Байтұрсынов оқулары халықаралық Ғылыми-практикалық конференция материалдары

ҚАЗАҚСТАННЫҢ АӨК ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫ: АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ, ВЕТЕРИНАРЛЫҚ ЖӘНЕ 
ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРДЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 
ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ АПК КАЗАХСТАНА: ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ, 
ВЕТЕРИНАРНЫХ И ТЕХНИЧЕСКИХ НАУК 
 
178 
 
Теңіз  балдырлары  құрамына  теңіз  суы  құрамындағы  барлық  элементтердің,  сонымен  қатар 
қандағы және де адам тініндегі элементтердің кіретіні мәлім. Сондықтан да теңіз балдырлары кейбір 
элементтердің  жетіспеушілігін  өтеп,  зат  алмасу  процесін  жүйеге  келтіруге  ықпалын  тигізуі  әбден 
мүмкін. Олардың құрамындағы витаминдердің мөлшері жерүсті өсімдіктерге қарағанда 100-1000 және 
де  одан  да  жоғары.  Теңіз  балдырлардың  полиқанықпаған  май  қышқыылдары  Е  витаминінің 
белсенділігін бірнеше рет арттыратын антиоксидантты белсенділікке ие. Теңіз балдырлары қалқанша 
ауруын  емдеу  кезінде  қолданылатын  моно  және  дийодтирозинди  құрайды.  Теңіз  балдырларының 
полисахаридтері организмнен метаболизмнің токсинді өнімдерін, сонымен қатар, ауыр металдар мен 
радионуклеотидтердің тұздарын шығаруға ықпалын тигізеді.  
Теңіз  балдырларының  минералды  құрамының  құндылығы  кальцийге  қарағанда,  натрийдің  көп 
болуымен  анықталады.  Аталғандай,  бұл  элементтер  арасындағы  байланыс  кальций  тұздарының 
ерігіштігіне  әсер  етеді.  Теңіз  балдырларына  ас  үйде  алуан  түрлі  қолданыс  береді,  одан  басқа,  олар 
тағамға ерекше дәм және аромат береді. Мысалы, теңіз орамжапырағын алып қарасақ, оны әрдайым 
түрлі 
салаттарға 
қолданады, 
себебі 
ол 
ерекше 
дәм 
береді.  
Дұрыс  салауатты  тамақтанудың  жақтастары  күнделікті  өмірде  кәдімгі  ас  тұзының  орнына,  теңіз 
орамжапыраған  қолдануды  жөн  санайды.  Ол  үшін  кепкен  теңіз  орамжапырағын  кофе  диірменінен 
өткізіп, ұнтақтап, ботқаларға, салаттарға, бірінші тағамдарға қосады. Теңіз орамжапырағы, құрамында 
йодтың көп мөлшерде болуының арқасында, адам үшін қосымша қорғаныш ретінде өте пайдалы.  
Теңіз  балдырларының  тағамдық  құндылығы,  әрқайсысы  жеке  түрде  алынса  да,  олардың  жеке 
жеке  түрлері  ерекше  химиялық  құраммен  ерекшеленеді,  теңіз  әлемінің  өкілдерінің  негізгі  ерекшелігі 
олардың тағамдық және де диеталық құндылығында. Сонымен, теңіз балдырлары құрайды[3, с.98]:  
 витаминдер (A, тобы B, в т.ч. витамин B5 немесе  пантенол, C, D, K немесе менадион, PP, M 
немесе фолий қышқылы);  
 каротиноидтар;  
 полиқанықпаған май қышқылдарымен майлар;  
 полисахаридтер (альгин қышқылы, глюкандар, пектиндер, сульфатты галактандар,фукоидтар, 
лигниндер – тағамдық талшықтың қайнар көзі);  
 макроэлементтер  и  микроэлементтер  (бұндағы  негізгі  рөлде  –  йод,  орташа  есеппен  алғанда 
концентрация 800-1000 мг/кг құрайды);  
 хлорофилл туындылары;  
 өсімдік ферменттері;  
 өсімдік тегінен шыққан стериндер;  
 фенолды қоспалар.  
 
Теңіз  балдырлары  төмен  калориялы  болғандықтан,  оларды  түгелімен  дерлік  диеталық  өнім 
ретінде санауға болады.  
Тағамдық құндылық 
в 100г 
Энергетикалық құндылық 
2,38мг 
Ақуыздар 
8,43мг 
Көмірсулар 
0,5мг 
Қант 
0,26мг 
Майлар 
0,087мг 
Қаныққан майлар 
0,035мг 
Моноқанықпаған майлар 
0,056мг 
Холестерин 
0мг 
 
Қысқасы,  теңіз  балдырлары  өте  пайдалы  тағам  түрі  болып  табылады  және  де  салауатты 
тамақтану  үшін  пайдалануға  ұсынылады.  Оны  тағамға  жүйелі  түрде  қосу  организмнің  барлық  деген 
заттар  мен  микроэлементтермен  қамтамасыз  етеді.  Кез  келген  жеміс,  не  көкөніс  оның  тағамдық 
құндылығымен  салыстыруға  да  келмейді.  Теңіз  балдырларын  пайдаланудың  қарсы  көрсетілімдері 
жоқ,  алайда,  кейбір  дерттер  кезінде  онымен  абай  болу  керек.  Теңіз  балдырларын  12  жасқа  дейінгі 
балаларға,  жүкті  әйелдерге  және  емізетін  аналарға  пайдалануға  болмайды.  Гастрит,  асқазан  ойық 
жарасы,  бүйрек  функциялары  бұзылған  жағдайда,  қалқаншамен  ауыратын  адамдарға  ең  алдымен 
дәрігердің кеңесінен өтіп барып, теңіз балдырларын тағамға қолдануға рұқсат етіледі.  
Ұнды өнімдер қазіргі таңда функционалды ингредиенттерді байыту мақсатында ыңғайлы болып 
саналады.  Бұл  тұтынушылар  арасында  әйгілі  атанып,  сонымен  қатар  құрамының  әртүрлілігімен 
ерекшеленіп және өнімнің әртүрлілігінен туындады. Ұнды өнімдердің тағамдық құндылығы құрамында 
көмірсулардың,  майлардың  және  ақуыздардың  жеткілікті  мөлшерде  болуымен  туындаған.  Алайда, 

ҚАЗАҚСТАННЫҢ АӨК ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫ: АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ, ВЕТЕРИНАРЛЫҚ ЖӘНЕ 
ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРДЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 
ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ АПК КАЗАХСТАНА: ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ, 
ВЕТЕРИНАРНЫХ И ТЕХНИЧЕСКИХ НАУК 
 
179 
 
құрамында  витамин,  минералды  заттар,  тағамдық  талшықтар  сияқты  қажетті  заттардың  болуы 
аталған өнімде шамалы.  
Нан  және  нанды  өнімдер  ең  алғашқы  қажетті  тағам  түріне  жататындықтан,  олар  халықтық 
сұранысқа ие болып табылады. Өнімдер құрамы бойынша мықты ажыратылатын кең ассортиментпен, 
сонымен қатар технологиямен, тұтынушылық қасиетпен ұсынылады.  
Біздің  елімізде  халықтың  тамақтану  рационында  негізгі  бөлігі  нан  және  нанды  өнімдер  болып 
табылатын ұнды өнімдер негізіндегі өнімдерді кез келген үшінші адам тұтынады. Сондықтан да осыған 
орай,  зерттеудің  бағыты  да  биологиялық  белсенді  қоспалар  ретінде  теңіз  балдырларын  қолданумен 
нан және нанды өнімдер өндірісінің технологиясын жасап шығару болып табылды.   
Нан және нанды өнімдер өндірісі кезінде теңіз балдырдарын қолдану келесідей құндылықтарды 
алуға рұқсат береді: 
- В тобы витаминімен, тағамдық талшықпен, макро және микроэлементтер арқасында байытып, 
өнімнің тағамдық құндылығын арттыру; 
- ассорттиментті кеңейтіп, шығарылатын өнімдердің сапасын жақсарту; аталған емдік алдын алу 
қасиеттер көрсетілген тағамдық функционалды өнімдерді жасап шығару.  
Нанды  өнімдер  қазіргі  таңда  көптеген  өнімдер  арасында  функционалды  қоспаларды  байыту 
үшін  ең  қолайлы  топ    ретінде  қаралуда.  Бұл  дегеніміз  олардың  тұтынушылардың  арасында  кең 
сұранысқа  ие  болуында,  сонымен  қатар  рецептурасы  мен  өнім  түрлерінің  кең  болуында  болып 
саналады. Нанды өнімдер жоғары калорияға және сіңіру қабілетіне ие, өздерінің ерекше дәмімен және 
де  тартымды  сыртқы  түрімен  ерекшеленеді.  Нанды  өнімдердің  тағамдық  құндылығы  құрамында 
көмірсулардың,  майлардың  және  ақуыздардың  жеткілікті  мөлшерде  болуымен  туындаған.  Алайда, 
құрамында  витамин,  минералды  заттар,  тағамдық  талшықтар  сияқты  қажетті  заттардың  болуы 
аталған өнімде шамалы [4, с.19]. 
Нан  және  нанды  өнімдерді  байытуға  арналған  зерттеулер,  қазіргі  таңда  өзекті  мәселе  болып 
табылады.  
Теңіз балдырлары – қалпына келтірудің біршама жас өнімі. Қызық, оны тек жарты ғасыр бұрын 
ғана белсенді пайдалана бастады. Ал, қазіргі таңда теңіз әлемінің биологиялық белсенділігің жоғары 
екені  зерттеліп  дәлелденді  және  де  адам  ағзасына  қажетті  жоғары  концентрациясы  да  зерттеуден 
өтті.  Адамдар,  теңіз  балдырларын  әрдайым  қолданып  жүрсе,  ылғи  да  бойы  да,  ойы  да  үнемі  сергек 
жүріп,  ақыл  санасының  жоғары  деңгейде  жүруімен  сипатталады.  Олар  басқаларға  қарағанда,  тез 
қартаймайды және де денсаулықтары сирек сыр береді.  
 
Әдебиеттеp:  
1  Агарков  А.  Внимание  йододефицит!  /  А.Агарков//  Экосфера:  Восточно-Казахстан.  Информ. 
Аналит. Ежегодник. – Усть-Каменогорск, 2005г –43 с.  
2  И.Булдаков А.С. Пищевые добавки М.: ДеЛипринт, 2001 г- 436 с. 
3  Булдаков А.С. Пищевые добавки: Справочник. СПб.: «Ut». 1996. - 240 с. 
4  Вафина  Л.Х.  Обоснование  комплексной  переработки  морских  водорослей  (Phaeophyta)  при 
получении функциональных пищевых продуктов: автореф.дис. … канд.техн.наук / Л.Х. Вафина. – М.: 
ФГУП «ВНИРО», 2010. – 23с.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
УДК 631.8:631.51 
 
ЭФФЕКТИВНОСТЬ АЗОТНО-ФОСФОРНЫХ УДОБРЕНИЙ ПРИ НУЛЕВОЙ 
ТЕХНОЛОГИИ ОБРАБОТКИ ОБЫКНОВЕННЫХ ЧЕРНОЗЕМОВ СЕВЕРНОГО КА-
ЗАХСТАНА 
 

ҚАЗАҚСТАННЫҢ АӨК ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫ: АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ, ВЕТЕРИНАРЛЫҚ ЖӘНЕ 
ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРДЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 
ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ АПК КАЗАХСТАНА: ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ, 
ВЕТЕРИНАРНЫХ И ТЕХНИЧЕСКИХ НАУК 
 
180 
 
Кураева Г.А. – магистрант, Костанайский государственный университет им. А. Байтурсы-
нова  
Шилова Н.И. – магистр агрохимии и агропочвоведения, Костанайский государственный уни-
верситет им. А. Байтурсынова 
 
 
В статье раскрыты особенности питательного режима яровой пшеницы на  обыкновенных 
черноземах при длительном применении нулевой технологии обработки почвы. Показана динамика 
нитратного  азота  и  подвижных  форм  фосфора  по  фазам  развития  культуры.  Выявлены  законо-
мерности в действии одинарных и совместных доз внесения азотных и фосфорных удобрений под 
яровую пшеницу, размещенной второй культурой по химическому пару. 
         Ключевые слова: нулевая технология, минеральные удобрения, яровая пшеница. 
 
В  решении  проблемы  по  наращиванию  необходимых  объемов  производства  высококачествен-
ного зерна и другой продукции растениеводства приоритетная роль отводится разработке и освоению 
более прогрессивных агротехнологий на основе энергосберегающих почвозащитных систем обработ-
ки почвы, комплексного применения в широком ассортименте средств химизации и возделывание бо-
лее  ценных  в  хозяйственно-биологическом  отношении  интенсивных  сортов  [1,  с.4].  На  современном 
этапе  развития  земледелия,  когда  происходит  постоянная  антропогенная  нагрузка  на  почву,  особое 
место  занимает  исследование  питательного  режима  почвы,  который  способствует  сохранению  поч-
венного плодородия. При внедрении в производство минимальных и нулевых обработок почвы долж-
ное внимание не уделялось изучению пищевого режима [2, с.6]. 
Яровая пшеница является ведущей зерновой культурой в степном регионе. Она наиболее при-
способлена  к местным почвенно-климатическим  условиям  и при  высоком  уровне  агротехники  позво-
ляет  получить  зерно  с  высокими  технологическими  качествами.  Но  урожайность  яровой  пшеницы 
имеет  значительное  колебание  по  годам.  Такие  колебания  в  урожайности  связаны  не  только  с  осо-
бенностями погодных условий различных вегетационных периодов, но и снижением объемов приме-
нения  минеральных  удобрений.  К  сожалению,  в  последние  годы  сложилось  неудовлетворительное 
положение с использованием минеральных удобрений. 
Вся  система  удобрений  на  зональных  почвах  Северного  Казахстана  строится  на  внесении  не-
достающих элементов: азота и фосфора. Недостаток этих элементов наблюдается в связи с тем, что 
они не содержатся в почвенных минералах [3, с.10]. 
Единственным  путем  повышения  содержания  фосфора  –  внесение  минеральных  удобрений. 
Повышения содержания азота также можно добиться внесением минеральных удобрений. Минераль-
ные  азотные  удобрения  можно  применять  под  каждую  культура  севооборота,  в  зависимости  от  ре-
зультатов почвенной диагностики. 
Объектом исследований являлись различные дозы азотных и фосфорных удобрений, внесение 
которых  проводилось  как  раздельно,  так  и  в  различном  сочетании  в  условиях  нулевой  технологии 
возделывания яровой пшеницы на обыкновенных черноземах Костанайской области. 
Все  исследования  по  изучению  воздействия  различных  доз  азотно-фосфорных  удобрений  на 
фоне  оставления соломы  проводились под  вторую  пшеницу  после  пара  в  следующем  четырехполь-
ном зернопаровом севообороте: химический пар - яровая пшеница - яровая пшеница - яровая пшени-
ца. 
Исследования проводились согласно следующей схеме опыта: 1.Солома фактического урожая 
первой культуры 2,8 т без удобрений (контроль) – фон; 2.Фон + Р
20
; 3.Фон + N
30
; 4.Фон + N
30
 Р
20
; 5.Фон 
+ N
45
 Р
20.
 
Все операции по возделыванию яровой пшеницы в опыте соответствовали требованиям нуле-
вой  технологии:  все  механические  обработки  почвы  были  исключены  и  заменены  на  гербицидные, 
применялся лишь прямой посев. 
Подготовка химического пара проводилась в 2013  году и заключалась в двукратном использо-
вании глифосатсодержащего гербицида сплошного действия – «Раундап Макс». Почвенное плодоро-
дие  поддерживалось  оставлением  растительных  остатков  и  измельченной  соломы  на  поверхности 
почвы, а также внесение минеральных азотно-фосфорных удобрений при посеве. 
Урожайность  первой  пшеницы  после пара  составила  28  ц/га.  После  уборки    весь фактический 
урожай соломы в объеме 2,8 т был измельчен и разбросан по поверхности почвы. 
Во  время  проведения  исследований  применялись следующие  минеральные  удобрения:  грану-
лированный простой суперфосфат и аммиачная селитра. Смешивание удобрений при внесении азот-
но-фосфорного комплекса производился непосредственно перед заделкой их в почву. 
Для посева использовался посевной комплекс Томь. Варианты, на которых применялись только 
азотные  или  фосфорные  удобрение  заделка  элементов  питания  проводилось  в  рядок  на  6-8  см,  а 
совместное внесение азотно-фосфорных удобрений проводилось в междурядье на глубину 12-15 см. 

ҚАЗАҚСТАННЫҢ АӨК ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫ: АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ, ВЕТЕРИНАРЛЫҚ ЖӘНЕ 
ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРДЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 
ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ АПК КАЗАХСТАНА: ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ, 
ВЕТЕРИНАРНЫХ И ТЕХНИЧЕСКИХ НАУК 
 
181 
 
Для посева использовался сорт яровой пшеницы Любава с нормой высева 3,5 млн. всхожих зе-
рен на гектар. В связи с тем, что срок посева приходился на 18 мая, сорная растительность уже про-
росла,  поэтому  появилась  необходимость  проведения  предпосевной  гербицидной  обработки  глифо-
сатсодержащим  гербицидом  «Раундап  Макс»  в  дозе  2,6  л/га.  Проведение  механических  обработок 
после посева было полностью исключено. 
Изменение  содержания  нитратного  азота  в  исследуемых  вариантах  имеет  свои  особенности. 
Перед  началом  посева  яровой  пшеницы  на  контрольном  варианте  обеспеченность  азотом  находи-
лась на низком уровне, и составляла 7,6 мг/кг в слое 0-40см. Все данные по уровню содержания азота 
в почве при внесении различных доз минеральных удобрений представлены в таблице1. 
 
Таблица 1 - Влияние соломы и минеральных удобрений на содержание нитратного азота 
в слое 0-40 см различные фазы роста яровой пшеницы, мг/кг 
Варианты 
Фазы развития 
Среднее за се-
зон 
Посев 
выход в трубку 
уборка 
Фон  -  солома  2,8  т 
(контроль) 
7,6 
6,7 
6,5 
6,9 
Фон+ Р
20
 
7,7 
6,9 
6,3 
7,0 
Фон+N
30 
9,1 
8,7 
6,1 
7,9 
Фон+ N
30
 Р
20
 
9,9 
9,4 
6,3 
8,5 
Фон+ N
45
 Р
20
 
11,9 
12,3 
7,1 
10,4 
 
При зональной системе земледелия пар является наилучшим азотонакопителем. В связи  с эти 
недостаток  этого  элемента  испытывается  только  последними  культурами  в  севообороте,  а  обеспе-
ченность  второй  культуры  чаще  всего  на  среднем  уровне.  Однако,  вследствие  того,  что  пар  в  2011 
году  был  гербицидный,  накопить  достаточного  количества  азота  не  удалось.  Так  же  существенную 
роль  в  низком  содержании  нитратного  азота  перед  посевом  второй  пшеницы  сыграла  высокая  уро-
жайность первой культуры в 2012 году. 
Установившиеся  в  середине  апреля  высокие  температуры  воздуха  также  не  способствовали 
протеканию  нитрификационных  процессов.  Еще  одной  причиной  столь  низкого  содержания  азота  в 
почве  возможно  является  невысокое  содержание  органического  вещества.  Оставляемые  раститель-
ные остатки очень быстро минерализуются, минуя стадию гумификации. 
Использование  соломы  как  органического  удобрения  в  сложившейся  ситуации  может  только 
ухудшить азотный режим почвы. Из-за довольно широкого соотношения между углеродом и азотом в 
соломе, часть недостающего азота для разложения растительных остатков микроорганизмы исполь-
зуют  непосредственно  из  почвы,  выступая  таким  образом  прямыми  конкурентами  культурных  расте-
ний. 
Исходя из анализа ситуации, сложившейся на контрольном варианте можно сделать вывод, что 
повышения содержания нитратного азота в почве можно добиться лишь внесением удобрений. 
При рядковом внесении суперфосфата в дозе 20 кг д.в./га содержание азота в почве на момент 
посева находилось на уровне контрольного варианта – 7,7 мг/кг почвы. При  внесении азотных удоб-
рений в дозе N
30 
наблюдается увеличение количества нитратного азота на  1,5 мг/кг, или 19 %, и со-
ставило  9,1  мг/кг  почвы.  Не  смотря  на  то,  что  при  внесении  N
30
  обеспеченность  также  находится  в 
пределах низкой градации, но такое содержание может благоприятно повлиять на растения в перво-
начальные этапы роста и развития, когда корневая система еще не развита. 
При внесении азотно-фосфорных удобрений в дозе N
30
Р
20 
при посеве улучшается азотный ре-
жим, и содержание необходимой для растений формы нитратного азота возрастает до 9,9 мг/кг, что 
выше  показателя  на  контрольном  варианте  на  30%.  Но  только  при  внесении  азотно-фосфорных 
удобрений  с дозой азота 45 кг д.в./га наблюдается переход содержания нитратного азота в почве из 
низкой обеспеченности на среднюю и составляет 11,9 мг/кг. 
В связи с тем, что максимум азота растения пшеницы поглощается во время прохождения фаз 
кущения – колошения, следующий срок отбора почвенных образцов был приурочен к фазе выхода в 
трубку.  В  этот  период  на  контрольном  варианте  и  с  внесением  фосфорных  удобрений  содержание 
нитратного  азота  значительно  снижается,  и  равняется  6,7  и  6,9  мг/кг  соответственно.  Столь  низкое 
содержание азота в почве нельзя объяснить лишь тем, что он был потреблен пшеницей. Вероятней 
всего  азот  также  потреблялся  прямыми  конкурентами  культуры  –  почвенными  микроорганизмами, 
разлагающими  солому. При такой низком содержании азота в почве не возможно получение высоко-
го урожая яровой пшеницы. 
При внесении азотных удобрений на фоне соломы прослеживается другая ситуация. При вне-
сении  N
30
,  а  также  N
30
Р
20
  не  наблюдается  значительного  снижения  содержания  нитратного  азота  в 

жүктеу/скачать 39,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: