-ым, -ім: басылым, қойылым, айналым, сұранымдар,  жайылым, кешірім, келісім, шешім, тұжырым;  -дама, -деме

296
берілетін жəрдем, төлем» деген мағынаны беретін латын 
сөзі – пенсия əрине рахаттан алшақтау. Алайда еңбек етіп 
бейнеттенген адамның зейнетін көруі ақиқат екені жұртқа 
аян. Пенсияға дөп келетін балама іздеу барысында зейнеттің 
осы бір мағынасын қатты ұстанып, зейнетақы (жəрдемақы 
ғой бір қарағанда) деген нақты термин жасалған. Осын-
дай ізденістер мен əрекеттер нəтижесінде талай сөздеріміз 
терминдік мəнге көшкені мəлім. 
Терминжасам мəселесінде қазақ тілінің мүмкіндігін 
пайдаланудың тағы бір жолы – калькалау тəсілінен көрінеді. 
Мұның ғылыми əлемде төрт түрі белгілі. Біздің материалы-
мызда да сол қалыптасқан қағидаға итермелейді. Соны еске 
алсақ: 
1) Лексикалық калька немесе мұны кейде балама-калька-
лар деп жүрміз: екпінді – ударник, кеңес – совет, жарыс – со-
ревнование, шарт – договор;
2) Мағыналық калька, яғни түп сөздің негізгі мағынасын 
беру: қызыл бұрыш – красный уголок, еңбеккүн – трудодень, 
қайта құру – перестройка, маскүнем елесі – белая горячка, 
денеқызуы – температура. 
3) Морфологиялық калька: таптастыру – классифика-
ция, келісім – соглашение, қарынша – желудочек. 
4) Аналиткалық калька: бейнежазба – видеозапись, 
агроөнеркəсіп – агропромышленность, радиоқабылдағыш – 
радиоприемник, бейнетаспа – видеолента, шағынаудан – 
микрорайон. Мұның бəрі терминденуге бейім тұрған өз 
байлығымызды сарқа пайдалану принципіне жатады. 
Əңгіме терминжасам принципіне ойысқан соң, мына 
мəселелерді де қаузай кетуге тура келеді. 
Мəселен, туыс түркі тілдерінен сөз алу принципі жөнінде. 
Бұл – күні бүгінге дейін еленбей, ескерілмей келе жатқан 
туыс тілдер үшін аса қажет принциптердің бірі. Ойлап 
қарасақ, өзара туыс отыз шақты түркі тілі, егер бір-бірімен 
қатынасын үзбей, бірінің сөздік қорына екіншісі үңіліп 
отырған болса, əсіресе терминологиялық жүйені түзер тұста, 

297
өзінде жоқтың көбін өзді-өзінен тапқан болар еді. Біздің 
білетініміз, осылайша жақындаса түсудің орнына, алшақтай 
берген, аластай берген. Бұл ненің салдары екені зиялы 
қауымға аян. 
Түркі тілдері үшін мұндай жатбауырлық тарихи қасіретке 
айналып кете жаздағаны мəлім. Бірінде жоқты бірінен алып 
өзара байи, сөйтіп біртіндеп жақындаса, жанаса түсудің орны-
на туыстығы əлдеқайда алшақ тілдерден интернационалдық 
терминдерді еншілеумен өзінің табиғи болмысынан айыры-
лып қала жаздады емес пе?! 
Егер, əу бастан-ақ терминологиялық жүйе осы ыңғайда 
қалыптасқанда, туыс тілдер үшін ортақ принциптерді 
айқындауға болатын еді деп ойлаймыз. Сонда да терми-
нологияда ортақтық сипат бар деп есептеледі. Бірақ бұл 
ортақтықтың бұл тілдердің ішкі табиғатынан емес, сырттан 
келтірілген ортақтық. Яғни терминологиялық принциптер 
тек орыс жəне интернационалдық терминдерден байқалады. 
Сөйтіп орыс тілі арқылы таралған термин сөздерді əр тіл 
өзінше алып жатты. Ал ұлттық, туыстық негіздегі ортақ 
принцип жөнінде ешкімнің жұмысы болған жоқ. 
Əйтсе де ғылым тілін қалыптастыру мəселесінде туыс 
тілдер ғалымдарының аракідік бас қосып, ой-пікірін ортаға 
салып отыруына болар еді. Мұндай əрекеттер болды да. 
Бірақ, бір өкініштісі, мұндай жиындар болуын болғанмен, 
пікір шындығы ылғи да белең ала қоймаған. Көбінің батылы 
бармаған, барғандарының басы кеткен, қалғандары бұғып 
қалған. Құдайға шүкір, енді бұрынғымыздың бəрін дерлік 
əділеттің көзімен биік саналылық, біліктілік тұрғысынан 
қарастырар, қайта қарар күн туды. 
Өзара тəжірибе алмасу, тіл байлығымызға үңілудің пай-
дадан басқа зияны жоқ. Əсіресе терминология саласында 
ортақтасар ойлар жеткілікті. 
Түркі тілдері қаншама жеке-дара дамып келді десек 
те, байырғы ортақ түбірлер (Ə. Қайдар) сақталып қалған. 
Бұлар бəріне бірдей ортақ байлық. Міне, осы негіздің өзі-

298
ақ терминологтарға мол материал бермей ме?! Сонымен 
бірге жазуы ертерек дамыған тілдерде терминдік жүйенің 
де ертерек қалыптасқаны мəлім. Біздің бұл заңдылықпен де 
есептеспеуге хақымыз жоқ. Тағы бір ескеретін нəрсе мы-
нау. Түркі тілдері бұрынғы Одақтың барлық тілдері сияқты 
едəуір дамыды. Осы жеке-жеке даму, өзінше өріс табу бары-
сында, өзінше тəжірибе арттырды. Бұл процестің жүруінде 
бірінен-бірі артық-кем түсіп жататын тұстары болады. Міне 
сондықтан да, бұл туыс тілдердің бір-біріне үнемі үңіліп, 
тəжірибе алмасып отыру қажет. Даму дегеніңіздің де (яғни 
ілгерілеу), ортақтастық дегеніңіздің де бір сыры сонда ашы-
лады. 
Мысалы, қазақ тілінен де, басқа тілдерден де алынар 
үлгі жоқ емес. Тағдырлас елдер тілдері тарихи орналасу 
тағдырына орай əрқилы заңдылықтармен дамиды. Қазақстан 
жағдайында біздің тілімізге əуелгі кезде көптеген орыс 
интернационалдық терминдер енді. Осы жағдайды бір кезде 
қытай қазақтары да қабылдап, тілге ендірген еді. Ал қазір 
олар керісінше əлгі терминдердің көбін аластап, оның орны-
на қытай (ханзу) тілінен сөз алу принципіне көше бастаған 
сыңайлы. Сонымен бірге олар барлық терминді аударып 
алып отырған қытай тілінің үлгісімен, көптеген терминдерді 
калькалау жолымен аударып алған. Мысалы, үналғы (ви-
деомагнитофон), сыналғы (видеокамера), мұзсандық (моро-
зильник), шаңалғы (пылесос). Бұл терминжасамның өнімді 
тəсіліне айналған тəрізді. Мұндай үлгіні қабылдауға болады. 
Мұндай əрекеттер бізде де белең ала бастады. 
Орыс тілінің ықпалына ешқашан душар болмаған Түркия 
түріктерінің сөзжасам тəжірибелерінде де үлгі алар үрдіс бар. 
Бұлар қайсыбір терминдерді жасау, қабылдауда бірен-саран 
(лагеркамп, ракета-фишек, жəрмеңке-фуар, щетка-фир-
ча) Еуропа тілдерінің элементтері кездескенмен, негізінен 
өз тілінің байлығын қамтуға қатты көңіл бөлінетін тəрізді. 
Мысалы, түріктер аэропортты хавааланы, самолетті учақ, 
спонсорды сөзжу, магнитофонды касетсалар, компьютерді 

299

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: