Мүтиев З.Ж. – ф.ғ.к., М. Өтемісов атындағы БҚМУ  E-mail

Хабаршы №3-2015ж.
119 
толғаныстары, эстетикалық таным-көзқарастары негізінен «Сөз өнері» оқулық-
монографиясына жинақталған. Мақалада ғалымның әдебиеттанушы, сыншы ретінде 
қазақ әдебиетін зерттеуге қосқан үлесі, қазақ әдеби процесінің мәселелері жан-жақты, 
жүйелі түрде, еңбек ізімен біртұтас бірлікте алынып, қарастырылады. 
Кілт сөздер: сөз, өнер, әдебиеттану, оқулық, монография, тарих, сын, теория, 
шеберлік, эстетика, шығармашылық, базис. 
Академик Зейнолла Қабдоловтың «Сөз өнері» оқулық-монографиясы
алғашында әу бастағы атауымен («Әдебиет теориясының негіздері», 1970) [1] 
жарық көріп, 1976 жылы екінші басылымында «Сөз өнері» [2] атауымен, 
одан соң бірнеше қайтара әр түрлі баспалардан толықтырылып, жетілдіріліп 
қайта-қайта басылуында да үлкен мән-мағына жатқандығын аңғаруға болады. 
Әрине, 1926 жылы жарық көрген А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» 
[3], орта мектептің жоғары сынып оқушылырыны араналған Қ. Жұмалиевтің 
«Әдебиет теориясы» [4], Е. Ысмайыловтың «Әдебиет теориясының 
мәселелері» [5] т.б. зерттеулер мен оқу құралдары әр дәуірде жарыққа 
шығып, өз ізденушілеріне қызмет қылғанымен де дәл «Сөз өнеріндей» 
мерейлі биіктерге көтеріле алған жоқ. «Әдебиет танытқыштың» тағдыры 
оның авторымен бірге тарих сахнасынан ысырылса, Қ.Жұмалиев, 
Е.Ысмайылов еңбектерінің таралу, пайдаланылу өрістері де тар болды. Бірақ 
та, «Ахаңның әдеби қисындарын біз қазақ әдебиеттануында тұңғыш туып-
қалыптасқан әдебиет теориясының «әліп-биі» деп жайдан-жай атағанымыз 
жоқ» – деп жазады З. Қабдолов [6, 75 б.].
Осы біз «Сөз өнерін» неге қазақ әдебиеттануының бас кітабы деп 
ерекшелеп отырмыз? Соған келейік. Оның басты, негізгі бірнеше себеп-
дәлелдері бар.
Біріншіден, бұл кітап – оқулық және монография, сонымен бірге 
зерттеу еңбек қызметтерін кешенді түрде атқаруға әбден лайық дүние, 
рухани азық және соған сай атқарып та келеді. 
Екіншіден, филологиялық мамандықтар беретін оқу орындарының 
білім бағдарламаларындағы «Әдебиеттануға кіріспе» (1-курс), «Әдебиет 
теориясы» (4-курс) сияқты пәндердің мазмұндық-пәндік сипаты негізінен 
«Сөз өнеріне» тәуелді, соған жүгінеді. 
Үшіншіден, 
ұлт 
әдебиеттануының 
қазақ 
топырағында 
туу, 
қалыптасуында, жетіліп-жетісуінде аталған үлкен саланың (сөз өнерінің) 
негізгі бағыты әдебиет теориясымен қатар әдебиет тарихы, әдебиет сыны 
делінетін арналарының табиғатын танытуда «Сөз өнері» жан-жақты, 
толыққанды яки кешенді (оқулық, монографиялық зерттеу) қызмет атқарып 
келеді. Бұл айтылғандардың сыртында филологиялық ЖОО кейінгі 
жалғасатын магистратура, докторантура шәкірттері мен ізденушілерге, 
филолог-мамандарға беретін білімі мен тәлімі, сонымен бірге жалпы сөз 
өнеріне ден қойып, ықылас танытқандарға рухани азық боларлық өнегесін 
айту да ләзім. 
«Сөз өнерінің» сегіз тарауын жеке-жеке алып, ой сүзгісінен өткізбес 
бұрын оның әр жылдардағы өзгеріс-толықтырылуына назар аударсақ, кітап 
авторы былайша сыр шертеді: «1961 жылы біз тұңғыш рет мемлекеттік 
университеттер мен педагогикалық институттарға арнап «Әдебиеттану 
негіздерінен» бағдарлама жасадық. Ол 
бірнеше мәрте басылып шықты. 

Хабаршы №3-2015ж.
120 
Бірақ ұстаздар үшін де, шәкірттер үшін де тек бағдарлама ғана емес, сол 
бағдарламалық проблемаларды байсалды пайымдайтын арнаулы еңбек жазу 
қажеттігін өмірдің өзі талап етті» [7, 5 б.]. 
Иә, сол дәуірдегі қазақ әдебиеттану ғылымының теориялық 
мәселелерін оңтайлы және түбегейлі шешуге ұмтыла арналып жазылған 
оқулықтың өз оқырмандарына тигізген пайдасы шаш етектен десек, қате 
айтпаспыз. Қырық бес жылдан бері студент-жастардың игілігіне молынан 
жарап келе жатқан «Сөз өнерінің» аталған ғылым саласының бас кітабы 
атануға толық мүмкіндігі бар деп ойлаймыз. 
Кітаптың «Сөз басы» атанған кіріспесінде автор қазақ топырағындағы 
әдебиет туралы ғылымның туу, қалыптасу дәуіріндегі әдебиеттің тарихы мен 
сынының жеткен жетістіктерін сөз ете отырып, кенжелеп қалған сала ретінде
әдебиет теориясының мәселелеріне айрықша ден қоя әңгімелейді. Әйтсе де, 
осыған дейінгі А.Байтұрсынов, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев және т.б. 
еңбектерінің пайдалы тұстарын айта келе, орыс тіліндегі Г.А.Абрамович [7], 
Л.И.Тимофеев [8] кітаптарының үлгілі жақтарын өнеге етеді. Ғалым 
пайымынша жоғарыда есімдері аталған ғалымдармен қатар кеңес және орыс 
әдебиеттануы зерттеушілерінің, яки А.М.Горький атындағы дүниежүзілік 
әдебиет институтының ғылыми қызметкерлері дайындап, жарыққа шығарған 
үш томдық «Әдебиет теориясы» [9] кітабы «айтылмыш саладағы ірі адым, 
іргелі еңбек» боп табылады. Аталған оқулық пен оқу құралдарының ұтымды 
тұстары мен «толып жатқан даулы тұстарына қарамастан, әдебиеттанудың 
кеңестік кезеңіндегі әжептәуір әдемі құбылыс екенін аңғартса керек» [7, 6 б.] 
– деп ой түйеді ғалым. Оқулық –монографияның «Сөз басына» отыз екі 
жылдан кейін қайтадан толықтыру енгізген З. Қабдолов: «Әр дәуірдің 
әдебиеті – сол дәуірдің айнасы. Сөз өнерінің өмір шындығын «шыңдап» қана 
қоймай, келешекке – келер ұрпақтан ұрпаққа «шегелеп» қалдыратын 
құдіретті күш осы арада жатыр» [7, 9 б.] – деген байламды қош көреді. 
Тәуелсіздік ұстанымын басты бағдар еткен кіріспеде әдебиет пен 
әдебиеттанудың тоталитарлық жүйеден босанып, шығармашылық еркіндікке, 
басыбайсыз бостандыққа шыққанын әңгімелеумен бірге әдебиеттің таптығы, 
әдебиеттің партиялығы деген идеологиялық қондырмалардың кері 
шегінгенін, азат ойлы өнерге жол ашылғанын әңгімелеп өтеді. Алайда 
«эстетикалық сауаты шағын біреулер, мәселен, кеңес дәуірі өтті, «Кеңес 
әдебиеті» сонымен бірге кетті, өйткені ол жалған әдебиет еді деп ойлайды да 
«шын әдебиет енді басталады» деп жазады. Ағат ұғым!» - деген пікір 
ұсынады автор. Бір ғасыр бойына партиялық әдебиеттің шырмауында келген 
сөз өнерінің қатал да қасаң қағидасына бой ұсынған жазушылар қауымының 
ұрандатқан тірлігін өткен дәуірдің танымал ақындары В.Маяковскийден 
Х.Ерғалиевке дейінгі аралықта алып, олардың кеңестік идеологияға 
құмыққан туындыларынан үзінділер ұсынып, олар «осы заңмен өмір сүрді» 
дейді ғалым. 
Өткен қоғам жағдайындағы әдебиет пен тәуелсіздік жылдарындағы 
әдебиеттің ара жігін, бітім-болмысын саралай келе оқулық авторы 
халқымыздың өткен ғасырдағы көркем дамуында болған ақиқат шындықты 
сол кейпінде тануға (оған еш нәрсе де алып, қосуға болмайтынын ескертіп) 
міндеттіміз дейді және бұларды тарих бетінен сызып тастау мүмкін емес» 

Хабаршы №3-2015ж.
121 
деген тоқтамға келеді. Әрине, еңбек авторының бұл пайымдарына толық 
қосыламыз. 
Орыс 
ғалымы 
М.М.Бахтин 
өз 
еңбегінде: 
«Қазіргі 
әдебиеттанушылар (көбіне структуралистер, өздерінше) негізінен бәрін 
түсінетін тыңдаушының имманентті туындысын анықтауға ұмтылады» – деп 
жазған болатын [10, 46 б.]. Бұдан шығар түйін: «Қазақ әдебиетінің ғылымдық 
тарихын жасау аса күрделі, қиын проблема, мұның өзі қазақ әдебиеттану
ғылымының бар дәуірдегі түйінді мәселесі» [11, 47 б.]. 
Жалпы алғанда З.Қабдолов кітабының бірнеше басылымдық алғы 
сөзіндегі жазылған әдеби толғаныстардың баршасы ғалымның эстетикалық 
өнерге деген көзқарасын егжейлі-тегжейлі танытатын, әдеби-танымдық, 
ғылыми-зерттеушілік үдеріске толы қағидалар екені даусыз. 
Оқулық-монографияның «Сөз өнері туралы сөз» аталатын 1-тарауы
көркем әдебиеттің не екені туралы, оның шығу төркіні мен өзіндік жеке-дара 
табиғаты жайлы әдеби толғаныстан тұратын қилы қиындықтардан түзілген. 
Қисын болғанда жай, құр баяндау ғана емес, көркем тілмен көмкерілген ой-
өрнектерден өрілген, оқырманын немесе ізденушісін еріксіз өз соңынан ертіп
және елітіп отыратын дәрістер тізбегі десек, дұрыс айтқан болармыз. 
Әдебиеттің – сөз өнері екендігін кітап авторы басқа да көркем өнер 
түрлерімен (мәселен, мүсін, сурет, ән, сәулет т.б.) байланыстыра, 
сабақтастыра баяндайды. Мықты суретші Микеланджело, шынайы драматург 
Шекспир, сырбаз сазгер Глинка, нәзік лирик Абай, сарабдал суретші Суриков 
сияқты өнер алыптарының өнер тудырудағы шығармашылық келбеттерін 
үлгі етеді. Әйтсе де ғалым түсінігінде, түсінігінде емес, түсіндіруінде 
«өнердің көп салаларының ішінде ең бір қадірлісі әрі қасиеттісі» - көркем 
әдебиет. Сөз өнерінің соншалықты керемет, соншалықты құдіретті өнер 
екенін еңбек авторы өзіне дейінгі айтылып, қалыптасып кеткен сыншы 
ғалымдар мен жазушы-суреткерлердің қисындарынын үзіктер келтіре 
отырып, 
оны 
одан 
әрі 
дамыта 
баяндайды. 
Мәселен, 
әлем 
әдебиеттанушыларының дуалы аузынан шыққан: «Поэзияны біреу су десе, 
біреу от дейді» (Белинский), «Сөз – әдебиеттің құрылыс материалы» (Федин), 
«Сөз өнері –өнер атаулының ең қиыны және күрделісі» (Бальзак) – деп 
келетін қағидалар қисынын қазақы қалыпқа түсіріп, өң беріп әрі қарай 
жеткізе, дамыта түседі. 
Аталған тараудың екінші тараушасында З.Қабдолов сөз өнерін 
жасаушылардың (жазушы, ақын) мақсат-міндеттерін айқындай бастайды. 
Сөз өнерін жасаушыларды шебер деп алады да, суреткер тұлғасы қандай 
болмақ, талант табиғаты деген не – деген сұрақтарға жауап іздейді. Талант 
туралы толғанысында атам қазақ ұғымындағы «құдай сыйы», яки 
жаратқанның өнер адамына көрсеткен шапағаты түрінде бағзы заманнан келе 
жатырған қағида-көзқарастарға өзіндік түсінік береді де: «Әңгіме сол қабілет 
пен дарынның қалай тәрбиеленуінде, қалыптасуында жатыр» – жатыр дейді 
ғалым [7, 19 б.]. Суреткер сипатын анықтауда автор жазушының азаматтық 
рухын, қоғамдық бітімін таразылап алуды жөн көреді. Нағыз суреткерге тән 
бірнеше ерекшеліктерді атап көрсетуде З.Қабдоловтың ғалымдық-сыншылық 
болжалдық танымы, эстетикалық аңғарымы бірте-бірте сатылап өсе түседі. 
Мәселен, ғалым-зерттеуші талан табиғатын айқындап алуда бірнеше 
ерекшеліктердің болуын талап етеді. Айталық, «Біріншіден, сезім. Нәзік 

Хабаршы №3-2015ж.
122 
сезімталдық» - дейді автор. Суреткерге ең бастысы, сезімталдық екенін, 
әсіресе ақындар қауымында осы қасиеттің болу қажеттігіне баса көңіл 
аударады. Белгілі ақын Баратинскийдің «Гетенің қазасына» аталатын нәзік 
түйсінудің үлгісін тапқан ғалым мұндай тамаша эмоциялық қасиеттердің 
Пушкин мен Абайда, Достоевский мен Әуезовте, Маяковский мен Мұқановта
болғандығын нақты мысалдармен нақтылай түседі. 
Академик З.Қабдолов екінші ерекшелік есебінде – бақылау, жіті 
бақылағышты атап көрсетеді. «Нәзік сезім көреген, дәл бақылаумен ұштасып 
жатады. Көрмесе, сезім қайдан болмақ» - деп өз ойын нығарлай, қуаттай 
түседі автор [7, 25 б.]. Яки, шын талант табиғатына тән сезімталдықтың 
ақиқат шындыққа қатысы бар екен. 
Шынайы суреткерге тән тағы бір ерекшелікті зерттеуші - қиялмен, 
творчестволық фантазиямен байланыстыра қарастырады. Ғалым пайымынша: 
«бақылап білген, сезген шындықты кең өріске шығаратын қанатты 
творчестволық қиял – таланттың серігі». Өзге ел әдебиетіндегі мысалдарды 
айтпағанның өзінде қиялдың, фантазияның қазақ халық ауыз әдебиетіндегі 
орнын қайда қоярмыз. Қиялдау, фантазиялық арман-тілек сияқты әдеби 
процеске қажетті бірліктердің төл әдебиетімізге бірден-бір жақындығын 
ескерсек, ғалым қисындарының дәлдігіне күмән келтірмесіміз анық.
Егер де зерттеушінің теориялық қисындарын жинақтай айтсақ, төртінші 
ерекшелікке интуицияны таңдап алған ғалым пікірінше ақынды немесе өнер 
иесін «салқын қанды ақыл емес, ыстық сезім билемек», бесіншіден, өмірбаян, 
алтыншыдан, парасат, жетіншіден, шеберлік, жетіншіден, шеберлік, 
сегізіншіден, шабыт сияқты эстетикалық таным-талғамдардың суреткер 
бітімін, шығармашы тұлғасын толықтыратын негізгі әдеби, ғылыми 
индикаторлар есебінде қабылдарымыз анық. Сайып келгенде ғалымның бұл 
санамалып көрсеткен эстетикалық өлшемдерінің түпкі төркіні суреткер 
болмысын, талант табиғатын тануға қызмет қылатын тәліми бірліктер боп 
табылары анық. Аталған керекті ерекшеліктердің қасында шынайы 
суреткерге тән және бір ілесіп жүретін (болуға тиісті, жанама емес) мінез 
байлықтарының тізбегінде жеке басының дара қасиетін, «рухани жан 
дүниесін, әлеуметтік кейпі мен моральдық кескінін, дүниетанымы мен 
қоғамдық қызметін, білімі мен мәдениетін ескермеуге тіпті де болмайды» 
дейді еңбек авторы. Суреткерлік шеберлікке қатысты қағидаттар хақында 
әдеби терминдер сөздігінде: «Качество этой внутренней организации зависит 
от многих кричин: от степени талантливости и творческой опыиности, от 
мастерства автора, а главное от значимости идейной правдивости содержания 
художественного производения которая является основным критерием 
художественность» [12, 452 б.]. 
Яғни, суреткердің бітім-болмысы, өнерпаздық тұлғасы оның 
шығармашылығының ең түбегейлі міндет-мақсатынан туындап, одан әрі 
өрістеп, одан бетер дамып, керекті тұста толысып отырғанда ғана, анау 
айтқан биіктен табылары анық. Сонда ғана: «Қаламгерлік іс – қоғамдық іс», 
«Суреткер – қоғам қайраткері» - деген пайымға иланарымыз анық.
«Сөз өнері туралы сөздің» үшінші тараушасында автор жоғарыда 
айтылған эстетикалық ой-танымын одан әрі тереңдете, кәсібилендіре түседі. 
Сөз өнерінің ғылыми-теориялық ерекшелігін қоғамдық құбылыстармен, өмір 

Хабаршы №3-2015ж.
123 
заңдылықтарымен қатар қойып, салыстыра саралайды. Әдебиеттің қоғамдық 
мәнін, көркем дүние мен өмір шындығының аражігін, заман мен қоғамның 
арақатынасын оны мекендеген адамдар тағдырымен сәйкестендіре ой 
толғайды.
«Қандай бір көркем шығарма болсын, ол оқырманға бұрын беймәлім 
өмірді, шындықты, бейтаныс заманды, адамды танытады» - деп ой сабақтаған 
автор: «Бальзакты оқымай француз тұрмысын, Толстойды оқымай орыс 
өмірін, Абайды оқымай қазақ тірлігін білем деу ағаттық» деген көшелі пікір 
айтады. Бұл ойын Бальзактың «Адам ажуасы», М. Әуезовтың «Абай жолы»,
Н.Г. Чернышевскийдің «Не істеу керек?», Н. Островскийдің «Құрыш қалай 
шынықты», М. Өтемісұлының жырлары мен С. Мұқановтың «Ботакөз» 
романы сынды шығармаларының оқырманға, қоғам мүшелеріне, тіпті 
болашақ ақын-жазушыларға қаншалықты әсер ететіндігі хақында, аталған 
көркем туындылардың жеке адам тәрбиесіндегі ықпалы мен маңыздылығы 
жайында әсерін баяндайды. З.Қабдолов байқампаздығы мен зерттеушілігінің
ізденушілігіне үңілсек, Бальзак жоғарыда сөз болған шығармасында 
капитализмнің адам айтқысыз қорқаулығын әшкерелесе, камерун жазушысы 
Бенжамен Матип М.Әуезов романын оқу арқылы қазақ өміріне қызыға 
ғашық болған, Чернышевскийдің замандастары жазушының кейіпкерлеріне 
ұқсап әр алуан коммунарлар құра бастаса, болгар халқынаң көсем Г. 
Дмитров Рахметов үлгісін алып, күрескер болуға бел буса, Н. Острвскийдің
Павел Корчагині тұлғасының қалыптасуына Лилиан Войничтің «Бөгелек» 
романы едауір ықпал етіпті. Ұлы Отан соғысы жылдарында Махамбет, 
Жамбыл жырларының, С.Мұқанов романдарының қазақ жауынгерлеріне 
патриоттық, өнеге-рухтық мәнінің қаншалықты зор болғандығы да баршаға
мәшһүр болса керек.
Өнерге, оның ішінде әдебиетке, берілген әр алуан анықтамалардың әр 
қайсысына әр қырынан үңіле келе, зерттеуші көркем әдебиеттің құдіретті 
күшін оның эстетикалық табиғатын танудан бастау керек деген тұжырымға 
келеді. Ол үшін дүниежүзілік эстетиканы зерделеуші ойшылдардың 
еңбектеріне үңіледі, барлау жасайды. Жай әшейін қияли ұстанымға ғана 
құрылған теориялық анықтамалардан шешулі, тұщымды жауап таппаған 
ғалым жазушы Глеб Успенскийдің «Тез» әңгімесіндегі Тяпушкин есімді 
мұғалім-кейіпкердің Париждегі әйгілі Милос Венерасына кіріп барып, сол 
жерде оның бастан кешкен әсерлі сәтін баяндаудағы жазушының суреткерлік 
шеберлігін әңгімелей отырып, адамның өнер туындысынан алған әсерін баян 
етеді де: «Осындай жан тебірентер, адамды баурап алар әсем әсер жоқ жерде
шын мағынасындағы өнер туындысы да болмағаны деп білу керек» [10, 31 б.] 
деген қорытынды тұжырымға келеді. 
Бірінші тараудың төртінші тараушасы көркем әдебиеттің қондырма 
ретіндегі қызметі мен әдебиеттің таптығы, әдебиеттің партиялылығы деген 
саяси қоғаммен байланысты ұғым-түсініктерге анализ жасауға негізделген. 
Соның ішінде қоғамдық сананың болмысы, идеологиялық ықпалы, базис пен 
қондырмаға тәуелді әдебиеттің табиғи әрекетін өткен дәуірлердің марксшіл 
ілімімен рухтанған философ-ойшылдардың көзқарас-түсінігінде алып 
қарастырады. З.Қабдолов пайымынша, әр ғасырдың, әр қоғамның өзіне тән 
базисі бар, алайда ол базис қондырмаға тәуелді емес. Мәселен, қондырма 

Хабаршы №3-2015ж.
124 
базисті нығайтуға тиіс, ал әдебиетте үнемі олай болмайтынын алға тартқан 
эстет-сыншы З.Қабдолов, оның жарқын мысалы ретінде Пушкин, Абай 
шығармаларының сол шайырлар өмір сүрген феодальдық базисті нығайтуға 
емес, керсінше әлсіретуге қызмет еткенін алға тартады. Әр қилы, әр пиғылды 
көқарастардың қай қоғамда да болғандығын, марксшілдердің іліміндегі 
«Әдебиет - қондырма» деген пікірдің қоғамдық санаға тәуелді екендігін, әр 
дәуірдің өз базисі пайда болатынын дәлелді қисындармен қиыстыра 
пайымдайды [11, 28 б.]. Шешуі шытырман күрделі сұрақтардың жауабын 
мынандай уағызбен ұғындырады: «Әдебиет өзінің әлеуметтік табиғатында 
базиске, тап тағдырына, қоғамдық құрылыс тағдырына енжар қарай алмайды, 
оларды я жақтайды, я даттайды; олардың я дамуына ықпал жасайды, я 
құлдырауына әсер етеді». 
Кеңестік дәуірдегі өзге де одақтас елдер сықылды Қазақстандық 
идеология жағдайындағы әдебиеттің де «қондырмалығы», одан пайда 
болатын таптығы, таптықтың мықты патшалығы – партиялық десек, ғалым 
тұжырымдап таратқан, айтып ұғындырған теориялық қисындардың автордың 
сыни көзқарасын байқататын, эстетикалық пайым-танымын дәйектейтін 
сарабдал ойларға құрылғанын айта кеткен жөн. 

жүктеу/скачать 4,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: