Содержание № Название статьи Стр

 
256 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
ортақ  тарих,  ортақ  салт-дəстүр,ортақ  қазақтың  тілі.  Басқа  ұлт  өкілдері  қазақтыңтілін  білуі  тиіс. 
Патриоттық  тəрбиенің  негізі-ежелгі  ұлттық  салт-дəстүр,  əдет-ғұрып,  аңыз-əңгімелер, 
жырлар,мақал-мəтелдер, жұмбақ, жаңылтпаштар болып табылатынына көз жеткіздік.  
Елбасымыз айтқандай «Өткеннің өнегесі, болашағымыздың баға жетпес байлығы. Уақыт өте 
біздің елімізде қара алтын да, ақ алтын да таусылуы мүмкін, бірақ, бір нəрсе ғана таусылмайды – 
ол біздің білімді де саналы, ұшқыр ойлы, елін, жерін, Отанын сүйетін патриот жастар.»[2] 
Біздің болашағымыз осы жастар. Ата-бабаларымыз осыншама ұлан байтақ жерді найзаның 
ұшымен,  білектің  күшімен  қорғап,  бізге  аманат  етіп  тапсырып  кетті.  Еліміздің  де,  жеріміздің  де  
одан əрі өсіп-өркендеуі жастардың қолында яғни, болашағымыздың жарқын болуы өз қолымызда. 
Осының  барлығын  оқушылар  санасына  құйып,  түсіндіруіміз  керек.  Оқушыларға  жас  кезінен 
осының барлығын айтып, санасына құйып, түсіндіретін болсақ, болашық патриот жастарымызды 
тəрбиелей аламыз 
 
Əдебиеттер 
1.  Назарбаев. Н.Ə. Қазақстан  Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. 
– Астана.-2006. 
2.  Құрастырған: Əбділдəұлы О. Батырлар жыры. – Алматы: Жеті жарғы,1996.   
3.  Байтұрсынов А.  Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. 
4.  Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы: Ана тілі, 1992. 
5.  Құдайбердиев Ш. Түрік, қазақ қырғыз һəм хандар шежіресі.-Алматы: Олжас, 2004. 
6.  Дулатов М. Оян, Қазақ [мəтін]: роман, өлең, жыр, əн. –Алматы: Атамұра, 2003.  
7.  Майлин Б. Бес томдық шығармалар жинағы. Т.2: -Алматы: Жазушы, 1987. 
8.  Момышұы Б.  Қанмен жазылған кітап. – Алматы: Жазушы, 1978. 
 
 
 
 
 
ТАБИҒАТТЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІН 
ҚАЛЫПТАСТЫРУ МƏСЕЛЕЛЕРІ 
 
Халықаралық бизнес университеті 
 
Р.А.Алтаева 
 
Экономиканы  экологизациялаудың  маңызды  мəселесі,  тұрақты  даму  типіне  өтуде 
экологияға  бағытталған  даму  механизмін  жүзеге  асыру  болып  табылады.  Бұнда  табиғатты 
пайдаланудың тиімді экологиялық механизмінің қалыптасуы аса маңызды. Осы жолдар негізінде 
экономикалық  механизмдер  мен  секторлық  жəне  салалық  қамту  деңгейіне  байланысты  құрал-
жабдықтардың  екі  типін  бөлуге  болады.  Біріншісі-бүкіл  экономикамен  оның  секторлары  жəне 
салалары  шегінде  ықпал  етуші  механизмдер  мен  құрал-жабдықтар.  Екіншісі-қоршаған  ортаны 
қорғау мен табиғи ресурстарды эксплуатациялауға тікелей байланысты арнайы механизмдер мен 
құрал-жабдықтар, яғни табиғатты пайдаланудың жеке экономикалық механизмі.  
Секторлар мен кешендерде табиғи ресурстарды пайдалануды рационализациялау, қоршаған 
ортаны  қорғау,  табиғатты  пайдаланудың  экономикалық  механизмінің  эффективті  концепциясы 
секторлар  мен  кешендер  жəне  толығымен  бүкіл  экономиканың  даму  концепциясын  өңдегеннен 
кейін  ғана  іске  асырылуы  қажет.  Табиғатты  пайдаланудың  экономикалық  механизмінің  тиімді 
концепциясының  өңделуі  мүмкін  болатын  принциптердің  бірі  болып  табылады.  Табиғатты 
пайдаланудың экономикалық механизмін үш типке бөлуге болады. 
Бірінші  тип-жұмсақ,  немесе  «қуып  жетуші»  механизм.  Бұл  экологиялық  қатынаста 
либералдық  механизм.  Ол  салалар  мен  секторлардың  экономикалық  дамуын  оны  мүлдем 
тоқтатпай ең жалпы мөлшерлік экологиялық шек қояды. Экономикалық механизмнің бұндай типі 
негізінен даму масштабы мен  қарқынына  əлсіз ықпал ете  отырып  кері экологиялық  зардаптарды 
жоюға  бағытталған.  Табиғатты  пайдалану  механизмінің  осы  типі  экономика  дамуының 
техногендік  типіне  тəн.  Ол  негізінен  экологиялық  деформациялардың  қалыптасу  себептерін 
анықтауға емес экономикалық дамудың кері экологиялық зардаптарымен күресуге бағытталған.  

 
257 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
Екінші  тип-өнеркəсіп  пен  шаруашылық  түрінің  экологиялық  балансталған  жəне  табиғатты 
қорғауды  дамытуды  қолдаушы  механизм.  Табиғатты  пайдалану  механизмінің  бұндай  түрінің 
қалыптасуына  нарықтық  құрал-жабдықтар  жетекші  рөл  атқарады.  Ол  жаңа  технологиялар 
базасында  өндірісті  өсіріп,  табиғи  ресурстарды  пайдалану  мен  қорғауды  жақсартуға  мүмкіндік 
туғызады. Бұндай механизм мысалына биологиялық ауыл шаруашылығының дамуы үшін қолайлы 
экономикалық  орта  құруды  жатқызуға  болады.  Теоретикалық  жоспарда  бұндай  типке 
тұрақтылығы төменділік тəн. 
Табиғатты  пайдалану  механизмінің  үшінші  типін  қатты, «басып  озушы»  деп  сипаттауға 
болады. Бұл механизм əкімшілік жəне нарықтық құрал-жабдықтарды қатал құқықтық, салықтық, 
несиелік,  айып-пұл  саясаты  құралын  пайдалана  отырып  табиғи  ресурстарды  пайдалануды 
үнемдеуге толығымен ықпал ете отырып, олардың табиғи базисін кеңейту облысында белгілі бір 
салалар  мен  кешендердің  дамуын  қысып,  олардан  мүлдем  басым  болады.  Механизмнің  бұндай 
типіне мықты тұрақтылық тəн. 
Табиғатты  пайдаланудың  осы  механизмдері  шындығында  таза  күйінде  кездеспейді.  Олар 
үлестірілген  түрде  болады.  Егер,  агроөнеркəсіптік  кешен  концепциясы  ауылшаруашылық 
өнімдерінің  тапшылығы  туралы  жорамалға  базаланса,  онда  осымен  табиғатты  пайдаланудың 
экономикалық  механизмі  айтарлықтай  «жұмсақ»  жəне  ауыл  шаруашылығы  айналымына  жаңа 
жерлер  мен  су  ресурстарын  енгізу,  өнеркəсіптің  қосымша  химиялық  заттарын  пайдалануға  жəне 
тағы  басқаларына  бөгет  қылмауы  шарт.  Қазақстанда  жүргізіліп  жатқан  аграрлық  саясат  пен  жер 
реформасы агроөнеркəсіптік кешен дамуының табиғи сыйымдылық нұсқасына бағытталған [1]. 
Даму  концепциясын  анықтау  мəселесі  орман  кешенінің  алдында  да  тұр.  Егер,  соңғы  өнім 
өндіруге  кететін  отын  шығыны  дамыған  елдермен  салыстырғанда 4-6 есеге  жоғары  болса,  онда 
табиғатты  пайдаланудың  экономикалық  механизмі  отын  дайындау  тұрақтылығы  мен 
қысқартылуына (күндік төлемі жоғары, ағаш кесетін жерлерді кеңейткені үшін үлкен салық төлеу, 
орман дайындайтын территорияларды шектеу жəне т.с.с.) бағытталуы қажет. 
Осылайша,  табиғатты  пайдаланудың  экономикалық  механизмін  өңдеудегі  принциптік 
мəселе:  экономикада  табиғи  ресурстарды  пайдалану  масштабын  кеңейтуде  табиғатты 
пайдалануды  тиімді  ету  жəне  қоршаған  ортаны  қорғауға  (жеңіл  шектелген  экономикалық 
механизм типі) бағытталу немесе табиғатты пайдалану масштабын тұрақтандыру жəне қысқартуға 
(қатаң жəне қолдаушы механизм типтері) бағытталу. Осы диллема мүмкін айқын түрде берілмеген 
болар.  Ол  экологиядан  тыс  қатынаста  экономикалық  немесе  əлеуметтік  мақсатты  таңдауда,  яғни 
анық түрінде тұрмауы мүмкін. 
Əртүрлі  кешендер  үшін  табиғатты  пайдалану  механизмін  қысу  мүмкіндігін  назарға  ала 
отырып,  бұл  типтерді  комбинирлеуге  мүмкіндік  туады.  Мысалы,  отын-энергетика  кешенінде 
қалыптасқан  табиғатты  пайдаланудың  экономикалық  механизмін  қазір  жұмсақ  деп  сипаттауға 
болады.  Сонымен  бірге,  агроөнеркəсіптік  кешенін  дамыту  бұл  механизмді  айтарлықтай  қатаң, 
басым етуіне мүмкіндік береді. 
Табиғатты пайдалану жəне қоршаған ортаны қорғау облысында тиімді шаруашылық етудің 
экономикалық  механизмінің  бір  элементі  болып  табиғатты  пайдалануды  жоспарлау  болып 
табылады.  Жоспарлаудың  басты  мақсаты  үнемді  жəне  кешенді  пайдаланумен  қамтамасыз  ету, 
сонымен бірге, елдің ресурстық потенциалын көтеру болып табылады. Нарықтық қарым-қатынас 
жағдайында жоспарлау мақсаты сақталып қалады. Кəсіпорындардың дербес болуының жаңа жолы 
басқарудың əкімшілік тəсілінен экономикалық дамуға өтуіндегі жоспарлаудың түбегейлі өзгеруі, 
рөлі,  қызметі  мен  əдістері.  Қазіргі  уақытта  табиғатты  тиімді  пайдалануды  жоспарлаудың 
айтарлықтай эффективті формалары мен əдістерін іздеу жəне қалыптастыру процессі жүріп жатыр 
[2].  
Басқарудың  экономикалық  тəсіліне  өтуінде  табиғатты  пайдалануды  жоспарлаудың  міндеті 
мен  қызметі  де  өзгереді.  Кəсіпорындар  қоршаған  ортаны  ластағаны  жəне  табиғи  ресурстарды 
тиімсіз  пайдаланғаны  үшін  келтірілген  зиянды  толықтырып,  табиғатты  қорғау  туралы  заңды 
сақтауға  материалдық  жауапкершілікті  арттырады.  Кəсіпорынның  табиғатты  қорғау  жəне 
ресурсты  үнемдеу  əрекетіне  басты  экономикалық  қолдау  табиғатты  қорғау  жəне  табиғи 
ресурстарды  тиімді  пайдалану  үшін  бекітілген  жоспарлы  мақсат  бойынша  жоспарлы  мақсатты 
орындағаны  (немесе  орындамағаны)  үшін    мадақтау  төлемдерін  (санкциялары)  төлеу,  сонымен 
бірге  олардың  орындалу  деңгейіне  қарай  ресурстар  бөлу  мен  ресурстардың  меншікті  шығынын 
сақтағаны  үшін  сыйақы  беру  жатады.  Өнеркəсіпті  шаруашылық  есеппен  басқару  жүйесіндегі 
экономикалық  тетік  ретінде  бағаны  қалыптастыруды  пайдалану  бағаның  қолдау  қызметіне 
негізделген. Өнім бағасын көтергенде мекеме табысы да көтеріледі, осыған орай өндіріс көлемін 

 
258 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
арттыруға  ол  материалдық  түрде  қызығушылық  тудырады.  Ал,  табыстың  өсуі  өте  есепсіз  болса, 
онда өңдірістік шығынды үнемдеуге деген еңбек ұжымының қызығушылығы да төмендеп кетеді. 
Өңдірістің  табысы  азайып,  шығыны  көбейсе  оны  табыспен  қамтамасыз  етіп  отыру  мөлшерінің 
қолдау қызметінде де пропорциональдық баға рөлі əлсірейді.  
Сондықтанда, қазіргі уақытта табиғи ресурстар мен нақты еңбекті, сонымен бірге қоршаған 
ортаны қорғау, əлеуметтік сақтандыру, мамандарды кəсіптік біліктілікпен дайындауды қоғамдық 
қажетті  шығын  деңгейіне  байланысты  толығымен  бағалау  үшін  жұмыстар  жүргізу  жүзеге 
асырылуда.  Бағада  толығымен  ғылым  мен  техниканың  қазіргі  жетістіктері,  табиғи  ресурстарды 
үнемдеу  шаралары  мен  шикізаттың  екінші  түрін,  отын  мен  энергияны  утилизациялауды 
пайдаланудың  халық  шаруашылық  тиімділігі  берілуі  керек.  Сонымен  қатар,  отын-шикізат 
ресурстарына баға белгілеуде ресурсты үнемдеу бойынша мекемелердің қызметін белсенді  етуді 
де есепке алу қажет. Осы принцип бойынша бағаны бекіту мекемелердің өзін-өзі қаржыландыру 
жағдайында табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, негізінен өз есебінен 
табиғи ресурстарды кешенді пайдалану, қоршаған ортаға ықпал етуді азайтуды қолдайды [3]. 
Табиғатты пайдаланудың төлем төлеу жүйесінде табиғи ресурстарды тиімсіз пайдаланғаны 
жəне  қоршаған  ортаны  ластағаны  үшін  айып-пұл  төлеп,  əртүрлі  шаралар  қолдану  керек.  Тиімсіз 
пайдаланғаны  үшін  жерлердің  істен  шығу  жағдайында  (үйінділер,  ауыр  металлдармен  ластану, 
радиоактивті  элементтер,  топырақтың  бүлінуі  жəне  тағы  басқаларына  санкция  қолданбау),  апат 
болған  жағдайда  шекті  мөлшерден  су  мен  ауаның  ластанған  жағдайда  экономикалық  жəне 
құқықтық  жауапкершілікке  тартылатындай  қатаң  санкцияларды  қолдану  қажет.  Жеке  алып 
қарағанда, өндірушінің жұмысына анық ықпал ететіндей айып-пұл мөлшері белгілі болуы керек. 
Экономикада  бағаны  қалыптастыруды  жүзеге  асыру  мəселесі  ең  алдымен  табиғатты  пайдалану 
салаларында  табиғатты  пайдалануды  іске  асыру  үшін  қажет.  Бұнда  екі  аспектіні  бөліп  қарауға 
болады. 
Біріншіден, ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін пайдалану мəселесі, аз қалдықты 
технологияларды  енгізу  табиғи  ресурстар  бағасының  төмен  болуынан  ресурсты  үнемдеудің 
тиімсіздігіне  əкеп  соғады.  Ресурсты  ысырап  ету  саясаты  мен  ресурстарды  көп  пайдаланатын 
технологиялардың  соңында  қалуының  орнын  толтыру  айтарлықтай  тиімді.  Бұндай  жағдайда 
экологиялық факторлардың толық есебі халық шаруашылығында өңдірушілер екінші ресурстарды 
пайдалана  отырып,  ресурстарды  үнемдеу  тəртібіне  өтуде  табиғатты  пайдалану  салаларындағы 
өнім бағасын қолдай отыра табиғи ресурстардың бағасын көтерген дұрыс болады. 
Екіншіден,  баға  өнімнің  экологиялық  қауіпсіздік  деңгейін  толығымен  есепке  алуы  қажет. 
Экологиялық  қатынастағы  таза  өнімнің  бағасы  өндірісі  қоршаған  ортаға  кері  ықпал  етуімен 
байланысты  немесе  тұтыну  процессінде  болмаса  қалдық  түрінде  адам  өмірі  мен  табиғат  үшін 
қауіптілік тудыратын өнімдермен салыстырғанда бағасынан төмен болуы қажет. Бұнда бағалауға, 
субсидиялар  жəне  таза  өнімді  өндірушілер  мен  тұтынушылар  үшін  өнімнің  экологиялық 
қауіптілігіне салық салу механизмін қолдану қажет. Мысалы, ауыл шаруашылығында өндірушілер 
үшін пестицидтер, минералдармен салыстырғанда органикалық тыңайтқыштармен салыстырғанда 
өсімдіктерді биологиялық қорғау құралдарын қолданған тиімді. 
Жыл  сайын  табиғи  ресурстарды  алу  жəне  табиғатты  қорғау  шараларына  кететін  шығын 
мөлшері  көбеюде.  Мекемелер  сияқты  территорияларға  да  экологиялық  қорлар  құру  ұсынылып 
жатыр.  Мекеменің  экологиялық  қорларының  көзіне:  табиғатты  қорғау  объектілері  мен 
құрылыстарына  амортизациялық  ақша  аудару,  экологиялық  қорларды  сақтағаны  үшін  банктен 
түсетін  пайда;  табиғатты  қорғау  жұмыстарын  қаржыландыру  үшін  пайдаланылатын  мекеме 
табысының  жартысы;  қоршаған  ортаға  кəсіпорындар  қалдықтарының  зиянды  ықпалын 
төмендететін территориялық экологиялық қорлар мен банктердің несиелері, субсидиилері; басқада 
көздері жатады [4].  
Табиғатты  қорғау  жəне  табиғи  ресурстарды  тиімді  пайдалануды  қамтамасыз  етуде  несие 
ресурсты үнемдеуші шараларды қаржыландырудың қосымша көзі бола алады. Несиенің қолдауды 
көрсететін  əрекеті  мекеме  жұмысының  нəтижелеріне  қарай  берілетіндігінде.  Бұнда  соңғы 
өңдірістік жоспарлардың, ақшаның жиналуы, экономика мен қаржы жағдайы, несиені уақытында 
төлеудегі міндеттерін толығымен орындау деңгейі қарастырылады. Табиғатты тиімді пайдалануды 
басқару  экономикалық  қорларды  пайдалану  процессінде  маңызды  рөлді  материалдық  қолдау 
көрсету атқарады. 
Табиғатты қорғау шараларын пайда есебінен іске асыруда салық салушы пайда төмендейді, 
мекемеде  бөлінуге  қалған  өкімдер:  табиғатты  қорғайтын  құрал-жабдықтар,  материалдар  мен 
реагенттер, сонымен қатар қоршаған орта мониторингі үшін шығарылған құралдар мен жабдықтар 

 
259 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
шығаратын  мекеменің  салық  жеңілдіктері.  Сыйақы  беру  шараларымен  қатар  табиғатты  тиімді 
пайдалану  тəртібін бұзғаны  үшін  экономикалық жауапкершілік  шаралары  да  қолданылуы  қажет. 
Табиғатты  қорғау  заңын  бұзған  жағдайда  экономикалық  санкция  мекеме  өкімінде  қалған  пайда 
есебінен  төленеді.  Табиғатты  пайдалануды  басқарудағы  жүргізіліп  жатқан  экономикалық 
механизмдерді  тəжірибеде  қолдану  анализі  табиғатты  тиімді  пайдалану  мəселелерін  шешуде 
нақты  нəтижелерге  жету  үшін  экономикалық  жəне  ұйымдастырушылық  шараларды  өңдеу 
негізінде  жүзеге  асырылуын  қажет  ететіндігін  көрсетті.  Бұған  көптеген  экономистер  мен 
экологтар күш жұмсап жатыр [5]. 
Табиғатты  тиімді  пайдаланудың  экономикалық  механизмі  осы  жəне  басқа  экологиялық 
мəселелерді шешуге бағытталған құрал-жабдықтар мен шаралардың жекеленген жиынтықтарынан 
емес  қоғамның  экономикалық  жүйесінен  құрылуы  қажет.  Осы  механизмнің  нарықтық  сипатына 
қызметіне  басты  бағыттарды  бекіту,  оны  қолданудың  параметрлері  мен  тəртіптері  кіретін 
мемлекеттің  реттеуші  рөлі  жатады.  Қазіргі  шарушылық  механизмі  қалыптасуының  басты 
элементтерінің ішіне табиғатты пайдалану төлемі мен табиғи ресурстар нарығын құру, табиғатты 
қорғау шараларын қаржыландыруды енгізуді атап өтуге болады. Бұл бағыттардың барлығы өңделу 
дəрежесіне  қарай  қазіргі  уақытта  қолданылуда.  Бірақта,  табиғатты  пайдаланудың  экономикалық 
механизмінің біртұтастығы əлі күнге дейін жоқ, дегенменде пессимистикалық қорытынды жасауға 
асықпау қажет. 
 
Əдебиеттер 
1.  Бобылев С.Н., Ходжаев А.Ш. Экономика природопользования. М., Те-ис, 1997. 
2.  Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. М., Аспект-Пресс, 1995. 
3.  Папенов К.В. Экономика и природопользование. М., Изд-во Моск.ун-та, 1997. 
4.  Четверев  В.И.  Экономическая  эффективность  использования  природно-ресурсного 
потенциала. М., Изд-во Моск. Ун-та, 1997. 
5.  Экономика природопользования // Под.ред. Хачатурова Т.С. М., Изд-во. Ун-та, 1991. 
 
 
 
 
АКТУАЛИЗАЦИЯ ГЕНДЕРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ 
 
КазНУ имени аль- Фараби 
 
М.С.Томанова 
 
В трудах философов конца XIX - начала XX века Ф.Ницше, А.Шопенгауера, О.Вейнингера 
высказываются  мысли  о  природных  предпосылках  неполноценности  женщины.  В  своем  труде 
"Пол  и  характер"  О.Вайнингер  приводит  фундаментальное  обоснование  второстепенного  места 
женщины  в  обществе  и  семье  тем,  что  у  неё  отсутствует  самоценность  личности.  При  этом 
философ  категорически  отрицал  способность  женщины  к  управленческой  деятельности, 
приравнивая  её  к  детям  и  слабоумным,  которые  устраняются  от  всякого  воздействия  на  ход 
общественных  дел.  Теоретической  и  нравственной  опорой  данной  системы  взглядов  является 
религиозная  концепция  отношений  между  полами.  Так,  например,  по  христианскому  учению, 
жена  сотворена  после  мужа - создана  для  мужа,  не  только  помощница  мужчине,  а  помощница, 
"подобная  ему".  Однако,  как  созданная  из  ребра  мужчины,  она  "обязана  и  светом,  которым 
наслаждается, и именем, которое носит". 
В условиях господства подобных идей в религии, массовом сознании, идеологии общества 
происходит  их  отражение  в  законах,  в  политической  культуре  граждан,  в  средствах  массовой 
информации,  семейных  традициях,  системе  воспитания  и  в  общественном  сознании  появляются 
гендерные  стереотипы.  Интересным  примером  гендерных  стереотипов  может  послужить,  к 
примеру,  исследование  ведущих  современных  психологов  США  Роберта  Акерта,  Джуди  Чен  и 
Эбигейл  Пантера.  Они  провели  архивный  анализ  портретных  изображений,  фотоснимков  в 
разделах новостей и рекламных материалов в прессе и на телевидении. Результаты показали, что в 
течение пяти веков в разных культурах и разных формах масс-медиа мужчин представляли более 
крупным  планом  (сосредотачиваясь  на  голове  и  лице),  а  женщины  чаще  изображались  средним 
планом  (целиком  вся  фигура,  внимание  зрителя  обращено  на  тело).  Ученые  интерпретировали 

 
260 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
свои  результаты,  описав  их  как  форму  проявления  гендерно - ролевых  стереотипов:  у  мужчин 
подчеркивается  сила  духа  и  интеллектуальные  достижения,  тогда  как  женщины  изображались 
более  слабыми  и  уделялось  внимание  их  общей  физической  привлекательности[5]. 
В 80-ые  годы  прошлого  столетия  понятие  "гендер"  стало  широко  использоваться  в 
обществоведческой науке. Его теоретическую базу составило исследование Джоан Скотт, которая 
после  опубликования  знаменитой  статьи  "Гендер:  полезная  категория  исторического  анализа" 
(1986  г.)  стала  одной  из  тех,  кто  предложил  рассматривать  женщину  не  в  её  "природном", 
"естественном"  качестве,  не  как  биологическое  существо,  судьба  которого  предопределенаего 
физиологическими особенностями, а как человека, то есть существо социальное, со своим особым 
статусом, особыми социальными интересами, запросами, потребностями, стратегией социального 
поведения[4].  Она  предлагала  рассматривать  женщину  как  представительницу  определенной 
социальной страты, социального слоя, способную - или нет - действовать сообща  с другими. По 
мере  развития  исследования  стало  ясно,  что  ни  биологические,  ни  физические  различия  между 
мужчинами и женщинами не могут служить основой их неравенства в обществе. Более того, стало 
ясно,  что  с  биологической  точки  зрения  между  мужчинами  и  женщинами  гораздо  больше 
сходства, чем различий. Более того, многие "типичные" различия полов как, например, рост, вес, 
большая физическая сила мужчин - непостоянны и гораздо меньше связаны с полом, чем принято 
думать. 
На этой основе была предпринята попытка отойти от биодетерминистского подхода и дать 
иные объяснения дифференциации половых ролей. Так, У.Гуд считал причинами дифференциации 
совокупную систему ценностей, Р.Тернер систему культуры, Г.Бэрри, М.Бэкон и И.Чайлд - модели 
социализации,  а  М.Джоунг  и  П.Уилмот - степень  научно - технического  развития  общества.  Но 
поскольку сама проблема дифференциации ролей была для этих ученых чем-то вторичным, она не 
стала предметом глубокого анализа. 
Дискутировался  в  те  годы  и  вопрос  о  том,  какой  должна  быть  идеальная  модель  половых 
ролей. Исследователями были предложены следующие варианты: 
  Нетрадиционная  модель  (Ф.Меринг  и  Р.Тернер)-  женщина  работает  вне  дома  для 
заработка, но основной сферой деятельности для неё остается семья; 
  Трехфазная  модель  (А.Мюрдаль  и  В.Клейн)-  женщина  работает,  потом  рожает  и  растит 
детей, затем снова работает; 
  Модель симметричных ролей/ двухкарьерная семья (Рона и Роберт Раппопорт, Б.Фридан)- 
оба супруга делают карьеру и поровну делят семейные обязанности; 
  Идентичные  роли  (Дж.Трибилкот,  Н.Вайсстайн)-  идентичность  ролей  формулировалась 
ими в абстрактных терминах свободы, спрведливости, равенства возможностей; 
  Андрогинная  модель  (С.Бём),  униварсальная  или  монополовая  (Э.Росси,  Б.Фориша),  при 
которой каждый человек должен обладать как мужскими, так и женскими качествами; 
  Радикально-феминистская 
модель 
(Дж.Бернард, 
К.Сафилиос-Ротшильд), 
которая 
предполагала  отказ  женщин  от  выполнения  традиционных  семейных  ролей  и  передачу 
этих функций обществу; 
  Трансцендентная  концепция  половой  роли  (Р.Хэфнеер,  В.Нордин),  то  есть 
"индивидуальный  поведенческий  выбор,  который  основан  на  полном  наборе  возможных 
человеческих характеристик. Этот выбор является индивидуальным и адаптированным для 
отдельного  человека  в  специфической  ситуации  и  не  детерминированным  стереотипами 
половых  ролей".  Её  авторы  полагали,  что  каждый  человек  может  попробовать  некоторое 
время  исполнять  мужские  роли,  потом - женские,  потом  попробовать  соединить  их 
одновременно и стать андрогином, потом попробовать что-то ещё[4]. 
Представленные  модели  отражают  стремление  их  авторов  каким-то  образом  преодолеть 
ограниченность  и  жесткость  биодетерминистских  конструкций.  Однако  в  целом  для  всех 
представленных авторов была характерна традиционная дихотомия производственных/ семейных 
и мужских/женских ролей. Вместе с тем, предложенные ими различные комбинации этих ролей - 
даже самые фантастические, вроде трансцендентной концепции- всё равно не предлагают выхода 
за рамки дихотомии. Хотя "гендер" в переводе с английского "gender" и означает пол, род, однако 
это принципиально иное понятие, чем пол. 
В самом широком смысле гендер обозначает социокультурный конструкт: различия в ролях 
мужчин  и  женщин  и  отношения  между  ними,  формируемые  обществом  на  определенном 
географическом месте. Роль и отношения не являются неизменными[1, стр. 13]. Они меняются с 
течением  времени  и  под  влиянием  определенных  обстоятельств.  Термин  "пол"  определяет 

 
261 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
анатомно - физиологические особенности людей, на основе которых люди идентифицируются как 
мужчины или женщины. При этом совершенно очевидно, что понятия "пол" и "гендер" являются 
не взаимозаменяющими, а лишь дополняющими друг - друга. 
Понятие  "гендерное равенство", родившееся  в конце прошлого столетия, пока не является 
устоявшимся.  Оно  находится  на  стадии  активной  разработки.  В  течение  уже  нескольких  лет  в 
разных  странах  и  на  международном  уровне  среди  политиков,  исследователей  и  участников 
женского  движения  ведутся  многочисленные  дискуссии  о  том,  что  означает  такое  равенство.  В 
мире  существует  несколько  его  трактовок  и  определений,  которые  во  многом  обуславливаются 
национальными  особенностями  и  различиями  в  менталитете  обществ  разного  типа. 
Некоторые  авторы  трактуют  гендерное  равенство  как  равенство  перед  законом  и  равенство 
возможностей  (включая  равенство  в  получении  вознаграждения  за  труд  и  равенства  доступа  к 
человеческому  капиталу  и  другим  производительным  ресурсам,  узаконивающим  эти 
возможности),  а  также  как  равные  возможности  выразить  свое  мнение  и  заявить  о  своих 
интересах.  В  ряде  случаев  это  понятие  расширяется  за  счет  введения  требования  о  равном 
распределении  обязанностей,  трудовой  нагрузки,  возможностей  принятия  решений. 
В  последние  десятилетия  на  международном  уровне  понятие  гендерное  равенство  все  чаще 
опирается  на  признание  права  на  различия,  существование  особых  интересов,  опыта,  знаний  и 
ценностей,  как  женщин,  так  и  мужчин.  При  этом  гендерное  неравенство  характеризуется  как 
неравенство,  или  ассиметричное  положение  полов  в  различных  сферах  социального  бытия: 
экономике,  политике,  управлении  и  т.п.  В  социальном  плане  это  неравенство  называется 
гендерной дифференциацией[1, стр.14]. 
Термин  "гендерные  исследования" (gender studies) появился  в  мире  тоже  сравнительно 
недавно, в 1980 годы, когда в университетах Северной Америки были открыты соответствующие 
факультеты  и  кафедры.  Тогда  же  в  Западной  Европе  появились  ассоциации  и  научно - 
исследовательские центры, ведущие разработки гендерной проблематики. Возраст академических 
курсов женских исследований (women's studies) в американских университетах примерно на десять 
лет  старше.  Параллельно  было  учреждено  несколько  академических  программ  феминистических 
исследований (feminist  
studies). Женские  исследования  в  США  возникли  во - первых, 
одновременно с этническими (ethnic studies) и черными (black studies) исследованиями в ответ на 
растущую  критику  в  адрес  консерватизма  и  дискриминационных  политик  в  академии,  и  во - 
вторых,  как  необходимый  шаг  с  целью  пересмотра  роли  женщин  и  других  маргинализованных 
групп в обществе[2]. 
Изучение  женщин  изначально  появилось  в  рамках  традиционных  академических 
социальных  и  гуманитарных  дисциплин - в  основном,  в  литературе,  истории,  философии, 
социологии  и  психологии.  Преподавание  многочисленных  и  разнообразных  курсов  было  начато 
официальным и неофициальным образом, в различных условиях, часто по настоянию студентов. 
Первые феминистские требования, предъявляемые к университетам, были связаны с "внесением" 
женщин в учебные планы, учебники, издательские каталоги. Также были опубликованы и начали 
использоваться  в  учебном  процессе  несправедливо  забытые  труды  женщин,  а  ученые  стали 
связывать темы своих исследований с проблемами женщин и гендера. 
Тезис  "добавить  женщину"  в  традиционные  социальные  и  гуманитарные  дисциплины 
возник из осознания того факта, что женщины на протяжении долгого развития культуры обычно 
исключались из публичного дискурса и ассоциировались с домашней сферой, семьей и "женской 
работой". Кроме того, из-за того, что женщин очень редко обучали грамоте, имеется очень мало 
документационных  источников  о  жизни  наших  праматерей.  В  результате  история  состоит  в 
основном из мужских имен, которые и изучаются традиционным гуманитарным или социальным 
знанием.  Например,  по  сравнению  с  большим  числом  художников-мужчин,  лишь  немногие 
женщины участвовали в создании произведений искусства и архитектуры - того, что традиционно 
изучается историками искусства. Многие женщины, которые выражали себя в творчестве, делали 
это  посредством  музыки,  танца,  вышивки,  ткачества  и  ковроткачества,  плетения,  вязания, 
лоскутного  шитья - а  ведь  все  эти  формы  являются  хрупкими,  эфемерными  и  анонимными. 
Отсюда  слабая  представленность  женщин  в  мире  мужского  художественного  истэблишмента,  то 
есть  среди  тех,  чьи  картины  висят  в  музеях,  а  книги  публикуются[3].  Женщины  редко  играли 
решающую  роль  в  промышленности  или  доминантных  религиях,  продолжая  оставаться 
исключенными из сферы такого лидерства и сегодня. 
В  то  же  время  вскоре  стало  ясно,  что  подход  "добавить  женщину"  в  социальное  знание 
оказался  не  достаточным,  поскольку  ни  одна  из  традиционных  дисциплин  не  была  в  состоянии 

 
262 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
предоставить  полноценное  понимание  жизни  женщин.  В  результате  в  течение 1970-х  годов 
многими  университетскими  преподавателями  учеными  была  осознана  необходимость  более 
целенаправленного  развития  самостоятельных  программ  женских  исследований,  которые  бы 
целостным  образом  изучали  жизнь  женщин  на  основе  так  называемого  "женского  опыта",  а  не 
универсального мужского[2]. 
На  сегодняшний  день  можно  с  уверенностью  утверждать,  что  женские  исследования 
создают  основу  для  формулирования  новых  теорий  и  понятий,  которые  изучают  женщин  с 
нонсексистской  перспективы,  а  поэтому  могут  претендовать  на  статус  самостоятельной 
дисциплины, а не просто фигурировать в рамках раздела о женщинах внутри уже существующих 
дисциплин. Сегодня все большее число людей, как в мире, так и Казахстане в частности, получают 
степень магистра или доктора в области  гендерных исследований, а также специализируются по 
одной  из  субдисциплин  внутри  самой  женской  программы.  В  то  же  время  эта  самостоятельная 
дисциплина не остается изолированным островом в поле взаимодействия традиционных и новых 
наук.  Сегодня  растет  число  тех,  кто  относит  гендерные  исследования  именно  к 
междисциплинарному знанию, которое позволяет ученым привлекать информацию о женщинах из 
всех других академических дисциплин и выбирать любые перспективы, информацию и подходы, 
наиболее  применимые  к  отдельно  взятому  вопросу.  При  этом  в  гендерных  исследованиях  могут 
быть  оговорены  концептуальные  рамки,  которые  будут  проверять,  пересматривать  и  расширять 
прежние теории. 
Не  существует  единого  для  всех  стран  рецепта  достижения  гендерного  равенства, 
универсальных подходов к формулированию и реализации политики гендерного равенства. Часть 
стран  до  сих  пор  ограничивается  принятием  формально  гендерного  законодательства.  Такой 
подход часто приводит к формальному равенству прав мужчин и женщин, но не снимает вопроса о 
фактическом их неравенстве в обществе, преодолении прошлой дискриминации. В других странах 
политика достижения гендерного равенства основывается на ином подходе - здесь упор делается 
на реализации позитивных действий, способствующих большему доступу женщин к рынку труда 
и/  или  уровню  принятия  решений.  Каждая  страна,  ставящая  перед  собой  цель  достижения 
гендерного  равенства,  проделывает  на  этом  пути  уникальную  работу  с  учетом  своего 
исторического,  культурного  и  политического  опыта,  реалий  дня.  Достижение  гендерного 
равенства  во  всех  сферах  жизнедеятельности  является  одним  из  ключевых  условий  успешного 
решения других социальных и экономических проблем. Так, например, исследования Всемирного 
банка  показывают,  что  достижение  все  более  высокого  уровня  гендерного  равенства  в  стране 
приводит  не  только  к  более  эффективному  использованию  её  трудовых  ресурсов,  но  и  к 
экономическому  росту,  повышению  эффективности  экономики,  росту  уровня  жизни  всего 
населения[6]. 
За  годы  независимости  в  Казахстане  сложилась  целая  система  институциональных 
механизмов  защиты  прав  женщин  и  повышения  их  статуса.  Эти  механизмы  постоянно 
развиваются  и  совершенствуются,  а  их  деятельность  во  всех  сферах  жизнедеятельности 
становится все более действенной и эффективной. 
В  целях  реализации  рекомендаций  Комитета  по  выполнению  Конвенции  ООН  "О 
ликвидации  всех  форм  дискриминации  в  отношении  женщин" (Конвенция  СИДО)  по  созданию 
комплексной политики и институционального подхода в вопросах достижения равенства мужчин 
и женщин во всех сферах жизни была утверждена Концепция гендерной политики в Республике 
Казахстан[1,стр.10]. 
В  работе  по  повышению  статуса  женщин  в  Республике  Казахстан  огромную  роль  играют 
неправительственные организации. Сегодня в стране 4,5 тыс. неправительственных организаций, 
из  них  женских - около 150. Существует  также  коалиция  женских  неправительственных 
организаций  Казахстана.  Женские  НПО  создали  центры  трудоустройства  и  профессиональной 
ориентации,  поддержки  малого  бизнеса,  правовой  и  юридической  поддержки.  НПО  активно 
развивают  в  стране  сеть  кризисных  центров  по  борьбе  с  насилием  в  отношении  женщин.  Они 
предоставляют юридическую и психологическую помощь семьям, женщинам и детям. В качестве 
руководителей и спонсоров подобных центров выступают НПО. 
Многие  международные  организации,  такие  как  ЮНИФЕМ,  ОБСЕ,  МОМ,  ЮСАИД, 
Британский  Совет  и  ПРООН,  проводят  активную  работу  по  поддержке  решения  гендерных 
проблем  в  Казахстане,  борьбе  с  торговлей  людьми  и  содействуют  участию  женщин  в  процессе 
принятия решений[1,стр.10]. 

 
263 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
Очевидно,  что  достижение  гендерного  равенства - многопрофильная  и  многоуровневая 
задача,  включающая  в  себя  исследования,  анализ,  политическую  практику,  планирование  и 
институциональное  развитие  во  всех  сферах,  и,  прежде  всего  в  науке.  Однако  наличие 
фундаментальных  и  серьезных  специальных  исследований  посвященных  анализу  положения 
женщин  в  современном  Казахстане,  ещё  не  означает,  что  все  вопросы  гендерного  равенства 
рассмотрены  глубоко  и  всесторонне.  Она  требует  ещё  более  глубокого  анализа  с  учетом 
культурного, исторического, политического опыта нашей страны. И если мы хотим войти в число 
50 конкурентоспособных стран мира и стать демократичной страной с развитой экономикой, нам 
необходимо  поставить  развитие  гендерных  исследований  на  одно  из  приоритетных  мест,  тем 
самым, расширив права и возможности женщин. 
 

жүктеу/скачать 4,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: