С. Г. Тажбаева Редакция алқасы

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №3(47), 2015 г. 
244 
Jлеуметтік  жетілу  м5селесін  қарастырып,  оны  дамытушылар  қатарына  қазақстандық  ғалымдар: 
Г.О.Jбдібергов, А.Асаров, Н.М.Кудро, К.И.Молдобарова, Г.С.Байболатова, Л.Н.Қасымова ж5не өзгелерін 
жатқыза  аламыз.  Оқушылардың  5леуметтендірілуі  үрдісі  педагогикалық  көзқараспен  А.Г.Қазмағам-
бетова, А.А.Бейсенбаева, К.К.Жампеиісова, З.У.Кенесарина, Б.И.Мұқанова, Г.К.Нурғалиева, А.Н.Теслен-
ко  ж5не  т.б.  жұмыстарында  толықтай  талданған.Берілген  м5селені  зерттеумен  жақын  ж5не  алыс  шет 
елдердің ғалымдары да айналысқан, олардың қатарына: Д.И.Фельдштейн, В.А.Петровский, К.А.Абульха-
нова-Славская, Д.Б.Эльконинлар жатады. 
Б5ріңізге м5лім, бастауыш сынып оқушыларының жасы «МЕН» дейтіндей тұлғалық қасиетті дамыта-
тын,  сензетив  болып  табылады.  7  мен  8  жас  аралығында  өмірінің  мақсаттары  айқындалып,  болашаққа 
бағдар  құрыла  бастайды.  Бұл  кезеңде  олар  жаңа  5леуметтік  т5жірибеге  қол  жеткізеді.  Мектеп  табалды-
рығын  аттау  барлық  оқушыларға  міндетті  талап  болып  есептеледі  ж5не  баланың  5леуметтік  жетілуіне 
нақты талаптар қояды. Осы жас кезеңін айта отыра, авторлар балғынның психологиялық ж5не физиоло-
гиялық икемділіктерінің байланысын ерекше атап өтеді. Д.Б.Эльконин кіші сынып оқушыларының белгі-
лерін  атап  өтеді:  қоршаған  өмірге  деген  жаңа  көзқарастың  пайда  болуы,  жаңа  ереже  мен  талаптарды 
қабылдау мен оған бағыну. Кішкентай мектеп оқушыларында өз мінез-құлқының рефлексиясы болады. 
Психикалық  жағдайлардың  қалыптасуы,  5леуметтік-маңызы  бар  поцесстер  қабылдана  бастайды,  өзге 
азаматтардың мұны мойындауы қажеттігі туындай бастайды. Осы орайда, мектептің кішкентай оқушы-
лары көптеген ғалымдардың пікрінше, тұлғаның қалыптасуына, ары қарайғы 5леуметтік дамуының негізі 
болып келеді.  
Д.И.Фельдштейн,  Д.Б.Эльконин  мен  В.Давыдовтың  соңынан,  баланың  қоғамға  қатысты  екі  негізгі 
позициясын анықтайды. «Қоғамдағы МЕН» ж5не «МЕН ж5не қоғам». Алғашқы позиция балаға қоғамдық 
қатынстардың  өзін  субъекті  ретінде  тануына  көмектеседі.  Ол  баланың  дербестігі  мен  жауапкершілік 
таныта алатындығын мойындау кезеңінеде дамиды. 6 мен10 жс аралығы тұлғаның қалыптасуында үлкен 
маңыза  ие.  Т.Д.Марциновская,  психикалық  дамудың  итермелеуші  күші  мен  механизімі  жөніндегі 
түсінікті  аша  отыра,  «Қоғамдағы  МЕН»  позициясы  сыртқы  нормалардың  интроекциясының  арқасында 
ашылатынын жеткізеді. 
Зманауи  ғылымда  (психология  мен  социалогия)  балаларды  балабақша,  мектеп  жағдайында  5леумет-
тендіру  м5селесін  қарастыруда  мол  т5жірибе  жиналды.  Алайда,  қосымша  білім  беру  жағдайында  бала-
ларды 5леуметтендіру м5селесіне аса аз м5н берілген. Ол 5рине өкінішті. уақытында жиналған т5жірибе. 
Ықтимал  мүмкіндіктерді  ескере  отырып,  қосымша  білім  беру  ордалары  балаларды  5леуметтендіруде 
үлкен  маңызға  ие  екенін  айқындалды.  Jлемуттік  институттар  ықпалымен  тұлғаны  5леуметтендіруде 
жалпы  тенденцияларды  көркемдеп  қана  қоймай,балғындардың  үлкендер  өміріне  аяқ  басуы  жолдарын 
оңтайландырады.  
Баланың  5леуметтік  ортаны  қабылдау  негізінде,  қоғамға  маңызды  құндылықтар  мен  идиалдардың 
эмоцианалды қабылдауы жатыр. Балғынның 5леуметтендіру процессі «5леуметтік қобалжудың қалыпта-
суымен» - эмоционалдық үрдістермен байланысты. Осы ретте 5леуметтендіруді біз – нормаларды, эталон-
дарды,  құндылықтарды  меншіктеу  мен  оған  дұрыс  қарау  ретінде  қарастыра  аламыз.  Осы  жаста  с5тті 
5леуметтендірудің  талаптары,  баланы  топқа  қабылдау,  ондағы  жоғары  статусқа  ие  болу,  өзі  жөніндегі 
ойды саралау болмақ. Зерттеудің қорытындысы көрестіп отырғандай, мектепке дейінгі жастағы балғын-
дардың көпшілігі өзін жағымды сипаттайды, адамгершілігін қабылдап, кем-кетіктерін қабылдамайды. 
Jңгімелесу  ортасы  кеңейген  сайын,  жаңа  талаптар  мен  құқытар  пайда  болғанда,  ой  өрісі  дамыған 
жағдайда,  өзіне  теріс  баға  беретін  балалардың  қатары  кемиді.  Оқушы  атанды  деген  м5ртебе,  қатарлас-
тарымен ой бөлісу, мұғалімдерге балғынды дұрыс қабылдап, бағалайтын топ табуға мүмкіндік береді. Бұл 
біз  үшін  өте  маңызды,  өйткені,  қосымша  білім  беру  жеке  қызығушылықтарына  сай  топ  таңдап  алуға 
жағдай жасайды, ал ол өз кезегінде с5тті 5леуметтендуге сеп болады.  
9 бен 10 жас аралығы, - өтпелі кезең. Бұл ретте тұлғалық элементтердің жиналатын кезеңі. Қоғамдық 
мойындауды талап ету қажеттігі, өз орнын айқындауға ұмытлуы - «МЕН ж5не қоғам» позициясын алғы 
шепке  қояды.  Балаға  мектептегі  жетістіктен  өзге,  демалыс  кезіндегі  шыңдарға  жету  маңызды  болып 
табылады. Jлеуметтендірудің осы мезеттегі басты мақсаты - қоғамдық құндылықтарды тану, жеке ойлар 
негізінде  тұратқы  жүйе  құру  деңгейінде  балғындарға  қалыптасуға  көмектесу  болып  табылады.  Ол 
5леуметтік құпталған талаптарға қарсы келмеуі тиіс.  
Баланың 5леуметтенуі мен қалыптасуында 5леуметтік ж5не жеке қобалжулар үлкен рөл атқарады. Оң 
5леуметтік ұйымдар - өзі жөініндегі толыққанды ұғымды берсе, кері ұайым – тұтастықты жояды. Жеке 
ұайымдар  мен  қобалжулар  5леуметтікпен  саластаралады,  өйткені  олардың  қоысындысы  кезінде  тұлға 
қалпатасады. Тұлға – адекватты ж5не шынайы етеді. [5]. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(47), 2015 г. 
245 
Кішкентай оқушыларға өзін өзі дамытуға қолдау білдіріп, оларға бар м5селенің жолдары мен шешімін 
табуға жағдай жасау маңызды. Бұл кезең - жаңа адамдармен тіл табысу, ортақ 5ңгімелесу, «МЕН» деген 
қасиетті  дамыту  уақыты  болып  табылады.  Бала  5леуметтік  маңызы  бар  жұмысты  бағалау  нысанына 
айналады.  Отбасы,  мектеп  пен  қосымша  білім  беру  мекемелері  болашақ  жағдайды  анықтап,  өз  толық-
қанды дамушы субъект ретінде дамуына ықпалдасады. 
«Қосымша  білім»  түсінігіне  нақты  анықтама  беріп,  оның  5леуметтендіру  5леуетін  қарастыру  қажет. 
Қосымшаны  –  құбылыс  ретінде,  яғни  толыққандылық  ұғымы  ретінде  қарастыруға  болады.  [9].  Яғни 
мұндай білім ошақтары барды көбейтіп, білімді толықтыруға септеседі десек болады. Ең басты ерекшелігі 
жек  тұлғалық  келбетті  жоймай,  оны  одан  биік  ете  отырып  дамытады.  В.И.  Пановтың  ойынша,  [6] 
мекмененің спецификасы заманауи кезеңде былай анықталады:  
- мектеп жасындағы балалардың қажеттілігін қанағаттандыру, ол ұзақ уақытқы жоспарға да эпизоди-
калық, эмоцианалды жағдайға да байланысты бола алады; 
-  бейресми  оқыту  жүйесі,  мұнда  оқытудың  ақпараттандырылуына  баса  м5н  берілмей,  керісінше,  ой 
алмасу, т5жрібиемен бөлісуге негізделеді; 
-  оқушылар  мен  олардың  ата-аналарына  оқытудың  мінездемесі,  ұзақтығы  мен  мазмұнын  таңдауына 
мүмкіндік беру; 
Жалпы  бұл  орайда,  қосымша  білім  беру  мекемесеі  мен  жалпы  білім  беру  ордалары  арасындағы 
байланысты  айтпай  кетуіге  болмайды.  Тек  білім  берумен  ғана  шектелетін  оқу  ордасына  оқушылардың 
кері пікрі қалыптасып, бейқамдығы артады. Неге десеңздер, мұнда баланың бойындағы дарынын ашуға 
жағдай жасалмайды. Оған тек сабақтан тыс уақыт қарастырылған. Ал балғындар оқу үрдісін – м5жбүрлеу 
ретінде қабылдайды. Қосымша білім беру – жалпы білім беру ордасына қарағанда, жек бас мұқтаждығын 
қамтамасыз етуге, дарынды ашуға бағытталады. Мекемелердің ішкі кеңістігін саралай отыра, мекеменің 
ұйымдастыру  м5дениетін  жеке  дара  қарастыру  қажет.  Jр  баланың  дамуына  5сер  ете  отыра,  ұйымыдық 
м5дениет,  бір  кеңістікте  топтасқан  балғындарға  «БІЗ»  деген  ұғым  «МЕН  »  дегенмен  пара  пар  дегенді 
білдіретін сыңайлы. Бірнеше функциаларды атап өтуге де болады:  
-  кооперация  міндеті  –  субъектілерді  бір  кеңістіктегі  мекмеде  тоғыстыру,  диалогиялық  байланыс 
арқылы қызығушылықтардың; 
- регуляция міндеті – жалпы міндет пен талап негізінде субъектілердің жұмысын қабағалау; 
- даму міндеті - 5р субъектінің 5леуетін іске асыру; 
-  қауіпсіздік  м5ндеті  –  мекмедегі  субъектілердің  тұрақтылығы  мен  жайлылығын  қамтамасыз  ету, 
сырты ортадағы белгісіз 5серден; 
-фоссилизация міндеті – мекме мен одан тыс уақытта субъектілердің өзара байланысын жеңілдету. 
Ұймдық м5дениеттің 5р тараптығы балғындарға өздерін 5р салада сынап көріп, өзінің қалауын таңдау 
мен қосымша білім берудің үлкен 5леуметтендіру 5леуетін анықтап береді. Қосымша білім беру жалпы 
білім  ордаларымен  қосарлана  отырып,  5р  таптағы  балаларға  толыққанды  ж5не  бүтіндей  кеңістікпен 
қамтамасыз етіп, баланы тұлғалық ж5не жеке басының ерекшелігне сай білім алуына көмек жасайды.  
 
 
1.  Выготский Л.С. Проблема возраста. Собрание сочинений в 6 тт. т.4-М.1984. 
2.  Иванова И.В. Влияние переживаний на развитие личностной идентичности у детей старшего дошкольного и 
младшего школьного возраста: автореф. дис. канд. психол. наук. - М.2001. 
3.  Кончаловская  М.М.  Особенности  становления  личностной  идентичности  в  дошкольном  и  младшем 
школьном возрасте: автореф. дис. канд. психол. наук. - М.2006. 
4.  Кусаинов  А.,  Загайнова  В.  О  дополнительном  образовании  в  Казахстане.  -  А.  Высшая  школа  Казахстана.-
2003.№1.с.125-129. 
5.  Марциновская Т.Д. Социальные эмоции и их роль в процессе социализации человека// Психология зрелости и 
старения. 1997.-М.-с.13-23 
6.  Панов В.И. Экопсихология: сознание, развитие, детство// Вестник РГНФ. 1997.№3.-с.227-234. 
7.  Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Психология развития человека. - М.2000. 
8.  Философско-психологические проблемы развития образования/под ред.В.В.Давыдова. - М.1981.-с.4-12. 
9. 
http://ru.wiktionary.org/wiki/
 
 
Аннотация: Статья посвящена актуальной проблеме социализации детей и подростков в условиях кардинальных 
социальных, культурных изменений современности. 
Ключевые слова: социализация, дополнительное образование.  
Summary The article is devoted to the actual problem of socialization of children and adolescents in conditions of radical 
social and cultural changes of modernity. 
Keywords: socialization, additional education. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №3(47), 2015 г. 
246 
УДК:159.9:37.015.3 
 
ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОЕ РАЗВИТИЕ УЧАЩИХСЯ ВОЕННЫХ ШКОЛ 
 
Абдрахманов А.Э. – к.психол.н., профессор кафедры управления войсками и службы 
общевойсковых штабов Национального университета обороны Республики 
Казахстан имени Первого Президента – Лидера Нации 
 
Аннотация 
На  современном  этапе  проблема  духовно-нравственных  условий  волевого  развитияучащихся  военных  - 
образовательных  учреждений  недостаточно  разработана,  а  духовность  и  нравственность  личности  как  условие 
актуализации  волевых  процессов  в  подростковом  возрасте  не  выступали  пока  еще  предметом  системного  психо-
логического  исследования.В  связи  с  этим  особо  актуальной  становится  проблема  выявления  эффективных  психо-
лого-педагогических условий развития духовно-нравственных отношений будущих офицеров . По нашему мнению, 
если учащийся включен в духовно-нравственные отношения в процессе учебной или другой общественно значимой 
деятельности,  то  возможность  влияния  на  развитие  личности  будущего  военного  сильно  возрастает.  Основными 
составляющим  этого  условия  можно  назвать:  во-первых,  чёткое  представление  учащегося  алгоритма  выполнения 
учебного задания; во-вторых, от ученика требовалось самостоятельное выполнение задания и обязатель-ное дости-
жение  цели;  в-третьих,  выполненное  задание  всегда  анализировалось  и  оценивалось  самим  учащимся.  Создание 
преподавателем  и  использование  подростком  коррекционных  условийобеспечивало  исправление,  совершенство-
вание  и  преобразование  процесса  и  результата  духовно-нравственного  и  волевого  развития  подростка  в  учебной 
деятельности. 
Ключевые  слова:  Духовность,нравственность,  волевые  процессы,  подростки-улановцы,  будущие  офицеры, 
военно-образовательное учреждение, нравственные отношения, личность. 
 
Современные знания о духовном мире личности, о воспитании его души сегодня как никогда являют-
ся  востребованными,  что  подчеркивает  актуальность  исследования  проблемы  личностного  развития 
будущих  офицеров,  обладающих  духовно-нравственным  потенциалом.  ,  разработало  концепцию 
модерни-зации Казахстанского образования на период до 2020 года, в которой, в частности, говорится: 
«Развиваю-щемуся  обществу  нужны  современно  образованные,  нравственные,  предприимчивые  люди, 
которые  могут  самостоятельно  принимать  ответственные  решения  в  ситуации  выбора,  прогнозируя  их 
возможные  последствия,  способные  к  сотрудничеству  ,  отличающиеся  мобильностью,  динамизмом, 
конструктив-ностью, обладающие развитым чувством ответственности за судьбу страны... Важная задача 
воспитания  -  формирование  у  учащихся  гражданской  ответственности  и  правового  самосознания, 
духовности и  обществе и активной адаптации на рынке труда. 
В  отечественной  педагогике  и  психологии  актуализируется  необходимость  духовного  воспитания  и 
формирования (К.А. Абульханова, Е.П. Белозерцев, В.В. Знаков, В.А. Сластенин, В.Д. Шадриков и др.). 
Причем психологи акцентируют свое внимание на раскрытии понятия духовности и его значимой роли в 
жизни человека. Помнению В.В. Знаков, духовность субъекта можно понять только в контексте культуры 
и мироздания. К.А. Абульханова духовность определяет через способ личностной психической организа-
ции, отвечающий принципам человечности, возвышенности, гармонии [1, стр. 274]. 
Категория  духовности  рассматривается  нами  как  включенность  индивида  в  мироотношения:  осмыс-
ление  человеком  связей  и  отношений  с  другими  людьми,  попытка  осознания  своего  места  и  роли  в 
человеческом мире и за его пределами, осознанная деятельность по самопознанию, саморазвитию и само-
совершенствованию. 
И,  наконец,  современный  синтез  наук  демонстрирует  соединение  научнойпсихологии  и  психологии 
нравственной,показывает необходимость внесения в содержание образовательного процесса социокуль-
турного наследия, возрождения духовно-нравственных начал в психологии и педагогике [2, стр. 81].. В 
творениях отечественных исследователей национальной культуры, этнической педагогики и психологии 
накоплен  богатейший  опыт,  в  котором  заключено  решение  многих  проблем,  связанных  с  процессом 
формирования и развития в человеке высоких личностных начал [3, стр. 26].  
На  современном  этапе  проблема  духовно-нравственных  условий  волевого  развития  недостаточно 
разработана,  а  духовность  и  нравственность  личности  как  условие  актуализации  волевых  процессов  в 
подростковом возрасте не выступали пока еще предметом системного психологического исследования.В 
связи с этим особо актуальной становится проблема выявления эффективных психолого-педагогических 
условий развития духовно-нравственных отношений будущих офицеров[4, стр. 62]. По нашему мнению, 
если студент включен в духовно-нравственные отношения в процессе учебной или другой общественно 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(47), 2015 г. 
247 
значимой  деятельности,  то  возможность  влияния  на  развитие  личности  будущего  военного  сильно 
возрастает. 
Основными составляющим этого условия можно назвать: во-первых, чёткое представление учеником 
алгоритма выполнения учебного задания; во-вторых, от ученика требовалось самостоятельное выполне-
ние задания и обязательное достижение цели; в-третьих, выполненное задание всегда анализировалось и 
оценивалось  самим  учеником.  Создание  преподавателем  и  использование  подростком  коррекционных 
условий обеспечивало исправление, совершенствование и преобразование процесса и результата духовно-
нравственного и волевого развития подростка в учебной деятельности [5, стр. 98]. 
Для  формирующего  эксперимента  нами  были  выделены  20  учащихся  экспериментального  класса  (7 
«А»)  и  20  (7  «Б)подростков-улановцев  контрольного  класса  Республиканской  специализированной 
школы-интернат «Жас Улан». Формирующийэкспериментпродолжалсяв течение учебного года на уроках 
русского языка и литературы.Результаты о влиянии формирующего эксперимента на развитие основных 
компонентов волевого развитияприведенывтаблице1, на рисунках 1-2. 
 
«Таб.1. Уровень развития структурных составляющих волевого развития подростков-улановцев в результате 
формирующего эксперимента» 
 
УРОВЕНЬ РАЗВИТИЯ 
КОГНИТ комп. 
ЦЕНН - эмоц. КОМП 
ПОБЕД КОМП 
до 
после 
до 
после 
до 
после 
НИЗКИЙ 
45 
10 
42 
24 
70 
46 
СРЕДНИЙ  
40 
62 
38 
36 
27 
48 
ВЫСОКИЙ 
15 
28 
20 
40 
3 
6 
 
Анализ  экспериментальных  данных  показывает,  что  заметные  изменения  претерпевает  волевое 
развитие и его структурные компоненты. Когнитивный компонент получает развитие. Так, представления 
о  волевых  свойствах  и  духовно-нравственных  ценностях  большинства  учащихся  экспериментальной 
группы  сталиболееполными,четкимии  аргументированными  по  сравнению  с  учащимися  контрольной 
группы.  Тем  не  менее,  этот  компонент  получает  средний  уровень  развития  у  62%  испытуемых,  а  28% 
переходят на высокий уровень (Рис. 1). Развития когнитивного компонента волевого развития (до и после 
эксперимента) 
Низкий                             средний                               высокий 
 
«Рис.1. Уровень развития когнитивного компонента волевого развития (до эксперимента)» 
 
Результаты исследования показали, что к концу учебного года заметно повысился уровень ценностно-
эмоционального компонента. Так, количество учащихся, выбирающих ответы, имеющие духовно-нравст-
венную  направленность,  увеличилось,  а,  выбирающих  ответы,  имеющие  безразлично-отстраненную 
направленность,уменьшилось (Рис. 2). 
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №3(47), 2015 г. 
248 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Высокий                             средний                                          Низкий 
 
«Рис.2. Уровень развития когнитивного компонента волевого развития (после эксперимента)» 
 
Для  диагностики  поведенческого  компонента  волевого  развития  использовался  метод  экспертных 
оценок  в  сочетании  с  методом  наблюдения  за  учащимися  на  уроках  и  внеклассных  мероприятиях  с 
ведением дневниковых записей в течение года. Результаты исследования представлены на рисунке 2. 
Любое  экспериментальное  исследование  сталкивается  с  проблемой  различения  случайного  и 
закономерного  в  изучаемом  процессе  [6,  стр.  138].  В  своей  работе  мы  использовали  статистический 
критерий G-критерий знаков, позволяющий оценивать существенность тех или иных сдвигов (изменений) 
в уровне изучаемого признака для одних и тех же испытуемых.  
Таким образом, проведенное исследование подтвердило выдвинутую гипотезу о том, что на процесс 
волевого развития учащихся подросткового возраста значимое влияние оказывают духовно-нравственные 
условия, определяющие выбор целей при отсутствии мотивов, их недостаточности и противоречивости.  
 
1.  Амонашвили Ш.А. Размышления о гуманной педагогике. - М.: Изд-кий Дом Шалвы Амонашвили, 1995. — 496 с. 
2.  Орлов  А.Б.  Психология  личности  и  сущности  человека:  Парадигмы,  проекции,  практики:  Учеб.пособие  для 
студ. психол. фак. вузов. — М.: Изд. центр «Академия», 2002. — 272 с. 
3.  Ильин И.А. Путь духовного обновления. Собр. соч. В 10 т. — М.: Русская книга, 1993. Т. 1 -478 с.  
4.  Коваль Н.А. Психология духовности личности. - Тамбов, 1996. -153 с.  
5.  Лившиц Р.Л. Духовность и бездуховность личности.– Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 1997.-150 с.  
6.  Сидоренко, Е.В. Методы математической обработки в психологии. –СПб.: ООО «Речь», 2001. - 350  
 

жүктеу/скачать 7,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: