Биохимия кафедрасы

5.

 

Буынаяқтылардың 

мускулатурасы 

ет 

талшықтарының 

шоғырлануынан пайда болған күрделі   жүйе.  Құрттарға  тән  теріет  қапшығы 

бұларда болмайды, кейбір         қарапайымдарынан басқасында. Аяқтары мен 

дене  сегменті  көлденең  жолақты  еттері  арқылы  қозғалады.Ішкі  мүшелерінде-

тегіс еттер болады. 

6.

 

Буын аяқтылардың нер жүйесі өте күрделі.Ол бас мидан тұрады. 

Бас  мидан  екі  нерв  тапшығы  жұтқыншақ  маңынан  шығын  құрсақ  нерв 

тізбектеріне байланысқан. 

7.

 

Сезім  мүшесі  өте  күрделі  буынаяқтылар.Көпшілік  түрлерінде  жай  және  күрделі 

көздері  болады.Күрделі  көздер  көптеген  және  көзшелерден-  омматидиялардан  тұрады. 

Бұлар арқылы буынаяқылар заттардың пішінін ғана емес,сонымен қатар түр-түсін ажырата 

алады.Мұнымен қоса дәм сезу,иіс сезу мүшелері жақсы жетілген. 

8.

 

Буынаяқтылардың  ас  қорыту  жүйесі  ауыздан  басталады.Ішек  үш  бөлімге 

бөлінеді:алдыңғы,ортаңғы,соңғы.Соңғы  ішек  аналь  тесігімен  аяқталады.Алдыңғы  және 

ішек  эктодерма  қабатының  клеткаларынан  түзілген,ал  ортаңғы  ішек  энтодермалық.Ас 

ортаңғы  ішекте  қорытылады,себебі  бауыр  және  пилорикалық  өсінділер  ортаңғы  ішектен 

шығады.Бунақ денелілер мен көпаяқтыларды сілекей бездері пайда болады. 

9.

 

Тыныс  алу  жүйесі  буынаяқтыларды  әр  түрлі  болып  келеді.Мысалы  шаян 

тәрізділерде  -  желбезек,  өрнекше  тәрізділер  де-өкпе  және  кеңірдек,бунақ  денелілер  де 

кеңірдек. 

10.Буынаяқтылардың қан айналу жүйесінде жүрек. Жүрек бірнеше камералы болып келеді. 

Қанайналу  жүйесі  ашық.Ашық  дегеніміз  -  қантамыры  денесінде  түзіліп,  бас,  көкірек, 

құрсақ  қуыстарына,ішкі  мүшелерге  құйылады,яғни  денесінің  барлық  жерін  шайып 

өтеді.Бұларда қанды-гемолимфа деп атайды.”Гемо”-қан түйіршігі,”лимфа”-сұйық зат. 

11.Буынаяқтылардың зәр шығару жүйесі күрделі,шаян тәрізділер де ерекше бездерден және 

без  жолдарынан  тұрады.Өрмекші  тәрізділер  де  көксөлді  бездер  деп  атайды,ал 

бунақденелілерде көпаяқтылар да мальпиги түтікшелері арқылы зәр шығарады. 

Көбеюі. 

12.Буынаяқтылардың  көпшілігі  дара  жыныстылар,кейбір  паразиттік  отырып  тіршілік 

тетіндер  де-  гермафродиттер.  Бұлар  жынысты  жолмен  көбейеді,  кейбірі-  партеногенез 

жолымен көбейеді. Жыныс диморфизмі жақсы жетілген. Аналық жыныс жүйесі:жұмыртқа 

безі,  жұмыртқа  жолы,  қынап  және  тұқым  қабылдағышы  болады.  Аталық  жыныс 

жүйесі:тұқымнан,  тұқым  жолынан,  тұқым  шығарғыш  каналдан  тұрады.Жұмыр  тқаның 

ұрықталуы аналығының жыныс мүшесінің ішінде өтеді. 

13.Дамуы. Буынаяқтылардың тура болады және өте күрделі метаморфозды болады. 

14.Буын  аяқтылар  ата-тегі  буылтық  құрттар  болып  есептеледі.Жақындастыру  себебі  бір-

біріне: 2 жақты симметрия, сегменттелуі,2- ші дене қуығы,нерв жүйелері, қан айналу және 

зәр шығарулары. 

 

14. Буынаяқтылар типінің классификациясы: 

 

Буынаяқтылар типі 3 типасты тармағына бөлінеді және бірнеше кластарға 

1)

 

Желбезектыныстылар типасты тармағы( Branchiata) 

Трилобиттер класы (Frilobite ) 

Шаянтәрізділер класы (Crustacca)   

2) Хелицералылар типасты тармағы (Chelicerata)      

Меростомалылар класы (Palacostraca) 

Өрмекшітәрізділер 

класы 

(Arachnida) 

3) Кеңірдектыныстылар типасты тармағы (Tracheata) 

Көпаяқтылар класы (Myriapoda)    

Бунақденелілер класы (Inlecta)   

 

Шаян тәрiздiлер класы (Crustacea) 

 

Шаянтәрізділердің аздаған өкілдерінен басқасының бәрі  дерлік  суда тіршілік ететін 

буынаяқтылар.Бұл буынаяқытылар барлық  су қоймаларында  (тұщы,теңіз,жер асты сулары) 

және  мұхит  суларында  тараған.  Макрица,  тропикалық  кровтар,отщельник-шаяны  құрғақ 

жерлердетіршілік  етеді.Бұлардың  аздаған  өкілдері  (морской,  желудь,  морская  утогка)  бір 

затқа  бекініп,отырып  тіршілік  етеді,  ол  цельгондарыөз  бетімен  қозғалып  тіршілік 

ететіндер.Ғылымға  шамамен    мыңға  жуық  түрлері  белгілі.  Халық  шаруашылығы  үшін 

шаянтәрізділердің  маңызы  өте  зор.  Жоғары  сатыдағы  шаяндарды  –  крабтарды,  омарды, 

лангусты,  креветкаларды  адам  тамақ  ретінде  пайдаланады.  Тынық  мұхиттағы  гигантты 

камгат  крабынан  кнсервілер  жасайды.Ұсақ  планктонды  шаян  кәсіптік  маңызы  бар 

балықтарға жем болады.Ал төменгі сатыдағы шаяндардың ішінде зиян кестері бар. Олардың 

кейбірі    (карп  балығының  биті  кортовнавощь)  балықтардыңтерісі  мен  желбезектерінде 

паразитті тіршілік  ете ауру тудырады. Макрицолар  темца мен парниктердегі  өсімдіктерге 

зиян келтіреді, сонымен қатар топырақтың түзілуіне қатысады.  

       Шаянтәрізділердің денесі  бөліктен тұрады: баскөкірек, құрсақ. Өзен шаянының  19 жұп 

аяқтары немесе сщңғы жақтары болады. Олар атқаратын қызметіне қарай алдыңғы екі жұбы 

мұртшаларға айналған. Бірінші жұбын – антеннула,екінші жұбын- антенна дейді. Сосын үш 

жұп  жақаяқтары  болады,  олар  ұстаған  жемін  аударыстырып,  ауыз  айналасында  ұстап 

тұрады.  Одан  кейін  бес  жұп  жүретін  аяқтары  бар,  оның  біріншісі  қысқышқа  айналған,  ол 

шабуыл жасау үшін, жемін аулау үшін қызмет жасайды.Ал қалғандары құрсақ  аяқтары, олар 

жүзуге көмектеседі. 

       Тері  жабынын  жоғары  сатыдағы  шаяндарда  көмір  қышқыл  ізбесінен  (углекислую 

известь) құралған кутикулалы хитиннен тұрады.   

       Нерв жүйесін төменгі сатыдағы шаяндардың саты тәрізді болып келген жай бас  миынан 

және екі  қрсақ діңгегінен (ствол) тұрады.Ал қалған шаянтәрізділердің бас миы күрделеніп, 

құрсақ діңгектері тізбектер (цепоча) құрайды.   

Шаянтәрізділердің  сезім мүшелері . Жай және күрделі көздері дейді, ол көптеген ұсақ 

көзшелерден  –  омматиялардан  тұрады.  Омматириялар  бір-бірінен  пигментті  клеткалармен 

бөлінген.  Әрбір  омматидия  заттың  жарты  бөлігін  ғана  қабылдайды,  ол  барлықомматидия 

біріге  келіп  тұтас  затты  қабылдайды.  Мұрдай  көруді    мозонкалы  көру  деп  атайды.Иіс  сезу 

және химиялқсезім мүшелері антеннасы мен антенуларында орналасқан.   

Асқорыту жүйесі. Асқорыту каналы алдыңғы,ортаңғы және соңғы бөліктерден тұрады. 

Алдыңғы бөлімінде хитинді тістері бар асты ұсақтайтын шайнау қызметін атқаратын қарыны 

болады. Ас ортаңғы ішекте қорытылады, себебі асқорыту безі- бауыр өзегі  ортаңғы ішекке 

ашылады.   

     Тыныс алу жүйесі – желбезек. Кейбір төменгі сатыдағы шаяндарда желбезек болмайды. 

Мысалы  циклоп,  ол  бүкіл  дене  сыртымен  тыныс  алады.  Ал  макрицолардың  құрғақ 

аяқтарының іші ауа кіретін түтік тәрізді болып, сол арқылы ауа кіріді. 

     Қан  айналу  жүйесі  ашық,  ол  көкіректің  арқа  жағында  орналасқан  қапшық  пішіндес 

жүректен жіне қан тамырларынан тұрады.Қаны түссіз. Жүректеншыққан қнның біразы қан 

тамырларымен  ағады  да,  дене  қуысына  төгіліп,  ішкі  мүшелердің  ара  –  арасымен  жүріп, 

оларды  қан  оттегімен,  қоректі  заттармен  қамтамасыз  етіп  және  көмікқышқыл  газы  мен 

қалдық  заттарды  ала  кетеді.  Содан  кейін  қан  желбезекке  келіп,  желбезектен  веналық  қан 

оттегіне тотыққан қан ерекше  қантамырлары арқылы жұрекке қайта оралады. Жүректіңарқа 

және  бүйір  жағында  және  құрсақ  жақ  қабырғасында  орналасқан  үш  жұп  остиятесігі 

қандыжүрек  жағындағы  цикустан  жүрек  қуысына  жіберіп  отырады.  Төменгі  сатыдағы   

шаяндардың кейбірінде жүрегі және қантамыры болады, л кейбірінде  тек жүрегі болады. Ал 

2-ші біреулерінде (циклопта) қан   айналу жүйесі мүлде болмайды. 

Зәр  шығару  жуйесі.  Зәр  шығару  мүшесі  –  метанефриальді  типті  бездер  болып 

табылады.  Олар  бас  бөлімінде  орналасқан.  Жоғары  сатыдағы  шаяндарда  антеннің  түбінен 

өзегі  сыртқа айналатын (ұзындығы 1 см және одан ұзынырақ) антеннальды бездер болады. 

Ал  төменгі  сатыдағы  шаяндарда  2-шы  жұп  төменгі  жақтың  (максиллдің)  түбінен  сыртқа 

ашылатын максиллярлы бездері бар. 

Көбейю  мүшелері  :  Жынысты  жолмен  көбейюді  .  Көпшілігі  –  дара  жыныстылар  . 

Отырып  тіршілік  ететіндері  (теңіз  келуді  т.б.)  гермафродитті  болып  келеді.  Төменгі 

сатыдағы  шаяндарда  (дафиния)  партеногенез  жолы  кездеседі.  Жыныс  деморфизмі  жақсы 

жетілген.  

Дамуы  .Түрленіп  метаморфозды  жүреді  кейде  тура  жолмен  де  дамиды.  Төменгі 

сатыдағы  шаяндар  да  түрленіп  дамыған  кезінде  жұмыртқадан  личинка-  науплиус  шығады. 

Оның 3 жұп аяғы және 1 көзі бар. Жоғары сатыдағы теңіз шаядардың жұмыртқасынан – зоса 

деген личинка шығады , оның көптеген аяқтары, 2 көзі болады күрделі .Өзен шаяныңдамуы-

тура.Ол  түлеу  арқылы  өседі.Мысалы  өмірінің  1-ші  жылы  10рет  түлнді(0,9см-ден  4,5см-ге 

дейін  өседі    денесі).2-ші  5рет,3-ші  жылы  2рет  түлейді.Сосын  аналықтары  жылына  1рет, 

аталықтары 2рет қана түлеп отырады. 5жылдан кейін олар мүлдем өспейді,20 жылдай өмір 

сүреді. 

Шығу  тегі.Шаян  тәрізділер  трилобиттерге  жақын  туыс  болып  келетін 

буынаяқтылары шыққан. 

Шаянтәрізділердің систематикасы. 

    Шаянтәрізділер класы 2 класасты тармағына бөлінеді. 

1.Төменгі сатыдағы шаяндар(Entomostraca) 

2.Жоғарғы сатыдағы шаяндар(Malocostraca) 

 

1.Қазіргі кезде төменгі сатыдағы шаяндар 4 класасты тармағына немесе отрядқа бөлінеді:1) 

Бұтақ мұртты шаяндар—витвистоусие (Cladocera)  Өкілі-Доджия. 

Доджияның көкірек аяғы 5-6жұп болады, ол су қоймаларында тіршілік етеді.Пайдасы 

балықтарға жем болады. 

1)Ескек аяқтылар отряды-веслоногие (Coptpda). Өкілі;1 )Циклоп. 2)Диаптолус. 

Бұлар ұсақ шаяндар.Қозғалуы-көкірек ,ескек аяқтары арқылы. 

Бүкіл  денесі  арқылы  тыныс  алады.  Жүрегі  және  қан  тамырлары  көбшілігінде 

болмайды.Көбеюі-жынысты 

жол. 

Аналығының 

жұмыртқа 

қапшығында 

ұрықтанған 

жұмыртқалар болады. Лигинкасы-науплиус. Пайдалы бұлармен планктонды балықтар мен балық 

баласы 

қоректенеді.Кейбір 

еске 

аяқтылар 

 

балықтардың,молюсколардың,көп 

қылтандықұрттардың  эктопаразиттері  болып  табылады.  Циклоп-гельмиттердің(құрт-ң)-аралық 

иесі болады. 

3)  Тұқы  құрты  отряды  (  Карноеды)-Branchiura).  Өкілі-коры  биті.  Оны  балық  биті  деп  те 

атайды.Оның  пішіні  дөңгелек,  түсі  мөлдір,  сары  көкшілдеу,  ұзындығы  0,5  см.  Ол  балықтың 

қанымен қоректенеді. 

4) Мұртаяқтылар отряды ( Усоногих роков)-Cirripedia 

Өкілі:1.теңіз телуді, теңіз үйрекшесі. 

Олар  отырып  тіршілік  етеді.Гермафродитті  жыныс  жүйесі.  Кемелерге  плотиналарға( 

домбыларға) шабуыл жасайды, яғни кеміреді. 

5)Бақаошақты шаяндар отряды( Ракушковых раков)-Ostracoda  Өкілі- Cypris 

   Бұл  шаяндар  тұщы  судық  түбінде  тіршілік  етеді,  ал  теңізде  планктонды  тіршілік  етеді. 

Олардың  буылтыққа  бөлінбеген  денесі  2  жақтаулы  бақалшақтың  ішінде  жатады.  Денесі  1  мм- 

дей  болады.  Көпшілігі  таспа  құрттардың  (цестод)аралық  иелері.  Гимменоленидед  құстардың 

денесінде паразиттік тіршілік етіп, құстарда гименолепидоз деген ауру тудырады. 

 

  2.Жоғары сатыдағы шаяндар класасты тармағы-Malocostraca 

    Бұлардың  денесі  20-21  сегменттен  тұрады:басында  5-6  көкірегінде  –8,  құрсағында-7. 

Көпшілігі теңізде, көлде, тоғайда, өзенде т.б суларда тіршілік етеді. Ал мокрица құрлықта өмір 

сүреді. 

Бұларда бірнеше отрядқа бөлінеді. 

1.Тең  аяқтылар  отрады(Равноногие  )-IsopodaӨкілі;-  Макрица,  морской  ослик,  макрица 

мәдени өсімдіктерге зиянын тигізеді теплицаларда. 

2.Он 

аяқтылар 

отряы 

(Десятиногие)-Decapode.Өкілдері;өзен 

шаяны,кроб(қысқа 

құйрықты),омар,ленгуст(ұзын құйрықты),отцельник шаяны(жұмсақ құйрықты)креветка. 

3.Ауыз аяқтылар отряды(Ротоногия)- Stonatopoda                    Өкілі багомол шаяны. 

4.Бүйірмен жүзуші отряды(Розноногия)-Amphipoda                   Өкілі бокоплав 

5.Жұқа қабыршықтылар отряды(Тонкопцмрные)-  Septostraca                       Өкілі небалия  

6.Мезитті шаяндар отряды(Мезидовые)-  Musidacea                                    Өкілі мезида 

7.Кумовые-ситасеа.Өкілі Диастилис 

8.Эуфаузидовые-  Euphusiacea                      Өкілі Эуфаузия. 

                                                             

Хелицералар типасты тармағы. 

Өрмекшітәрізділер класы. 

 

Құрылысы:  Өрмекшітәріздірлер    ауамен    тыныс  алатын  құрлықта  тіршілік  ететін 

жәндіктер.Кейбір  түрлері  ғана  суда  тіршілік  етеді.Мысалы,су  өрмекшісі,су  кенелері.  

Өрмекшілермен  айналысатын  ғылымды  арахеология  деп  атайды.Денесі  2  бөлімнен 

тұрады:баскөкірек  және  құрсақ.Ал  кенелерде  бас  көкірек    пен  құрсақ  бірігіп  бір  бөлімге 

айналған.  

   

Баскөкірек бөлімінде 6 жұп аяқтары болады. Соның алдыңғы бір жұбы – хелицералар 

деп  аталатын  2  буыннан  тұрады.Хелицера  бүкіл  типасты  тармағының  өкілдеріне  тән, 

сондықта  хелицералар  типасты  тармағы  деп  аталады.Өрмекшілер  осы  хелицераларымен 

жемі  ұстап  өлтіреді  және    қорғанады.Ауыздың  артқы  жығына  қарай  орналасқан  2-ші  жұп 

аяғын  педипальда    деп    атайды.Өрмекшілер  жемін  жеген  кезде    педипальдаларымен  сипап 

сезіп,  аударастырылады.Аталық  өрмекшілердің  педипальпалары  және  аталық  кенелердің  

хелицералары  шағылысу  кезінде  мүшенің  қызметін    қызметін    атқарады.  Ал  қалған  4  жұп 

аяқтары  жүру  қызметін  атқарады.Құрсақ  бөлімінің  аяқтары  жойылған.(рудименттерібар). 

Актеколары  басында  жоқ.  Көздері  күрделі  емес,жай  көздер.  Дамуы-тура  дамиды.Денесінің 

сыртында  хитин  қабығы  болмайды.  Кутикуласының  қалыңдығы  1  мкм-дей.  Кутикула 

экзокутикуладан  және  эндокутикуладан  тұрады.  Дене  пішіні  0,2  мм-ден  20  см-ге  дейін 

жетеді. 

   Шығу тегі  Өрмекшітәрізділер-судағы буынаяқтылардан,құр- 

шаян (рокоскорынон) класының өкілдерінің құрлыққа шығуынан шыққан. 

    Нерв жүйесі. Бас ганглиясы ірі өрмекшітәрізділерде жақсы  

дамыған. Құрсақ нерв тізбектері денесі ұзын өкілдерінде(құршаян- 

да)  ұзын  болып,көптеген  дене  ганглияларынан  тұрады.  Дене  сегменттерінің  бірігіп  келуіне 

қарай нерв тізбектері де қысқарып, 

ганглиялары  бірігіп  кетеді,  мысалы  өрмекшілерде.Ал  кенелердің  барлық  сегменттерінің 

бірігіп,денесінің кішкентай болып келуі-нерв 

тізбектерінің  де  қысқарып  жалпы  массаны  түзеді.Паразитті  өкілдерінің  нерв  жүйесінің 

әрекеті нашар жетілген. Көздері күрделі емес, жай көздер.Көру қабілеті нашар. Ал сезімдері 

жақсы жетілген, 

себебі олар болар-болмас механикалық қозғалыстарды бірден сезеді. 

     Қан айналу жүйесі ашық. Ірі өрмекшітәрізділердің жүрегі 

денесінің  арқа  жағында  орналасып,  ұзын  болып  келеді.Денесі  нығыздалып  қысқа  болып 

келген  кенелердің  жүрегі  кішкентай  қапшық  тәрізді.  Көптеген  ұсақ  кенелердің  жүректері 

болмайды. Жүректен артериялды  қантамыры кетеді.Қан ағыны лакун (мүшелер арасындағы 

аралықпен) арқылы ет аралықтары  мен ішкі мүшелерге құйылады. 

              

  Тынысалу  жүйесі.  Құрлықта  тіршілік  етуге  байланысты  олар  ауамен  тынысалады. 

Құршаяндары (скорпион) – ортасында толық емес пердесі бар  өкпе қапшықтарымен тыныс 

алады.  Бұл  өкпе  қапшықтары  құрсақ  сименттерінде  орналасқан.  Көптеген  өрмекшілердің 

тынысалу  мүшесі  болып  өкпе  қапшықтары  және    кеңірдек  табылады.Көптеген    кенелер 

кейбір өрмекшілерде (жалған шаяндар, сольпуга,сенокосцы) тыныс алу мүшесі- тек кеңірдек 

түтіктері  болады.  Ал  көптегенұсақ  кенелердің  ылғалдыжерлерде  тіршілік  ететіндердің 

(топырақта,  басқа  жануарлардыңденесінде  және  т.б)  арнайы  тыныс  алу  мүшесі  жоқ, 

сондықтандагаз алмасу тек терісі арқылыжүзеге асады. 

   Зәр  шығару  жүйесі.  Өрмекші  тәрізділердің  құрылықта    тіршілік  етуіне  байланысты  

жаңазәр  шығару-  Мальпиги  түтіктері  пайда  болған.  Ол    жіңішке  түтікше(1немесе  2  жұп) 

ортаңғы  ішектің  соңғы  бөлімінің   өсіндісі  тәрізді.  Сонымен қатар,  ылғалды  жерде  тіршілік 

ететін,  және  ата-тегі  судан  шыққан  өрмекші    тәрізділердіңзәр    шығару    мүшесі  болып 

коксальдық бездер  саналады.  

Коксальдыққос бездерінің түтікшелері өрмекшінің аяқтарының 3-ші және 4-ші жұбыныңтүп 

жпғынан    ашылады.Коксальдық  бездер  эмбриональдық    даму  кезінде  пайда  болып,  содан 

кейін жол өрмекшілердің денесінде сақталып қалуы мүмкін. 

Асқорыту  жүйесі.  Барлық  өрмекші  тәрізділерде  1  жұп  хелицера  (жақ)  және  1  жұп 

педипальпасы  (аяққормалаушылар) бар. Осы хелицеросы мен педипалтпелердің көмегімен 

өз жетіктерің ұстайды. Көптеген өрмекші тәрізділер жемтіктерінің денесіне асқорыту сөлін 

жіберіп,  ішкі  мүшілері  мен  тконьдерді  суықтатады.  Осыған  байланысты  өрмекшілердің 

асқорыту  аппаратының  адыңғы  бөлігіне  сорғыш  қорыны  жақсы  жетілген.  Ал  ортанғы 

ішектің  алдыңғы  бөлімінен  ұзын  тұйық  сөлдер  шығады.  Бұл  тұйық  ұзын  өсінділерде  әліде 

толық  қортылмаған  сұйық  өнімдер  жинақталады.  Ортанғы  ішекке  сонымен  қатар  сұйық  – 

бауыр бездерінің жолдары ашылады. Көпшілік өкілдерінде өрмекші тәрізділердің бірі.  

Көбеюі.  Өрмекші  тәрізділер  жыныс  жолымен  көбейеді.  Дара  жыныстылар.  Жыныс 

диморфизмі  жақсы  жетілген.  Өрмекшілердің  аталыөтары  аналыөтарынан  әлде  қайда  кіші 

және  олардың  педикольпасы  шағылысы  мүшесіне  айналған.  Аталық  өрмекшінің  жыныс 

мүшесі қапшық тәрізді қос тұқым безінен тұрады, содан соң қос тұқым жолы бірігіп сыңар 

тұқым шығарғыш каналы айналып сыртқа шығады.  

Аналық  өрмекшінің  жыныс  мүшесі  бір  ғана  аналық  безден,  жұмыртқа  жлынан  тұрады. 

Сыртқы жыныс тесіктері аталығында да аналығында да құрсақтың төменгі жағында жапырақ 

тәрізді  өкпенің  қасында  жатады.  Ұрықтанушы  іште  жүреді.  Ұрықтану  кезінде  аталығы 

ұрығын  бірден  тікелей  аналығының  жыныс  жолына  салмай,  жыныс  тесігінің  маңайына 

салады.  Аталығының  салған  сперматазойды  сыртқы  ортада  кеуіп  кетпес  қапшықта  немесе 

сперматозойдтарда  орналасады.  Ол  сперматофрды  аталық  өрмекшінің  қимылынан  қозған 

аналық  өрмекші  өзінің жыныс тесігінің шетінен алып ішке кіргізеді. Ұрықтанудың мұндай 

тәсілі ішкі – сыртқы ұрықтану деп атайды. Сонымен қатар, ұрықтанудың екінші бір тәсілінде 

айтуға болады. Мұнда көптеген өрмекші тәрізділерде, ұрық жыныс аппаратына ешқандай да 

қақысы жоқ, аталығының мұшесі – педипольпасы арқылы аналық жыныс жолына салынады. 

Мысалы, аталық өрмекшілер ұрық безін бөліп шығарып, оны ортасында капиляр түтігі бар 

педипольпасының  өте  кеңейгенін  соңғы  буынның  көмегімен  ұрық  сұйықтығының  сорып 

алып, аналық жыныс құяды. Ал кейбір өрмекшілердің өкілдерінде сұйықтық аналық жыныс 

жолына жеткізуші болып аяқтың соңғы буындары хелицеролары және т.б. табылады. Кейбір 

аздаған аталық өрмекшілердің жыныс аппараты шағылысу мүшесімен аяқталады. 

Бір  өрмекші  тәрізділер  жұмыртқа  салады.  Екіншілері  баласын  тірідей  туады  (құршаян  – 

скорпион). Кейбір кенеле мен құршаяндарда партегенздік жолда кездеседі.  

Кейбір өрмекшілердің аналықтары шағылысып болғаннан кейін аталығын жеп қояды.  

Дамуы. Көпшілігі тура дамиды. Кенелерде даму күрделі түрлерімен жүреді.  

Практикалық  маңызы.  Өрмекшітәрізділердің  биоценоздағы  маңызы  ерекше.(  зат 

айналуда).  Өрмекшілердің  көпшілігі  зиянды  бунақ  денелілермен  қоректеніп,  оларды 

жояды.ал кенелер әртүрлі ауруларды таратып, қоздырады. 

 

Систематикалық  шолу. 

Өрмекшітәрізділер класы 12-13 отрядқа бөлінеді. 

Құршаяндар  отряды  (Scorpiones).  Олар  жыртқыш  тропиктік  ірі  өкілінің  дене  ұзындығы  18 

см.  Денесі  3  бөлімнен  тұрады:бас  және  көкірек  сегменттері  бірігіп,  бунақталмаған 

баскөкірегін  құрайды.  Сонымен  қатар  алдыңғы  және  соңғы  құрсағы  болады.  Соңғы 

құрсағының  ұшында  жіңішке  қайырылған  инесі-  шаншары  болды.  Бұл  шаншарға  улы  безі 

ашылады.  Қырымда,    Закавказьеде,  Орта  Азияда  тіршілік  ететін  құршаяндардың  уы 

адамдардың дене температурасын көтеріп, белгілі бір дәрежеде ауыртады. Ал тропиктік ірі 

құршаяндардың  уы  адамдарды  тіруі  мүмкін.  Бұлар  ұсақ  жәндіктермен  қоректенеді.  Қазіргі 

кезде 600-дей түрі белгілі. 

 

2.Сольпугалар 

отряды.(Solifugae). 

Бұлар 

өте 

күшті 

бунақталған 

үлкен 

өрмекшітәрізділер. Хелицерасы жақсы жетілген. Пединальнасы аяққа ұқсап келген және ол 

жүру  қызметіне  де  қатысады.  Кеңірдектерімен  тыныс  алады.  Көпшілігі  ыстық  құрғақ  Улы 

безі жоқ, бірақ жыртқыш.Бұлар түнде тіршілік етеді.Көпшілігі ыстық құрғақ елді мекендерде 

Орта  Азияда,  Қырымда,  Кавказда  кездеседі.  Ғылымға  шамамен  600-дей  түрі  белгілі. 

Қырымда, Кавказда тіршілік ететін фаламганың денесі 5 см-ге дейін болады. 

 

3  Өрмекшілер  отряды.  (Aranei).  Бұлардың  20  мыңдай  түрі  бар.  Денесі  2  бөлімнен 

тұрады:  баскөкірек  және  құрсақ.  Өрмекшілердің  құрсағында  жібекті  жіп  бөліп  шығаратын 

өрмек  бездері  болады.  Жіптен  олар  бунақденелілерді  ұстау  үшін,  жұмыртқалар  үшін 

кокондар,  өздерінің  тығылып  тұруы  үшін  үйшіктер  жасайды.  Жас  өрмекшілер  осы  өрмек 

жіптерімен  бірге  күз  кезінде  алыс  қашықтықтарға  таралады.  Хелицериясының  соңғы 

ұшындағы  өткір  тырнақшаға  улы  бездері  ашылады.  Өзінің  жемтігін  өрмекшілер  осы  улы 

бездерінің  сөлімен  өлтіреді.  Педикольнасы  қармалауыштәрізді,  олар  аталықтарында 

шағылысу  мүшесінің  қызметін  атқарады.Барлық  өрмекшілердің  4  жұп  жүретін  аяқтары 

болады.Тыныс алу мүшесінде 1 немесе 2 жұп өкпесі және жұп кеңірдектері болады. Өрмек 

бездерінің  саны  1000-  ға  дейін  болады.  Өрмекшілер  отряды  3  отрядасты  тармақтарына 

бөлінеді  :буынбауырлар(членистобрюхие),4-  өкпелілер(4-ех  легогине)  және  2-  өкпелілер.4-

өкпелі  өрмекшілер  тропикалық  елдерде  тіршілік  етеді.Ірі  болып,өкпемен  тыныс  алады, 

бунақденелілермен қоректенеді.сонымен қатар ұсақ омыртқалыларға, соның ішінде құстарға 

да шабуыл жасайды. Сондықтанда оның атын құс жегіш деп атайды. 

 

Ал      2-  өкпелі  өрмекшілердің  бір  жұп  қана  өкпелері  болады,  сонымен  қоса 

кеңірдектері  де  болады.  Олар  табиғат  жағдайлары  біркелкі,  ауа  райы  қоңыр  салқын  елді- 

мекендерде  көп  таралған.олардың  өкілдері:Кресті  өрмекші,  үй  өрмекшісі,  бүйе,  қарақұрт, 

секіргіш өрмекшілер т.б. 

       Кресті  өрмекші  (Araneus)  атынан  белгілі  құрсағының  арқа  жағында  крест  тәрізді 

өрнегі  болады.Бұларды  орманнан,  яғни  ағаш  бұтақтарынан  кездестіруге  болады.  Бұл 

өрмекшілер ауылшаруашылық жіне орман өсімдіктерінің зиянкестерін қырып жойып пайда 

келтіреді. 

 Үй  өрмекшісі  (Tegenaria)    бәрімізге  таныс.  Олар  шыбындармен,  тарақандармен 

және т. Б бунақденелілермен қоректеніп,пайдасын тигізеді. 

 Тарантул  (Lycosa)  –  ірі  өрмекші,  денесі3-см-ге  жетеді.  Олар  терең  індерде  долалы 

аудандаода  тіршілік  етеді.  Тарантулдың  шаққаны  адам  үшін  қауіпті  емес,  бірақ  белгілі 

мөлшерде ауыртады. 

Қарақұрт (Lathrodectes)  бархатты- қара түсті болып, арқасында құрсағының үстінде 

саты  немесе  қызыл  дақтары  болады.  Денесі  1-1,5  см-дей.  Ол  Закавказьенің,  Орталық 

Азияның,  Қазақстанның  долалы  аймақтарындатіршілік  етеді.  Қарақұрт  бунақденелілермен 

қоректенеді.  Оның  шаққан  уынан  ірі  қара  малдар,  түйелер,  жылқылардың    көпшілігі  өліп 

кетеді.  Адам  да  өледі.Ал  қойлар  қарақұрт  уынан  көп  өлмейді.  Қарақұрттаржердегі 

өрмектеріне тобымен жұмыртқалар салады. 

      Күмісті  жалтырауық  өрмекші.(  Паук-серебрянка)-  суда  өмір  сүреді.  Ол  суасты 

өсімдіктерінің  бұтақтарының  арасына  қоңыр  секілді    өрмегін  құрады,  сөйтіп  оны  ауамен 

толтырады.  Бұл  жерде  ол  тығылып  жатып,  онда  жиналған  ауамен  тыныс  алады.  Ол  су 

жәндіктерімен қоректенеді.    

Кенелер  отряды.  Олар  –  ұсақ  өрмекшілер  тәрізді  денесі  бірнеше  милиметрден  еі 

сантиметрден де үлкен болады. Кенелер барлық ортаға таралған. Көпшілігі үй малдары мен 

адамдардың  эктопаразиттері,  яғни  қауіпті  ауруларды  тасымалдаушылар.  Кейбірін  тек 

микроскоп арқылы көруге болады. 

Олардың бас көкірегімен құрсағы бірігіп кеткен. Сұйық азықтарымен (жануар қандарымен, 

өсімдік шырындары) қоректенетін кенелердің хелицоралары мен педипольпалары шырынқы 

болып  тесіп  сорғышты  тұмсыққа  айналған.  Ірі  кенелер  кеңірдек  арқылы  ал  ұсақтары  бүкіл 

терісі арқлы тыныс алады. Кейбір құрсақтарында қан айналу жүйесі, кеңірдіктері жойылған.  

Кенелердің  дамуы  түрленіп  жүреді.  Ол  ересек  түрінен  ұқсамады.  Кейінен  лечинка  8 

аяқты,  жыныс  мүшесі  жетілмеген  кимоораға  айналады.  Амиора  түлеу  арқылы  ересек 

кенелерге (имагоға ) айналады. Қазіргі кенелердің 6000 түрі бар. Олар суда да, құрлықта да 

кездеседі.  Кенелерді  систематикасы  өте  күрделі  оларды  қазір  үш  отрядтасты  тармағына 

бөледі: клещи – синокосцев, акрфирмалдық және паразит кенелер.  

1.

 

Акариформды кенелер отрядтасты тармағы  

Бұлардың  көпшлігі  өте  ұсақ,  кейбірі  тек  микроскоппен  көруге  болады.  Бұларда  қан 

айналу  жүйесі,  кеңірдегі  жоқ.  Бұларға  еркінтіршілік  ететін  қатты  қабыршағы  бар  кенеер 

немесе  арибатидалар,  ұнды,  бидайды  жеп  құртатын  қомба  кенелер  ,  қауырсын  жнгіш  құс 

кенелері, қотыр кенелері және т.б жатады. 

Қотыр кенесі сүт қоректілердің терісінде тіршілік етіп, әртүрлі қотыр ауруларын тудырады. 

Адам аурады. Денесі 0,2 –0,8 мм. Аузы кеміргіш, аяғы жабысқақ, соғышы бар, қысқа. Қотыр 

кенелер 3 топқа бөлінеді: зудней, тері жегіш, тері үсті кенелер.  

Зудней  кенесі қотыр кенесінің ішіндегі ең ұсақтары, аяғы өте қысқа болып, иесінің терісінде 

жол  жасап  тіршілік  етеді.  Қанмен  және  ткань  сұйықтарын  қоректенеді.  Дамуы  тез.  2  –  3 

аптада өтеді. Зудный қотырмен жылқылар, шошқа мүйізді ірі қара малдар, ит, мысық, қоянда 

т.б. ауырады.  

Тері  үстіндігілері.  Олар жол салмайды, бірақ тері  үстіндегі  жүнді  жерлерде тіршілік 

етеді.  Олар  иесінің  тері  жамылғысын  тесіп  қанмен  қоректенеді.  Тері  үстіндегілер 

зуднейдерден  үлкендей  және  аяқтары  жақсы  жетілген.  Тері  үстіндегі  қотырмен  көбінесе 

қойлар, сиырлар, қояндар  т.б. ауырады.  

Тері  жегіштер  –  оларда  тері  үстінде  тіршілік  етіп  қоймай,  қоймен  емес  эпидерлік 

клаткаларымен  қоректенеді,  Тері  жегіш  қотырмен  жылқылар,  ірі  және  ұсақ  мүйізді  малдар 

мысық және т.б. ауырады. Зудендер. Иіссіз құрғақ және  жағдайда бірнеше күн , ал ылғалды, 

суық жерлерде ұзақтау өмір сүреді. Тері үстіндегілер мен тері жегіштер 40 - 60  күндей иесіз 

тіршілік ете алады.  

Железница  кенесі  -  өөте  кішкентай.  Жүнді  жерде  тіршілік  етіп,  адамдар  мен  малдарда 

қауіпті ауру тудырады. Ақ меринос қойдың 1 см кв. жерінен 25000 осы кенені тапқан.  

Паразитттік 

кенелер 

– 

отряды 

асты 

тармағы.  

Бұлар ірі кенелер, денесі 2,5 см – ге дейін жетеді. Қан айналу жүйелерімен кеңірдіктері бар. 

Оларға  иксодиктер  немесе  жайылым  кенелері.  Бұл  кене  шөптерде,  бұталарда  және  т.б. 

жерлерде  кездеседі.  Бұлар  үй  және  тұз  жануарларының,  адамның  эктопаразиттері.  Бір 

сиырда бір уақытта мың кенеге дейін болуы мүмкін. Оларға 3  – 5 литр қан сора алады сол 

уақытта.  Олар  сүттілікті  40  –  75  процентке  дейін  кемітеді.  Бұлар  сүтқоректілер  мен  қоса 

құстарда  да,  бауыр  мен  жорғалаушылардың  да  қандарын  сорады.  Жұмыртқаларын  жерге 

салады. Бұл кенелер 3 биологиялық топқа бөлінеді: 

1.

 

үш иелі личинка нимфоға айналар кезінде иесі тастайды. Сосын нимфа қанын сорады, ал 

ересек кене үшіншісінің қанын сорады.  

2.

 

Екі иелі личинка мен нимфа бір иесінде тіпшілік етсе, имаго басқа иеде өмір сүреді.  

3.

 

Бірінші иелі. Мұнда личинка имаго бәрі 1 ғана иеде тіршілік етеді. 

Бұл  иксодит  кенелері  үй  малдарының  әр  түрлі  қауіпті  ауруларын  тасымалдаушылар. 

Мысалы,  сүтқоректілердің  пироплазмозын  тауықтардың  спирохетозын,  адамдардың 

энцифлитін, туляремиясын, кене тифін және  т.б. таратады.   Бұлар арасында паразит кенесі 

болады.  Пауитіннің  кенесі  өсімдіктерді  оның    ішінде  ауылшаруашылық  дақылдарға  қияр 

қарбыз т.б. көп зиян келтіреді. Панцирі кенелердің топырақ түзуде пайдасы бар.                       

жүктеу/скачать 1,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: