің керек» екіншісі – «мына – мен, бірге оқитын орыс балаларынан бойымды аула қ салам деп, орыс тілін нашар білдім. Сен өйтпе. Ертең оқуға түскенде кілең орыс балаларының арасында бол, сонда орыс тілін жа қсы үйренесің». Шоқан ішінен осы ақылдарды алу
ға бекінген. Түптегенде, Григорийге айтары да сол. К үзетшіден сұраса, корпус кеңсесінде Старков қана бар екен де, Шрамм жо қ екен. Старковтың кабинетіне кірер алдында: – Қай жатақхананы қалаймыз? – деді Григорий. Шо қан үндемеді. – Әлде, менімен бірге болғың келе ме? Шо қан басын шайқады. – Дворяндармен ше? Басын шай қады. – Енді
қайсысымен? – деді Григорий. – Тек орысты ң қарапайым балаларының арасында. – Орыс тілін шала ғай білесің ғой. – Үйренем. Тік мінезді Шо қанды ашуландырып алмайын деп ойлаған Григорий: – Онда начальникке кірейік. Фамилиясы Старков, – деді. Балалар кабинетіне кіргенде, Шо қанды бұған дейін көрмеген Старков, т үр-тұлғасына бір қарағаннан қызыға қалды, әсіресе қалың қабағымен, құйрық жағы шықшытына қарай көтеріле біткен үлкендеу қара кезінің қиығына, қабақтан шекесіне қарай қисая біткен қою қасына, көз қарасы пантераның қамауда тұрған баласындай, өңменнен өтіп барады. Ажары қоңырқай. Егер қара өңді болса І-Петрдің, сүйікті арабына ұқсатуға болатын. Начальниктерімен қалай сөйлесуге кәнігі болған Григорий, Шо қанның тілегін сыпайы тілде қысқаша ғана айтып берді. Оның орыс балаларыны ң арасында болғысы келген тілегі Старковқа ұнады. үйренейін дегені екен бұл. Жігіт! – деді Старков. Григорий «орыс о қуын тез меңгеріп кетеді» деп желпілдеткенмен, Старков, - «басынан баста ғаны жақсы, үлгеріп бара жатса көрерміз» деп, Шо қанды даярлық кластың біріншісіне белгіледі. Оның не екенін білмейтін Шо қан қарсыласқан жоқ. Содан кейін Григорийге еріп, жата қхананың тағайындалған бөлмесіне барса, жасау, жиһаз кешегідей бол ғанмен, жинала бастаған балалар тым ұсақ. Кадет корпусына о қушы алу ережесінде даярлық кластың біріншісіне сегіз жасар, екіншісіне то ғыз жасар бала алынады. Бұл бөлмеге сегіз жасарлар жиналып жатыр екен. Шо қан олардың арасында, көп ботаны ң арасындағы тайлақтай. – Б ұнда мен тұрмаймын, – деді Шоқан ұсақ балаларды көрген соң. – Ендеше, мені ң бөлмеме барайық. Онда әзірге бала аз. Ар жағын к өрерміз.
Шо қан ол бөлмеге барса, көбі теңдестері. «Шешуі қиын болар» деген бұл мәселе оңай шешілді. Шоқанның хал-жайын білгісі келген Шы ңғыс Коробейникованың үйіне түнде та ғы барды да, орнын сипады. Қалай, қайда кеткенін Варвара айтпайды. Қадағалап сұрайын десе: – «Бала ңызға күзетші болам» деп расписка берген жоқпын. Қаңғыбас балаңыздың қайда кеткенін қайдан білейін, білетінім ертемен шы ғып кеткеннен бері жоқ, – дейді. Қайталап сұраса, – мазалама
ңыз! – деп ашуланады. Та ғы да қорқынышқа шырмалған Шыңғыс, кадет корпусына барып, Григорийге астыртын жолы қты да, соның жатақханасына орналас қанын естіді. Варвара мен Шоқанның арасында болған шата қты Григорий Шыңғысқа айтпады. Айтқаны, - «Бірге оқитын балаларды ң арасында болғысы келеді». Шыңғысқа бұл қуанышты хабар. Григорий Шо қанның қай класта оқығысы келетінін айтып, Старковты ң бұйрығын баяндап еді. – Онда қайттік, – деді Шыңғыс абыржып. – Естуімше, «сол кісі пара алады» дейді. «Пара берсе, сауатсыз баланы да қабылдай береді» дейді, – деді Григорий. Астыртын кісі салып к өрсе, Старковтың сұрары көп емес екен, жүз сомны
ң маңайы ғана екен. Шыңғыс оған екі жүз сом өткізді. Шоқан бірінші негізгі клас қа «жылдың аяғында экзамен ұстай алмаса шы ғарылады» деген шартпен алынбақ болды. Бұл саудадан және әкесінің әлі де Омбыда екенінен Шоқанның хабары жоқ. Старков
қа берер парасын өткізіп, баласын орнықтырған б ұйрығын естігеннен кейін Шыңғыс тәуекелге бел байлады да, « Қызылжар қайдасың» деп тартып отырды. О қу бастала келе, Сібірлік кадет корпусының өмірінде ерекше бір к өрініс болып қалды. Қысқы қаникулға дейін Шоқан орыс тілін, алды ңғы қатарда оқитын орыс балаларымен бірдей білді. Өзге саба ққа да ол орыс балаларынан кем түскен жоқ. Оқу жылының ая ғында бір класта оқитын қырық баланың ішіндегі ерекше үлгеретін үшеуінің бірі болды. Та ғы бір ғажабы - оқуға кірісе ұйқышылдығы қалды. Ертемен ерте ж ұртпен бірге оянады, қатар жуынып, тамақты қатар ішіп үлгереді. Түнде жұрттан кеш жатады. Жатақхана тәртібінше, шам т үнгі сағат 11-де сөнуге тиісті. Ол тәртіпті коридордағы күзетші қатты сақтайды. Сондай күзетшілердің қасындағы өзге кадеттер ұйықтап жатқанда тумбочкасындағы сығырайма кішкене лампысын жа ғып кітап оқып жатқан Шоқанды сан рет ұстап алғаны бар. Бұл қылығы үшін басқаларды жазалайтын тәртіпшіл урядник Шоқанға тимеді.
Бірінші класты ң программасында орыс тілінің грамматикасы, есепті ң теориясы, жер шарының Европадан басқа бөлшектерінің физикалы қ жалпы географиясы, Азия мен Африканың көне мемлекеттеріні ң тарихы, христиан дінінің «жаңа өсиет» аталатын кітабыны ң шығу тарихы, неміс және татар тілдерінің тәжрибеде қолданылатын грамматикасы, әдемі жазу және сүгірет салу
саба қтары болатын. Бұлардан «татар тілін» жақсы білем деп ол саба ққа қатынасқан жоқ. Христиан дінінің сабағы мұсылмандар үшін міндетті емес еді, Шоқан «білгім келеді» деп ол сабаққа да қатынасты, тек шоқынатын орындарға құлшылық үшін емес, таңсық үшін қатынасып жүрді, экзамен ұстағанда бұл сабақтан да «5» алды. Өзге сабақтардан тек, есепке ғана шорқақтау, басқаларынан алдағы қатарда. Солардың ішінде неміс тілінен де, сүгірет салуда да бірінші орында.
Әдемі жазудан ақсады, әріптердің сызықтарын қағазға да, та қтаға да нашар түсіретін болды, бірақ грамматика шарттарын жа қсы білгендіктен бұл сабақтың да балы беске қойылып жүрді. Физкультура ға шорқақ. Оған бас себеп – еріншектігі... Құсмұрынға қайтқан Шыңғыс, онда тоқырамай, ұлы отанымен Сырымбеттегі туыстарына к өшті. Сол жылғы қыстың аяғында Омбыда
ғы қазақ облыстарының басқарма председателі полковник – Карл Казимирович Гутковский Құсмұрын дуаны таратылып, елі К өкшетау дуанына қосылуын, біріккен дуанның сұлтан правителі болып Шы ңғыстың белгіленуің білдіріп ресми түрде Омбыға келуін хабарла ған.
Қуаныштан жүрегі алып ұшқан Шыңғыс, Омбыға табан аузында ж үріп кетпек еді, көктем ерте басталып, сол қыста қалың түскен қар ери ж өнелді. Ондай кезде лайланған жер арбалы түгіл салттыны да ж үргізбейді. Шыңғыс жер аяғы босап, саздың кебуін амалсыз күтті. Жер кеуіп Омбы ға аттанғалы жатқан шағында оның құлағы тағы жа қсылықты шалды. Омбыдан келе жатқан әлдекім Шоқанның биыл ғы оқуын ерекше бағамен бітірген хабарын айтып Шыңғыстан с үйінші сұрады. Содан кейін, қасына нөкерлерін ерткен ол, салт атпен Омбы ға тіке тартты. Шы ңғыс Омбыға жеткен шақта кадет корпусының оқушылары жаз ғы лагерьге кетуге жиналып жатқан еді. Әкесінің келген хабарын, п әтерге қайда түскенін естіген Шоқан амандасуға барған жоқ. Оны «естімеген болар» деп, өзі іздеп баруға үлкенсіп, Шыңғыс «шақырып кел» деп Абаны жіберді. Ол бар ған кезде кадеттер қора ішіндегі ала ңда доп ойнап жатыр екен. Киімдері бірдей, бойлары шамалас көп баланы ң ішінен Аба Шоқанды әрең тауып алды. Аяғында – башма ғы, бұтында – трусиы ғана бар, өзге киімі жоқ. Шоқан жүгіріп ентігуден танаулары делдиіп, терлеп-тепшіген денесі к үп-күрең болып ж үрген. Сағынған бейнемен амандасқан Абаға ол бірге жатып- т ұрған адамдай бірер ауыз тіл қатты да доп қуып сапырылыса ж үгірген серіктеріне кетер қалпын байқатты. Бірдемелерді айта баста ған Абаға: – Кейін! – деді ол ж үгіре жөнеліп. – Кейіні ң не, Қанаш-ау! – деді Аба артынан айқайлап. – Хан-ием келді! Сол ша қырады!.. – Кейін! - деп артына қолын бір-ақ сілтеген Шоқан қызу ойынға араласып та кетті. Одан кейін қалай тосқанымен, Шоқан Абаның қолыңа түскен жо қ. Шапқылап жүрген Шоқан, деңгейлес келіп қалғанда, Аба бірдеме деп қалса, естімей ме, әлде ойынды қимай ма, әлде жола ғысы келмей ме, – ешбір тіл қатпастан, қарамастан кете барады. Біраз отырып то қтата алмаған, тіл қатыса алмаған Аба қажығандай болды да, «әкесін көрсе бүйтпес» деген оймен пәтеріне қайтты. Жолшыбайғы ойы: «Бұ несі жаным-ау?!.. Оқуға зорлап әкетуін әлі ұмытпай жүргені ме?.. Менің жазығым не сонда, с өйлеспейтін?! Бұл хан тұқымының осындай қаталдығы қалмайды екен-ау! С үйегіне бітеді екен ғой, бұндай қаталдық?!» « Әке мен баланы араздастырып алмайын» деген оймен, Аба Шо қанның түс бермеуін Шыңғысқа жұқалап қана айтып, «ойын қызығында жүр екен, жөнді сөйлеспеді» деп қана келді. Ертеңіне Абаны
ң: – Өзіңіз барып қайтатын боларсыз, хан-ием? – деген сөзіне: – « Әке» десе іздеп келер өзі. Балама бас иіп қалай барам? – деп жауап берді Шы ңғыс.
Хабарын білмеуге шыдама ған Аба, сол күні кадет корпусына тағы барса, балалар лагерьге кетіп қапты. Шоқан да бірге кетіпті. Бұл хабарды естігенде: – Бетінен жарыл ғасын, – деді Шыңғыс қатал даусын жібітпей. – Қайда болса да аман болсын. Тірі болса бір көрерміз. Омбыда ғы жұмыстарын бітіріп, аға сұлтандық дипломын алған Шы ңғыс Шоқанды іздеместен Көкшетауға қайтып кетті. Шо қан екінші кластың оқуын сабақтас балалармен бір, яғни орыс тілін олармен бірдей. білумен бастады. «Олар» дегеніміз, кіле ң орыс
балалары. Кадет корпусы т үгіл, оның бастамасы – соғыстық училищені ң отыз үш жылдық өмірінде бұл оқу орнында Шоқанға дейін бір де қазақ баласы оқып көрген емес-ті. 1826-32 жылдары о қыған Дмитрий, Алексей, Матвей Әлғазиндар, Иван, Андрей Бай ғұловтар және Николай Асанов - тек қазақша фамилиялары ғана са қталған, ата-бабалары шоқынып, казак-орыс болып кеткендер еді. Училищені ң азиялық бөлімінде де Шыңғыстан басқа қазақ баласы о қымаған.
Кадеттерді ң де, оқытушылардың да, әкімшіліктің де көңілдерін бірінші класта-а қ бөлген Шоқан, екінші класта көзге ерекше түсті. Б ұл класта бірінші кластар жалғанумен қатар, алгебра, геометрия, гректі ң, македонияның, римнің тарихтары дүние жүзінің физикалық, азияны ң саяси географиясы және француз тілі қосылды. Бұл саба қтардың бәрін озық балалардың қатарында алып жүрген Шоқан өткен жылдың сабағында орыс тілін мүлтіксіз, неміс тілін жазбаша да, ауызша да ұғынысарлық дәрежеде игерген ол, екінші класта француз тілін с өздіксіз оқи алатын халге жетті. Өзге сабақтарды да жақсы үлгеретін Шоқан, өткен жылы да, биыл да тарихты қ сабақтарға ерекше зиректігін аңғартты. Ол кластас және жата қханалас балалардың ішінде беделді болып алды да, біраздан кейін билеп-т өстеп кетті. Кадет корпусыны ң оқу жұмысын Иван Николаевич Ждан-Пушкин ат қаратынын жоғарыда аңғартқанбыз. Әскерлік те, жалпылық та білімі жо ғарғы дәрежелі бұл адам корпустың оқу тәртібіне аса қатал еді. Ол кадеттерден о қу кезінде де, бос кезде де уставтық тәртіпті б ұлжытпай орындауын талап ететін. Сабақ уақытында тәртіпке жатпайтын қылық көрсеткен кадетті, ол бұрышқа тұрғызып қоюдан, ж ұмалық демалысқа шығармаудан, асқынып бара жатса, каникулға босатпаудан бастап, о қудан мақрұм етуге дейін баратын. Сондықтан өзге оқытушылардың, алдында кейде аздап еркінситін кадеттер Ждан- Пушкинні
ң алдында өздерін қапыда қасқырға қарсы келіп қалған қояндай ұстап, селтие қалатын. Балалар ға басшылық ететін Шоқан, жаңағыдай қатал мінездері үшін Ждан-Пушкиннің атын – «Немвруд» қойып алды. Онысы – ескі Вавилония империясыны ң тұсында патшалық құрған, ете қатал бол
ған, мұсылман елдері «Намруд» деп атап, (құранда солай) қаталдығы үшін «Шиддат (қаһарлы, қатал деген сөз) лақабын қосқан, сөйтіп, ислам тарихында «Намруд шиддат» аты қалған адам. Бір к
үні «Немвруд» лақабын ести қалған Ждан-Пушкин, «ол кім?» деп с
ұрастырғанда, ешкім де білмей, ақыры, тарих оқытушысы – Гонсевский ғана айырған. Ол лақапты таратушы кім екенін таба алма
ған. Ждан-Пушкин корпуста математика саба ғын да береді екен. Бұл саба
ққа шорқақ Шоқанға, оның бір мезетте қатты ұрысқаны бар. Шо қан оған содан өшіккен. Тағы бір сәтте Шоқан оқитын класқа бір топ бала жиналып, әлденені ермек қып отырса, Ждан-Пушкин кіреді. Ол «мезгілсіз неге жиналды ңдар» дегендей, кадеттерді қорқыта қарап аз т ұрады да, үн-түнсіз шығып кетеді. Сонда Шоқан есікке жүгіріп барып, ішкі жа қтан тірей қояды да, қатты ысқырып қалады. Бұл дыбысты естіген Ждан-Пушкин кім екенін білгелі клас қа қайта кірейін десе, іштен ашпай т ұр!..
Ыза бол ған Ждан-Пушкин есікті төмпештей ұрып, әрең дегенде еріксіз аштырады. Сонда «кім» деген с ұрауға ешкім жауап бермей отырып алады. «Б әрібір айтқызам» деген ашумен шығып кеткен Ждан-Пушкин қанша тексергенмен артынан да анықтай алмайды. «Соның жазасы» деп Ждан-Пушкин әлгі балаларға бір ай демалыс бермейді. Сонда да біле алмайды. А қырында амалсыздан «кешіреді». Ішкі т
әртіптің начальнигі Старков екенін, оның парақор екенін білеміз. Кадеттер бір кезде соны ң атын Талейран қойып алды. Бұны да Шо
қан шығарған еді. Оның да кім екенін Старков Гонсевскийден білді, біра қ кімнен шыққанын ол да таба алмады. Григорий Потанинмен досты қ қарым-қатынастарын ұзарта және ны ғайта түскен, бірақ, қашан жолықса да, тек орыс тілінде ғана с өйлесетін Шоқан жатақханада өзімен қатар төсекте жататын, оқу кезінде бір партада отыратын Федор Николаевич Усов деген баламен дос болып алды. Б ұдан екі жас кіші Усовтың бойы недәуір биік. Сол сорай
ған бойына, денесінің сидамдығына, қылқиған мойнына, қоңқайған мұрнына қарап ажуалаған кадеттер оған «Павлин» деген ла қап тағатын, онысы – Россияда сирек кездесетін, күнгей Америкада болатын, бойы тырна т әрізді сидам құс. Қазақтар оны «Қоқи қаз» дейді. Ертісті ң Кереку мен Семей арасындағы жағасында отыратын Капитан станицасынан келген ол, қазақтың тіліне Григорийден әлдеқайда жетік және ішіне «қ», «г», «н,» әріптерін қоса, қазақ с өздерін ешбір акцентсіз айтады. Оған да Шоқанның қойған шарты. «Менімен бір ауыз да қазақша сөйлеспейсің». О қуға зиректік жағынан Шоқан мен Усов қатар оқитындардың ішінде е ң озығы. Бақастасып оқитын олардан Усовтың, озық жері – а ғылшын тілі ғана. Бұл тіл кадет корпусының төртінші класына ғана кіруге тиісті. О ған дейін Усовтың біліп алуы әкесі Николай Гордеевич Россияны ң Лондондағы соғыстық көп жыл қызмет атқарған екен де, бірге ж үрген шешесі ағылшын тілін жақсы үйреніп қайтқан екен. Федор әке-шешесі Россияға оралғаннан кейін туған. Шешесі оған а ғылшын тілін есі кіре үйрете бастап, кадет корпусына бастауыш біліммен он жасында т үскен шағында, ағылшынша таза сөйлейтін болды. Кадет корпусында ол а ғылшын тілінің сабағын жоғарғы кластарда өте бастады. Шоқан француз тілінен Усовтан озық болды, ал, неміс тілінен екеуі «ит - жы ғыс» түседі. Зирек Усов ескі римні ң, тарихынан хабардар бола бастаған шақта, қалжыңды түрде Шоқанды – (ақ сүйек) патрицей, өзін – плебей (қара с үйек) деп атады. Шоқан оған масаттанбаса, ренжіген жоқ. Усовты ң бір қылығы Омбыдағы чиновниктер мен әскери басты қтардың көбімен үйір, олардың қызмет орындары былай т ұрсын, үйлеріне де барып жүреді. Корпуста өзімен қатар Шоқан У әлиханов есімді зирек бала оқитынын, таныстарына бірінші болып м әлімдеген сол. Усов 1849 жылды ң көктемі кезінде, бір бөлмеде жататын балаларға жа ңалық хабар әкелді. – Қызық болып жатқан көрінеді, Европада, – деді ол. – Не қызық?
– Европаны ң бірнеше мемлекеті патшаларын құлатып жатқан к өрінеді.
– Қойшы - ау?! – Рас. –
– Франция, Австрия, Германия, Италия. Б ұндай мемлекеттер барын кадеттер географиядан біледі. – «Патшаларды ң орнына кім тұрады» дейді? – Мына, мен сия қты плебейлер! – деп Усов кеудесін қақты. Қалжыңдағыш балалар: – Ал, мына Чокан Чингисович сия қты патрицейлер ше? – деген с ұраққа: – Бізді ң Россиядан басқа Европада ондайлар карталарын ұтқызып болды, – деді Усов. Өзін «патрицеймін» (ақ сүйекпін) деп түсінетін Шоқан бұл сөзге намыстан ғандай болып: – Россия патшалары аман болса жетеді, бас қалары к черту! – деді Шо қан.
Шо қан мен Усовтың арасында тұтанған осы бір егес, содан кейін жал ғаса, өрши берді. Бұлайша үдей беруіне, корпус оқуының үшінші класынан бастал ған – орта тарих сабағы себеп болды. Оқытушы – Вильна университетін бітіріп келген жас ж әне жігерлі Гансевский. Ол кездегі орта тарих өркендеу (возрождение) кезеңінен, яғни он т өртінші ғасырдан басталатын еді де, француздың он сегізінші ғасырдың екінші жартысындағы ұлы революциясымен аяқталатын еді. Іштей өзін якобинцтер қатарына қосатын Гансевский, бес ғасырға созылған өркендеу дәуірінен, демократтық жақтарын мада қтай, реакциялық жағын жамандай баяндайтын. Осы бағытын тере ңдете түскісі келген ол, Европаның бірнеше мемлекетінде еткен жылы ғана жасалған 48-жылдың, революциясын да, оқу программасында жо қтығына қарамай білгенінше баяндап, венгер революциясыны ң халық өкілі - Петефиді, италия революциясының халы қ өкілі – Гаррибальдиді көтермелей сөйлейтін. Өркендеу д әуірінен Шоқанға ерекше ұнайтын адам - Леонардо да Винчи. Шо қанның сол сияқты әрі жан-жақты ғалым, әрі әдебиетші, әрі суретші бол ғысы келеді. Және ол «болам» деп сенеді де. Әкімдерден ж әне қолбасшылардан Шо қанды ерекше қызықтыратын адам, – бірінші Наполеон. Франциядағы аз ғана халық – Корсикадан шы ққан оның өміріне, ісіне байланысты әдебиетті қадала оқыған Шоқан: «Шіркін, бағым сондай жана қалса!» деп қиял етеді. Европаны ң орта тарихындағы мәселелер жайында сөйлескен Шо қан мен Усов үнемі екі жақты пікір ұстайды. Шоқан – монархияны, Усов – демократияны жа қтап, бірімен бірі келісе алмайды. Б ұл тартыс бара-бара тереңдеп кетті. Оған себеп, төртінші класта Россия тарихыны ң оқылуы еді. Ол сабақты Ждан-Пушкин жүргізді Монархиялы қ ұғымдағы ол, арғы тегі Киевтің князі – Рюриктен басталатын орыс а қсүйектерінің шежіресін баяндай келіп, бер жа ғында Романовтардан патша болғандарды мақтайды да отырады. О ңашаланған шақта, осы жайда Шоқаң мен Усов тағы да керкілдесіп қалады. Әсіресе Романовтар жайында, Усов бұл фамилияны сы қақтай сөйлеп: – Сен оларды ң арғы атасы - Андрей Иванович Кобыла екенін білесі ң бе? - дейді. Карамзин тарихынан б ұндай фамилияны көр, қазақтың «бие» атайтын жыл қысын, «кобыла» деуін білетін Шоқан: Ондай фамилия неден шы ққан? – деп сұрайды. – Иван Литвадан он үшінші ғасырда келген пруссак, ол кездегі фамилиясы Гланка-Комбила екен, Россия ға келе православияға к өшеді де, мазақтаған орыстар «Комбиланы» – «Кобыла» деп кетеді. Иваннан ту ған бес баланың біреуінің аты – Жеребец, тағы біреуінің аты – Кошка. Романовтарды солайша қорлап сөйлеген Усов: – Жа
қсы Романовтар, бұл тұқымнан бірінші патша – Михаил Федоровичті ң атасы - Роман Юрьевичтен басталды, – дейді де, І- Екатеринадан таусылып, бер жа ғы немістер болып кетті, – дейді. Ол Романовтарды ң тірегі тек казак-орыстар ғана деп ойлайды. – Тевтон орденінен Россияны ң батыс шегін кім қорғады? Казак- орыстар! Кавказды Россия ға кім бағындырды? – Казак-орыстар! Қырымды ше – Казак-орыстар!.. Астрахань, Қазан хандықтарын ше? – Казак-орыстар! Сібірді ше? – Казак-орыстар! Қазақ даласының теріскей жа ғын ше? – Казак-орыстар!.. Қазақ даласының оңтүстігі мен Орта Азияны Россия ға бағындыруда, казак-орыстар бірінші скрипканы ойнайды. – Рас, – дейді, б ұл тарихтардың бәрінен хабары бар Шоқан. – Тірегі бол ғанымен, құлы болған жоқ, – деп мақтанады Усов, – өкпелеген шағында казак-орыстар Романовтардың әкесін танытқан. Усов он алтыншы ғасырда казак-орыстардың «Голытьба» аталған жанжал қой тобынан бастап, «пугачевшылдық» аталған көтеріліске дейін казак-орыстарды ң Романовтарға қарсы көтерілістерін санап береді. Б ұлар да Шоқанға мәлім материалдар. Әсіресе – Пугачев к өтерілісі. Оған казактар қақжарлы болып, Әбілхайыр ханның т ұқымы патшашылдықты, қарапайым халықтың біразы Пугачевты жа қтағанын, Шоқан ел ішінен ауызша да естіген, қалаға келген соң кейбір тарихи м әліметтерден де көрген. Орысты ң тілі мен әдебиетінен сабақ беретін Костылецкий кадеттерге Загоскин, Лажечников, Куколькин, Брамбеус сия қты сол
кездегі орыс әдебиетінің «кейінгі планында» деп саналатындарды к өтере таныстырып, Пушкиннің, Гогольдің, Лермонтовтың, әсіресе Белинскийді ң «күнәсіз» шығармаларын ғана атайтын, әкімдердің я заманны ң кемшіліктерін сынайтын шығармалары туралы үндемейтін. Біра қ, кадеттер сол тұста «құпия» саналатын шығармалардың к өбін не кітап, не журнал, немесе қолжазба түрінде тауып ап, ур үр у жата қханаларда, оңаша орындарда, кейде жеке, кейде топталған түрде о қитын. Мысалы: Радищевтің «Петербургтан Москваға саяхатын», Пушкинні ң, айдаудағы Чадаевқа жазған өлең хатын, «Деревнясын», Лермонтовты ң, Пушкиннің, өлімі туралы өлеңін, Белинскийдің Гогольге жаз ған хатын, «Ревизорын», Некрасовтың заманды сынайтын өлеңдерімен, «Желбаздың жүрістері» аталатын романын, та ғы тағыларды... Кейде кадеттер «әдебиет кеші» сияқты жиналыстар жасап, « құпия» шығармаларды оқитын. Кейбір тыңшы кадеттер, б ұндай жиналыстарда не болғанын корпустың басқарушыларына хабарлайтын, олар тыйма қ болғанмен, айласын тапқан кадеттер, жиналыстарын жал ғастыра беретін. Шоқан бұндай жиналыстардың қалың ортасында. Ол бір сәтте Лермонтовтық Пушкиннің өліміне арна
ған өлеңін оқимын деп, Ждан-Пушкиннен естіген. Орыс
әдебиетімен сондай таныстығы бар Шоқан, 1850 жылдың аласапыран болып жат
қан көктемінде, іштей үлкен бір к үйзелушілікке ұшырап қалды. 1849 жылдың басында Петербургта «петрашевшілдер үйірмесі» деген топ құралып, Россияның монархиялы қ құрылысына демократиялық түзеулер кіргізбек бол ғанын, жандарм басқармасы үйірмені бақылап жүріп, сол жылды ң апрелінде, басқарушыларын тұтқынға алуын, олардың ішінде к өпке жазуымен таныла бастаған жас прозаик Федор Михайлович Достоевскиймен, а қындардан – Александр Плещеев ж әне Сергей Дуров барын, ұсталған отыз үш кісіден он алтысы дарға асылу ға бұйырылуын, олардың тізімінде Достоевскийдің болуын, а қырында, асылу жазасы каторгіге жіберумен ауысқанын, кадеттер де, Шо қан да кезінде естіген. Содан кейінгі тағдырлары немен тынарын кадеттер білмей ж үрген шақта, 1850 жылдың көктемі басталып, қар ери баста ған кезде, корпустың мыңға жақын кісі сиятын залында жиналыс болды. Оны аш қан – генерал-майор Павловский, айдалып келе жат қан петрашевшілдердің бүгін Омбы көшесіне кіруін, осы қаладағы острочке қамалуын қысқаша айтты да: – Корпус үйінің алдынан өтерде, – деді сөзінің аяғында, – кадеттер қақжарлы болып тұрады, қолдарына жас шыбықтар беріледі, сонымен алдынан ете берген қылмыстыларды бастан тартып қалып т ұрады.
Қақжарлылардың қатарында Шоқан да тұрды. Қасында – Усов. Ол Шо қанға: – Сен ұрасың ба, жоқ па? – деді сыбырлап. – Өзің ше?
– Мен еш қайсысын да ұрмаймын. – Ендеше, мен де. Алдарынан өте бастаған айдалушылардың ұрарлық та жері жоқ екен, б
әрі де жүдеу, бәрі де шаршаған, аяқтарын сүйретіп әрең басады, киімдері далба-д ұлба, әсіресе аяқ киімдері, көбінде тозған пима, сонымен шыл қылдаған қарлы суды басып келеді, шаштары жалбырап өскен, аузында сақал-мұрты барлардың да түгі ұйпаланып бетімен кеткен!... Қысқасы өте аянышты халде. Сонда да бұйрыққа бағынғыш кадеттер бастарына шыбы қпен шықпыртып қалады... Не деген мейірімсіздік!.. Ешкімді де сабамай қатар тұрған Шоқан мен Усовты бақылаушы полиция уряднигі к өріп қалды да: – Неге тек т ұрсыңдар? Әлде аяйсыңдар ма? Бұл қылықтарың д әрежесі зор генерал-майорға жетеді! – деп ақырып қалды. Мана Павловский: – Б
ұйрықты орындамаған кадет жазаға тартылады. Мүмкін корпустан шы ғарылуы, – деп сақтандырған. «Сөйтер» деп қауіптенген Шоқан Усовқа: – Біз де шыбы қты сілтеген болайық, бірақ батырмайық, әйтпесе жаза ға ілігерміз, – деді. – Ма құл, - деді Усов. Олар солайша сипай со ғып тұрғанда, жақындай берген қырбық м ұрт біреуін: – Достоевский! – деп қалды Усов. – Қай?
– Федор Михайлович! – К
әдімгі «Кедей адамдардың» авторы ма? – Сол!
Жас жігіт бол ғанымен, ол да қатты қалжырап келеді екен, зорға с үйреткен аяғы, ара-тұра бүгіліп қала жаздайды. Алдарынан етуге айнал ған оны, Шоқан мен Усов сипай да соқпай, таянып келгенде:
– Достоевский! – деп қалды, ақырын дауыспен. Д әрменсіз кезін алайта қарап басын бұрған Достоевскийге: – Федор Михайлович! – деп қалды Шоқан. Кіші офицер формасында ғы азиялық бұл жеткіншектің кім екенін білмеген Достоевский жылы қабақпен қарауына риза болғандай, басын а қырын ғана изеп өтті. Оның көкірегіне Шоқан жайлы жылылы қтың бірінші ұшқыны түсті... Шо қан Достоевскийдің «Кедей адамдар» аталатын романың Петербургта шы ғатын Отечественные записки» Журналынан о қып, көркемдігіне қатты сүйсінген еді. Одан кейін сол журналда, осы роман туралы Белинский жаз ған мақаланы да о қыған. Мақала Шоқанның Достоевскийге деген жылы сезімін к үшейте түскен. Міне, енді, сол Достоевскийді ң мынадай сорлы халде жүргенін к өріп қалды! Не деген аянышты хал! Бұл халден қашан құтылады, бейшара!.. Өзінің не көмегі тие алады оған ?! Содан кейін басынан кетпеген осы ой, Шо қанның жүрегін шымшыды да ж үрді...
Саба қты жақсы алып кеткен, ой-санасы жылдам өскен Шоқан, т өртінші класқа түсе үлкен бір қоршылыққа ұшырады. Соғыс министрлігіні ң бекітіп берген программасы бойынша, орысша «инородец», қазақша «бұратана» аталатын елдерден оқитын кадеттерді ң ешбіріне, соғысқа қатынасы бар сабақтар мен ойындарға қатынасуға ұлықсат жоқ. «Б ұратана» дегенде, Шоқан оқыған кездегі кадет корпусында Россияда ғы отар елдерден басқа бір де кадет жоқ. Сонысына және а қсүйек тұқымынан шыққанына қарамай, соғыстық сабақ пен ойыныны ң бір де біріне Шоқан қатынаса алмады. Үшінші класта «фехтование» аталатын ойында қанжар, қылыш, о қсыз мылтық сияқты «суық құралдармен» сайысып, соғыстың қолма-қол тәсілдеріне жаттығады, географиялық сабақтың тарауы сия
қты болып топография, яғни соғыста жердің ой-қырын қалай пайдалану саба ғы етеді. Шоқан бұлардан мақрұм болды. Намыстан
ған Шоқан, сабақты тастап кетуге бір ыңғайланып, сырлас достарыны ң ақылымен әрең тоқтады.
Намыстануды ң әкесі төртінші кластан басталды. Онда соғыстың айла- әдісінің, артиллерияның, эскадрондағылар үшін ковалерияның саба қтары жүретін. Бұл сабақтарды, сібірлік қазақ облыстарының бас қарма председатель Батыс Сібірдің соғыс губернаторы, полковник Карл Казимирович Гутковский о қытатын. Шоқанға екінші кластан бастап к өңіл аударған ол, жолыққан жерде сөйлесіп, үйіне ша қырып... дегендей, қадыр - құрмет көрсете бастаған. Гутковскийді ң әйелі Екатерина Яковлевна Шоқанды туған баласындай к үтетін. Шоқан Гутковскийдің, Омбы гимназиясында о қитын қызы - Катеринамен достасып, жастарының, арасында үш- т өрт жылдық айырма болғанмен, өзара олар туған аға мен туған қарындастай болған. Неміс пен француз тілдерін Катерина да оқитын. Б ұл сабақтарды олар бірге даярласатын. Екатерина Яковлевна мен Карл Казимировичті ң түпкі ниеттері - достасқан екі жасты мәңгілік ж ұбай етуде де. Жа қындығы осындай Гутковскийге Шоқан соғыстық сабақтарға кіре алмауына қатты наразылығын айтып, корпустан кетерлік көңілін білдіріп еді: – Ол пікірден қайт, – деді Карл Казимирович, саған класс қажет емес, о
қу қажет. Бұратаналарға класта соғыстық сабақтар туралы белгіленген ережелерді мен б ұза алмаймын, оны патшадан басқа ешкім де б ұза алмайды. Оны бұздыру үшін көгі дәлел, көп уақыт керек. Мені ң саған айтар ақылым - оқу программасына кіретін со ғыстық сабақтарға байланысты кітап атаулыны қолыңа берейін, өз беті ңмен оқы, түсініксіз жерлерін менен сұрап отыр. Гутковский Шо қанды осы ақылға көндірді. Ол айтқанынан шы ғып, сол кезде: – артиллерия сабағына қолданатын Маркевич пен Вессельді ң, фортификацияға қолданатын Теляков пен Госмардың, тактика туралы генерал Шитовты ң, ковалерия туралы Граббенің о қулық курстарын және соғыс өнері туралы жазылған басқаша кітаптарды Шо қанға түгел тауып берді. Шо ққанның ерекше қызығып оқығаны немістің соғыс ғылымында атағы шыққан теоретигі - Карл Клаузевичтің еңбектері, әсіресе Наполеон Бонопарттың әуелі Италияға, одан кейін шы ғыстық Европаға жасаған жорықтары туралы жазған кітаптары. Б ұларды Шоқан неміс тілінде оқыды. Омбының кадет корпусы үшін б ұл еңбектер жабық еді, оған бірінші себеп - Гутковскийдің өзіндік жал ғыз ғана данасы болмаса, өзге Омбыда бұл кітап жоқ, екіншіден, орысты ң соғыстық басқарушы орындары, Клауезвичтің, 1812 жылғы Отанды қ соғысқа, әсіресе сол соғыста орыс әскеріне бас қолбасшы бол ған Кутузовқа берген бағасына қарсы, сондықтан орыстың әскерлік ойынына, әсіресе оқу орындарына таныстырудан қатты тыяды. Соны біле т ұра, Шоқан Клаузевичты құныға оқып, соғыс жайынан к өп мәліметтер білді, қажетті деген тұстарын жазып алды. Б ұл кітаптарды түсінуде Шоқанға аса зор жәрдем көрсеткен Гутковский, иллюминалы қ білімнің фотофикациясын яғни түрлі-түсті бояулы қ картасын жасауды да ұғындырды. Қолжазбасы нашар Шо қан, геометриялық және бояулық сабақтарға жүйрік еді, сонды қтан иллюминаларды ұғып алғаннан кейін, өзі де қатырып қағазға түсіретін болды. Шо қанның кадет корпусындағы оқуы төрт жыл өте, яғни 1852 жылды ң көктемінде бітті. Шо қан кадет корпусын тамамдаған шақта, Омбының «Жарқын қоғам» аталатын тобына түгел танылып болған еді, әсіресе үш үйге, бірі - жа ңағы айтқан полковник Гутковскийдің үйі, екіншісі - әрі генерал-губернаторды ң кеңсесінде азиялық істерге консультант болып қызмет атқаратын, әрі корпуста орыстың көне тарихынан сабақ беретін - Сергей Яковлевич Капустинні ң үйі. Әсіресе Капустиндікі, үшінші - Батыс Сібірдің генерал-губернаторы, сібірлік қазақ округтеріні ң құрметті председателі Густав Христианович Гасфорттың үйі.
Капустинні ң үйі «Омбы қаласының салоны» саналады. Онда, ең алдымен кітапхана бар, онда ғы кітаптардың ішінде сирек ұшырасатын, кейі ешқайдан табылмайтын кітаптар да аз емес. Жұрт оны «
Қазаннан Омбыға көшкенде кітаптарын бес ылауға әрең тиеп әкелді» деседі. Идеялық жағынан, өзін утопиялық социализм идеясыны ң адамы көретін Капустин, өзгелермен осы жайда көп ке ңеседі. Араларында он бес жастай алшақтығы бар әйелі -Ефросия Фелимоновна қыздар гимназиясында француз тілінің және әдебиетінің сабақтарын береді. Ол әйел көзқарасында - романтик. Кітапты, әдебиетті сүйетіндер осы үйге әр кезде жиналып, пікір алысып ж
үреді. Шо қан осы үйдің өз баласы сияқты болып кетті. Сонда үнемі бас алмай о қитыны кітап. Ол Ефросияны «Фросия апай» дейді. Сол апайды ң дос-жар адамдарына айтуынша «екі-үш жылдың ішінде Шо қан бұл үйдегі кітап атаулыны түгел жұтып болды». Ол орыс тіліндегі кітаптарды ғана емес, неміс, француз тіліндегі кітаптарды да о қиды, әсіресе саяхат кітаптарын және оларды сыдыртып қана оқып шы қпайды, жүрген жерлерінің географиялық карталарын алдына жайып қойып, қадағалап оқиды, соны көргендер - «осы да түбінде ата қты саяхатшылардың бірі болмаған!» деседі. Шо қанның Густав Гасфорт үйімен үйірлігін айтпастан бұрын, о қырмандарды Гасфорттың өзімен қысқаша таныстырып алайық, ол орыс барондарыны ң ішіндегі ең ірілерінің біріне жатады. Оның әкесі - Христиан Фердинандович, Романовтармен қат-қабат құда болып кеткен неме ң герцогі - Голынтейндермен қандас, сондықтан Россия патшасы бірінші, екінші, үшінші Гасфорттарды қадыр тұтып, Христиан Гасфорт қа Қырымдағы әскери корпусты басқартқан. Ол бір жа ғынан Севастополь қаласының шығып жақ жазығына әскерлік жыл қыларды өсіретін завод ашып, мыңдаған арғымақ өсірген. Завод орна ған сондағы төбе, әлі күнге дейін «Гасфорт шоқысы» аталады. Густав сол шо қыда туып, сонда ескен. Әкесі сияқты, ол да сауатын со ғыстық мектепте ашып, жоғарғы білімді Берлиннің Соғыстық Академиясымен ая қтаған. Бірінші Александр Густавты әкесінің, қарамағындағы армияға жіберіп, поручик чинінен жоғарылаған ол, кейін генералды қ чинге жеткен. 1812 жылдың компаниясына қатынасып, Парижға дейін барғандықтан, Александр оны генерал - аншеф д әрежесіне дейін көтерген. Әкесі өлерде жылқы заводын со ған тапсырған. Қырымда қызметте жүрген ол, Пушкинды жекпе- жекте (дуэль) атып өлтіретін Дантеспен танысып дос боп кеткен. Сонды қтан мақтанған шақтарында: – Пушкин ға «онымен атыспа, ол өте мерген кісі» деп ем, намысы қозған адам тыңдамады, ауыр жарамен әл үстінде жатқанда, көңілін с ұрай барып ем, «білмейді екем ғой сізді, Дантеске дос па десем, ма ған да жаныңыз ашиды екен ғой. Енді білдім. Бірақ, кешіктім» деп қолымды қысып жылады, – дейді екен. Густав Гасфорт да ңқты, атақты жақсы керетін адам. Чин жағынан к өтерілу жолында келе жатқан ол, тұрмыс-салт жағынан да көзге т үсуді арман ететін. Сол армандарының бірі – атақты князьдар: Юсуповты ң – Москва маңындағы, Воронцовтың – Одессадағы, Шереметьевті ң – Кавказдағы атақты сарайлары сияқты Гасфорт сарайын салдыру еді. С өйтуге жағдайы толықпай жүрген, 1850 жылы Батыс Сібірді ң генерал-губернаторы болып тағайындалды. Сол қызметін атқару үшін Омбыға келсе, губернаторлық кеңсе, әрі б өренеден қиылған, әрі сиықсыздау екен. Оның осы қалаға, өзге губернаторларды ң бәрінін, кеңсесінен де артық үй салдырғысы келді. О ған лайықтаған орны, - кадет корпусының алдындағы жазық, ке ң алаң. Ол болашақ орданың (дворец) жоспарын жасатты. Сонда архитектор ға берген тапсырмасы, осы алаңның жалпы нұсқасын, Петербургта ғы ордалық алаңға ұқсату, салынатын үйдің сиқы, қысқы ордаға ұқсау, сонда кадет корпусының үйі Петербургтағы генералды қ штаб сияқтанады, Ертіске құятын Омбы өзенінің үстінде т ұрған ағаш көпірді алып, орнына темірден көпір салса, ол Нева өзенінің қысқы ордаға тақалған көпіріне ұқсайды, сонда, Омбының б ұл алаңының Петербургтағы ордалық алаңға ұқсамаған несі қалды?! Патша сарайыны ң, ол кездегі министрі граф – Блудов еді, өзі Гасфортпен Отан со ғысы кезінен өте дос еді. Оның үстіне бірінші Николайды ң оң көзі. Гасфорттың Омбыға жаңадан кеңсе салуын, ол патша
ға бекіттіріп берді. Осы план, Шоқан кадет корпусын аяқтар жылы бітіп, генерал-губернаторлы қ кеңсесі қызметін сонда көшкен. Б ұл жақтан көңілі орныққан Гасфорт, енді адъютанттарын д ұрыстап алуды ойлады. Үш адъютанты болуға тиісті, бірі – жалпы әкімшілік ісінде, екіншісі – жергілікті қызметтерді басқару ісінде, үшіншісі – қазақ елдерін басқару ісінде. Со ңғы қызметте, оның көзі - кадет корпусын бітіргелі жүрген Шо қанға түсті. Омбының «жарқын қоғамына» көп араласатын Шо қан, Гасфортпен басқа үйлерде, әсіресе Гасфорттың ағасының қызын алған, әрі жақын досы болып кеткен Гутковскийдің, үйінде танысты да, о ған, әсіресе – әйеліне білімімен, қылығымен, мінезімен ұнағаннан кейін өз үйімен де араласып алды. Гасфорт пен әйелінің де ойы – жиендері – Катерина Казмировна Гутковскаяны т үбінде
осы ған телу. Гасфортты ң Шоқанға қызығатын және бір себебі – хан т ұқымынан шыққан бұл әдемі жігіт, бірінші Петрдің адъютанты бол ған араб Ибраһим Ганнибалға ұқсап, кеңсесін көріктендіріп жіберуі, шы ғыстық, қазақтық мәселелерде оң көзі болуы мүмкін. Шо қан кадет корпусын 1853 жылдың көктемінде бітіретін бірінші топты ң ішінде. Гасфорттың ойынша, бітіру мәжілісін аса салтанатты т үрде өткізу, ол үшін ордалық алаңға, Омбы бұрын көрмеген парад жасату. Осы идея басына кірген Гасфорт, парадты қалай өткізу туралы тиісті адамдармен ке ңесіп көрсе, қаланын, тұрғындарын былай қойғанда, Петербург пен Москва сияқты әскер орталықтарымен байланысы бар азда ған чин болмаса, былайғы әскери чиндердің, әсіресе осы маңайдағы казак-орыс станицаларында туып-өскен, Омбыдан жо ғарғы қалаларға барып көрмеген, саны бірталай урядниктерді ң, ясауылдардың, сотниктердің, тіпті капитан, майор чиніндегілерді ң басым көпшілігі әскери парад дегенді көрмек түгіл естіген де жо қ екен. Сондықтан Гасфорт бағынышты чиндердің б әріне, ең алдымен соғыстық парадты күн бұрын әзірлеуді бұйырып, оны ң қандай тәртіпте өтуінің программасын жасатты да, әлденеше рет т үзеттіру арқылы бекітті. Бекіген программа бойынша соғыстық парад қа қаланын, мың шақты найзасы бар гарнизоны, кадет корпусыны ң жоғарғы кластары және шығысы Новониколаевка мен батысы Ыстап арасында ғы казак-орыс станицаларында күзеттік қызмет атқаратын жасақтар қатынасады. Парадты Гутковский бас
қарып, Гасфорттың өзі қабылдайды. Парад күні Омбыдағы әскерлік чиндер де, станицалардан шақырылатындар да ең жақсы т үрде киініп, бар наградаларын, медальдарын кеуделеріне тағады. Осы ма қсатпен Омбыда,ы және станицалардағы әскерлік қосындардың киім-кешегін тексертіп қараса, чині жоғарғы генералдармен, өз қаражатына сәнденетін аздаған ауқатты офицерлер болмаса, былай ғы соғыстық адамдар киім жағынан өте жүдеу екен. Гарнизон солдаттарыны ң және кіші офицерлерінің көбінің киімі ескі- құсқы біразы жамау көрдер, формалары әрқилы, талай өзгерген формаларды ң бәрінен де нұсқалар бар. Ал, станицаларда т ұратындардың бірен-сараңында ғана болмаса, әскери форма жоқ, басым к өпшілігі деревняша, кейбіреулері қазақша киінеді. « Құрал» дегендердің, «жүзден тоқсаны» дегендей – қылыш қана, қалалық құрал сарайларында қимылсыз ұзақ тұрған отты мылты
қтары, әсіресе, азын-аулақ, зеңбіректерді тот басып қалған. Батыс Сібірдегі әскери халықтың ішінде, сән-салтанат жағынан к өруге тұрары, тек кадет корпусы ғана екен. Ол да Омбыға Гасфорт келгелі т үзелген. Сол жылы оның барлық класстарын түгел аралап, киім - кешектеріні ң жүдеулігін, формаларының ала-құлалығын көр Гасфорт, со ғыс министрлігіне хат жазып, жаңа және көрікті формалар алдыр ған, сол формамен барлық кадет жұнттай киінген. Қызметтегі әскерді сондай тәртіпке келтіру үшін кеп уақыт керек, Гасфортта ондай уа қыт жоқ. Сондықтан Гасфорт жақындап қалған парад
қа қызмет әскерін барымен ажарлап көрсетуге бұйырды. Әскери орындардың, парадқа бұлайша даярлануы, халық арасында толып жат қан түрдегі қаңқуға айналып кетті: – Патша келмек дейді, со ған жасап жатқан әзірлік, – десті біреулер. – Бір патшалы қпен соғыс болайын деп жатқан көрінеді, соған әзірлік, – десті екіншілер. Қай патшалық екендігі туралы толып жат
қан жорамалдар жүріп жатты. – Қоқан, Хиуа хандықтарымен бірігіп, қалың қолмен Кенесары келе жатыр дейді, б ұл соған даярлық, – десті үшіншілер. – Қытай соғысқалы жатыр дейді, – десті төртіншілер. – «К өшім хан өлді» деген өтірік екен, ол ойдағы, қырдағы татарларды жиып, Сібірдегі ханды ғын қайтадан құруға келе жатыр дейді, – десті бесіншілер. Қалмақ хандықтарын атады алтыншылар. Осындай жорамалдар қаулап кетіп, тұрғын елдердің зәресі ұша бастады. Әскерлік ұйымдар дүрліккен жұртқа арнаулы кісі жіберіп, ешбір со ғыстың болмайтынын бұл тек, кадет корпусын бірінші болып бітіретіндерді ң тойына арналған парадқа әзірлік ғана екенін т үсіндірмек еді, парадтың не екенін көрмек түгіл естімеген жұрт алдау ға жорып, желігуін үдете түсті, соның кесірінен «соғыс болса таптап кетеді» деп крестьяндар егінді б ұрынғыдан биылғы көктемде аз салды. Мал өсіретін казак-орыстар табындарын қазақтың алыста ғы жайлауларына айдатты. Осы дүмпуге қазақ байлары да шыдамай, жайлау ға жылдағыдан алыс кешті. Парад жа қындап қалған шақта, Гасфорт генералитетін қайта жинап, даярлы қ туралы есебін тыңдады. Пәлендей салтанатты бола қоймағанымен, тәртіп тәп-тәуір болғалы тұр екен. Гасфортты ң бұл парадты жасатудағы бас мақсаты - алаңға жиналатын топ қа, өзін жарқырата көрсету еді. Баяғыда, Отан со ғысының жеңісіне арналып Петербургта жасалған парадта, бірінші Александр, же ңісте үлесі бар генералитет атаулының бәрін жаңа, әдемі формада киіндіріп, орден, медаль атаулыларын төстеріне қадатып шығарған. – Сонда, – дейтін ма қтаншақ Гасфорт наградтары көштік жағынан, мені ң алдымда Барклай-де-Толли ғана болды. Онысы өтірік, расын кім білсін. Ал, көптік жағынан ордендері мен медальдары т өсіне симай, біраз медалін «бото-форт» аталатын биігі. Ары қтау кезінде денесіне шақ мундирі, семірген кезде әрең, сыйып, т үймелері үзіліп кетерліктей тырсылдағанмен, жоғарғы чиндермен бас қосқанда, не патшаға аудиенция жасағанда киіп алатын, мінезі сай қы -мазақтау бірінші Николай патша болған шағында Гасфортты осы формасында к өріп, «о, семіз шошқа» деп қарнына түйгіштепті, Гасфорт « қасиетті мундирін сонда да тастамай, ерекше күтіп ұстайтын. Кейін өңірлерін, жең ұштарын, арқасын қаракүйе (моль) жалап да қ түсіргенмен, ішінен түстес жіппен білдіртпей шаңдатып қойған.
Омбыда ғы парадта ол осы формасында көрінбек. Ал, генералдары мен офицерлеріне берген б ұйрығы – «ең жақсы формаларыңды киіп, наградтары ңды төстеріңе түгел тағып шығасыңдар!» Та ғы бір берген бұйрығы – парадты қаланың халқы да түгел к өретін болсын. Б ұйрық солай болғанмен, парад басталуға тиісті сағат тоғызда, әскери қосыңдар белгіленген орындарында болды да, былайғы т ұрғындардан бірен-саран адам ғана келді. Гасфорттың ойы - алаңды лы қ толтыру еді, әскерлік адамдар жұқ та болған жоқ. Гасфорт бұған ашуланып, тиісті адамдарды қатты сөгіп, кейбірін сабап алды да, ала ңға адам толмай, парад басталмайтынын айтты. Бағыныштылар халы қты қанша қысқанмен, мезгіл түске тармаса, жарты алаңдық қана адамның басы құралды. Парадты одан кешіктіруге болмайды. Программа бойынша, алан, адам ға толған шақта, (оған алғаш Гасфортты ң күдігі болмаған) сәнді ерттелген арғымақ ақбоз атқа мінген Гасфорт, б әрі де арғымақтарға салт мінген нөкерлерімен, кадет корпусыны ң қақпасынан шыға келу керек. Сол кезде, Омбыда
ғы үш дем – оркестрі қосыла «патшаны сақтай гөр, тәңірі!» к үйін ойнап жіберу керек. Музыка даусының қаңғыр-күңгірімен да ңғаза болып жатқан шағында мінбеге жеткен генералдар аттарынан т үсіп етекте қалып, Гасфорт пен Павловский ғана жоғары көтерілу керек те, Гутковский мен полиция начальнигі – генерал-адъютант - Фредерике тізіліп т ұрған әскери қосындармен және кадеттермен с әлемдесу керек, содан кейін Гутковский Гасфортқа рапорт беру керек. Т әртіп осылай болғанмен, тоғызда басталуға тиісті парад ісіне он екіде әрең кірісті. Гасфорт парадты қабылдағаннан кейін, бірінші сөзді өзі алып, Россия туралы, Сибирь туралы, онда ғы бұратаналар туралы, кадет корпусыны ң мән-маңызы туралы айтқан болды. Жиын оның сөзін ты ңдаған жоқ, себебі әкімшілік істерінде өзінің айтқанын орындататын Гасфорт, с өзге шорқақ еді, оның үстінен тұттықпа да, оны ң үстіне талай парадқа қатынасқанмен, бұдан бұрын өзі қалың топ алдында с өйлеп көрген жоқ-ты. Осы кемшіліктері сабақтаса қалған Гасфорт, бірден сасқалақтап, дөңгелек семіз беті томпайып, к үре тамырлары білеуленіп, кескіні күреңдене қалды, ондайда, иек т ұсын ғана қырып, жақ үстін дударландыра өсіріп жіберетін қалың қаба сақалымен, оған тұтасын кеткен жұқалау мұртын екі қолымен кезек-мезек ширата сипай беретін. Сондай хал ға түскен ол, аздан кейін тіпті кекештеніп, кездері бадырая қараған жиын алдында не айтып, не қойғанын білмей де қалды. Сол жайын көрген көпшілік, оны
ң бытысқан сөздерін мазақты күлкімен ғана тыңдады. Та ғы біреулер сөйледі. Олар да қыра қойған жоқ. Олардың да с өзіне жиын ықлас қойған жоқ. Корпуста т әрбиеленушілердің және оны биыл бірінші бітірушілерді ң атынан Шоқан сөйлеуге ұйғарылған. Оның шешен жас екенін, Омбыны ң жарқын қоғамы аңдап та үлгерген. Гутковскийді ң, Капустиннің, Ганцевскийдің, кейде Гасфорттың үйлерінде өткізілетін кештерде, Шоқанның қатынаспайтыны сирек болатын. Сонда ж ұртты қызықтыратыны, білімінің көптігі, тарихты, әдебиетті, көркем өнерді жақсы көретіндігі, әзіл-оспаққа жүйріктігі, с өзге алғырлығы, реверанстарға жетіктігі, ажуа-қалжыңға ұсталығы, әйелдердің тілін таба білуі, әңгімелерінің қызықтығы, та ғы тағылар. – Б ұл жағынан, – деседі, Шоқанды мақтамайтын дамалар, – Валиханов, Омбы былай т ұрсын, Россияның мәдени орталығы – Петербургтан асып, д үние жүзінің ең биік тәрбиесін беретін – Парижда о қыған сияқты. Кадет корпусын бітіргендер парад қа жаңа формада шыққан. Қылқан-кескендей жас өспірімдерге жараса кеткен бұл форма Шо қанды да сұлуландырып жіберген. Оның бала шағындағы шар ғалау бойы кейінгі жылдарда сұңғақтанып, қушықтау иықтары ке ңейіп сымбаттанған. Сол денеге корнеттің қызыл шалбары, к өгілдір кительді, маңдайында алтын түсті кокардасы бар жасыл фуражкелі, жылтыра ған шегірен етікті, формасын киіп, белін күміс т үсті жалпақ белбеумен қынай буынғанда тіпті сымбаттанған. Оның қара сұр келбеті де көз тартарлық болатын, оң жақ шекесінен солына қарай қайырған көмірдей қап-қара шашы кең маңдайынан көзіне т өнген қалың қабағы, мұрын жағы кең, қиық жағы тар, қиғаштана кеткен өткір қара көздері, ортасы дөңестеу, танау жағы делдигендеу, қырлы келген мұрыны жоғарғы ернінің үстіне қырбықтана бастаған қара мұрты, шешендікке біткен сүйірлеу иегі қандай көзді болса да бір аударатын. Омбы дамаларыны ң бағасында бұл қалада нелер сымбатты сұлу жігіттер бол ғанмен, Шоқан «арпа ішінде бір бидай», «қаршығалар ішіндегі лашын». Қызыққыш дамалардың, әрқайсысы Шоқанды өзіне бейімдегісі келеді, кекселері қыздарына жанастырғысы келеді. Өсекші Омбының арасына: «Бұл Гасфорттың жиені, Гутковскийдің қызы - Катеринамен сөз байласып қойған», деген сөз тарап болған. Сондай Шо қан, сөйлеу кезегі келіп мінбеге көтерілгенде, танитындар: – Чокан!.. Шо қан! – деп өзара күбірлесіп қалды да, танымайтындар, қасындағыларынан:
– Кім б ұл?! Қалмақ па, эскимос па, киргиз ба?! – деп сұрасты. Танитын біреуді ң: – Киргиз! – деген с өзі, төңірекке электрдің тогіндей тарай жөнелді. – Киргиз!.. Офицер, қандай биікке көтерілген!.. Ғажап!.. – деген к үңкілдер дабырласып жатқанда, парадты сөзді басқарған Ждан- Пушкин Шо қанның аты-жөнін айтып, сөз берді. Оны естігендер: – А - а, Чокан Валиханов! – десті. Естімегендер: – Кім ол? – деп с ұрағанда: – Хан т ұқымы, ақсүйек! – деп жауап берді білетіндер. Одан әрі кеу-кеулесуге, с өйлеп кеткен Шоқан мұрша бермеді. Шо қан өзге білім жүйелерімен қатар, шешендік тарихын да біраз қарастырған еді. Сонда «пәлен-түген» дейтін шешендердің ішінен о ған ерекше ұнайтыны – көне римнің атақты шешені – Цицерон да. Шо қан оның өз сөздерін де, ол туралы жазылған әдебиетті де көп қарастырған. Өзі көргендерден оның шешен санайтыны – кадет корпусында ғы оқытушылардың бірі – Гансевский де. Француз тарихына ж үйрік ол, «француздың ұлы революциясы» деген та қырыпта сөйлегенде, оның шешені Жан Поль Маратқа ұқсағысы кеп, дене қимылын да, бет бейнесін де құлпыртып жіберетін. Шоқан со ған еліктеп, егер бір жерде сөйлеуге тиісті болса оңаша бөлмеде, айна алдында т ұрып, денесін, бет бейнесін құбылтып репетиция жасайтын. Б ұл жолы да сөйткен ол, мінбеге артистерше ойнақы бейнемен шы ға келді де, аз уақыт көзімен жиынды шолып ап, сөзін бастай ж өнелді.
– Господа, госпожа, құрметті халық, – деп бастады ол сөзін, – бір топ кадет, биыл ұлы император – бірінші Александрдың атындағы Омбыны ң кадет корпусын тамамдап отырмыз. Солардың ішінде, б ұратана елдерден мен жалғызбын. – О ғаштануын! – деп қалды, бұл сөзін ұнатпағандар. – Мен орыс о қуының тәрбиесінде өсіп білім алдым. – Содан бастауы керек еді ғой, – десті әркімдер. – Мені ң үлкен отаным – Россия да, кіші отаным – қазақ даласы... – Ту ған елін ұмытпауын! – « Қасқырды қанша асырасаң да орманға қашады» деген осы, – десті әркімдер. Сонды қтан мен барлық өмірімді, барлық ақыл-ойымды, білімімді осы отандарыма адал қызмет атқаруға арнаймын. – Киргизда «Отан» бол ған! – десті біреулер кекетіп. Біраз адам қол шапала қтады.
Екпінді с өзден ентігіңкіреген Шоқан, аз тыныс ап, сөзін жал ғастырып кетті. – Өткенге қарап отырсақ, дүние жүзінде, әрбір тарихи кезеңдерде, әр түрлі мемлекеттер құрылған солардың ішінде, мысалы, шығыста Ассирия мен Вавилония, Египет пен араб, Отта мен т үркі мен ұлы мо ғолдар сияқты, көне грек пен көне рим, Византия сияқты ірі империялар да болды. К әзір де бар, ондай империялар, солардың бірі – Россия. ( Қол шапалақтау.) Менімше, біздің замандағы империяларды ң ішінде болашағы ең күштісі осы – Россия. Сөзім д әлелді болу үшін, Россияны Англиямен салыстырып көрейін. Күні б үгін Россиядан Англияның отарланған өлкелері де әлдеқайда көп, байлы ғы да, ғылымы да, техникасы да артық. Сондада мен Россияны ң болашағы Англиядан да артық деп ойлаймын. (Дабырлас қан жұрт тына қалды) Неге дейсіздер ғой? Жауабым т өмендегі. Орыстың, кәзіргі атақты педагогі – Константин Дмитриевич Ушинскийді ң журналда жарияланған бір әңгімесінде, әкесі балаларына «бірлікшіл болыңдар» дегенді мысалмен көрсетеді. Ол бір шыбы қты алып игенде сынып қалады. Көп шыбықты қосып игенде біреуі де сынбайды. «Міне – дейді әкесі, – бірікпегендегі к үшін, жеке шыбық сияқты, біріккен күшің – жұпталған шыбықтар». – Екінші мысал, – деді Шо қан, оң жақ қолын, алақанын жаза к өтеріп – мына саусақтардың жеке күйіндегі күштері қандай? Ал, – деді ж ұдырығын түйіп, – былай біріккендегі күші қандай? Алақаннан ж ұдырық әлдеқайда күшті емес пе? – Рас! – деп қалды бірнеше дауыс. – М ұны айтып тұрғаным, – деді Шоқан, – біздің Россияның күші – ба ғынышты елдерінің территориялары тұтастығында. Бұл жағынан біз, атомны ң бөлшектенбейтін ұрығы (ядро) сияқтымыз. Біздің ішкі к үшімізді сырттан келіп жеңер қуат жоқ. – Онысы д ұрысқа да келеді, – десті әркімдер. – А ғылшында мұндай тұтасқан қуат жоқ, – деді Шоқан екпіндеп, – оны ң колонияларын теңіздер, мұхиттар бөліп жатыр. Бұл шашыранды қуат қанша күшейгенмен, еш уақытта тұтаса алмайды, сонды қтан жағдайы келген бір замандарда, (ондай жағдайдың тумауы м үмкін емес), қазақша айтқанда Англия «сиырдың бүйрегіндей бытырап кете барады, ал Россия, жыл қының бүйрегіндей т ұтастығынан танбайды. – Қызық теңдеулер! – десті әркімдер. – Осы екі ұлы империя яғни Россия мен Англия, – деді Шоқан, – б үгін саяси жарыста: Англия Американың, Азияның, Африканың, Австралияны ң көп жеріне отаршылдық қанатын жайып, қазір Индия ар қылы Орта Азияға көз тігіп отыр. – Қайдағы саясатқа кетті мынау?! – десті бірнеше адам. – Бізді ң оны тоқтатуымыз керек! – деді Шоқан қызына түсіп. – Орта Азия халы қтары, оның ішінде, менің, туған халқым – қазақ, заманымызды ң мәдениет биігіне көтерілу үшін, оған мәдениетті мемлекетті ң сүйемелдеуі керек. Менімше, ондай мемлекет Орта Азияны ң көршісі – Россия болу керек. Әзірге Россияға қазақ даласыны ң үштен екісі ғана бағынды. Тез арада қалғанын да ба ғындырып, одан кейін Орта Азияның кен, өлкесіне қанат жаюымыз керек. – Программалы қ сөз!.. – десіп қалды әркімдер. – Осы ба
ғытта! – деді Шоқан, бар даусымен, – Россияға да, қазақ даласына да, Орта Азия ға да адал жүректен қызмет атқаруға әзірмін!.. Шапала қ ду ете қалды. Шоқан жалт бұрылды да, мінбеден түсе ж өнелді. Сөзге қызынып ентіккен аққан терге шомған, ақыл емес, инстинкт ғана билеген ол басқыштармен жүгіре жөнелген шағында, жерге құлап түсер ме еді, қайтер еді, егер етекте тосып тұрған на ғашысы – Шорманның Мұсасы құшағын жая қағып алмаса. Шо қанды бауырына қатты қысқан ол, қылығына, сөзіне өте риза бол ғандықтан қуанышты сезімнің еркіне бағынып, еңіреп жылап жіберді. Шо қанның сөзі тыңдаушыларға, ойда жоқ сенсация болды. Өзгелерді былай қойғанда, бұндай саяси бағыттағы программалық с өзді, «Шоқанды білеміз» дейтіндер де күтпеген еді. Шоқан с өздерінің қазақ даласына, Орта Азияға байланысты тұстарын әкім атаулы ұнатқан жоқ, себебі қазақтарды, азиялықтарды Европамен те ңдестіру, – бұған дейін олардың басына кірмеген ой. Сондықтан, қазақ округтерінің басқарма председателі Дюгамель, қатар тұрған Гасфорт
қа: – Адъютант қып алғалы жүрген киргизіңіз қалай-қалай сөйлеп кетті, Густав Христианович? – деді Гасфорт қа. Б
– Билеуші ол емес, менмін ғой, Альсеньер Джозеппович, – деді Дюгамельді ң орысша инциалы - Александр Иосипович екенін біле т ұра, әдейі французша инциалын қолданып, – мені ол жұмсамайды, оны мен ж ұмсаймын. Қалай жүруін ол білмейді, мен білем. Олар солай с өйлесіп тұрғанда, былайғы жұрт жұптаса да, топтаса да өзара кеу-кеулесіп кетті. Сонда айтқан сөздерінің ұзын-ырғасы талант!.. Гени деуге де т ұрарлық!.. Жас та болса бастай!.. Білімі ұшан- те ңіз!.. Қандай шешен сөйлейді!.. Өткірлігін айтсаңызшы!.. Ақылы қалай толыққан!.. Саяси мәселелерге де жетік!.. Болашағы зор жігіт!.. Әсіресе жарайды ғой бұны!.. Отар халықтан шықты деп аузын аштырмай, ая ғын бастырмай қоймаса!.. Бірінші кітапты ң соңы.
|