німінің әлді позициядағы басқа бір фонемамен сәйкес келуі. Ал
жалпы осы әлсіз позициядағы дыбыс түрленімдерінің қоры
– фонема модификациясы болып табылады. Мысалы,
ақ үй,
көк үй, ұзын, түнгі сөздеріндегі
<
қ>, <к>, <ы>, <н> фонема-
лары айтылым актісінде іргелес дыбыстардың әсерінен өзгеріп,
парадигмалық осьтегі <
ғ>, <г>, <ұ>, <ң> фонемаларына ұқсап,
соларға сәйкес айтылады: [
ағүй], [ұзұн], [түңгү]. Мұндай про-
цесті фонеманың бейтараптануы деп те атайды.
ғ, г, ұ, ң –
дыбыс-тары фонеманың өзі емес, <
қ>, <к>, <ы>, <н>
фонемаларының дыбыстық түрленімі, яғни варианты екеніне,
бұларды басқа неғұрлым тәуелсіз позицияға қойып, көз
жеткізуге болады
: [ақ], [көк], [түн], [түндө], [ұзұндұқ].
Бөгде реңк – фонеманың фонологиялық қорда жоқ, басқа бір
дыбыс түрленіміне айналуы. “Вариация – бұл фонеманың негіз-гі
реңкінің, уақытша, тілдегі ешқандай негізгі дыбысқа ұқсамай,
мүлде таныс емес дыбысқа ұқсап айтылуы. Мысалы, Н.Уәли қазақ
тіліндегі жуысыңқы <
ш>, <с> aлдынан келген <
к>, <қ> өзінің
қатаң тоғысыңқы реңкінен ауытқып, босаң тоғысыңқы [
х]
дыбысына ұқсап айтылады дейді. Мұнда тілшікпен айтылатын [
х]
емес, жасалымы одан ілгері дыбыс реңкі шығады. Яғни бұл
парадигмалық осьте жоқ <қ>-ның реңкі. Мысалы:
ақша, бақша,
шұқши, көкше, кексе т.б.
Сол сияқты
<
ш>-ның
(
атшы, сатшы),
<с>-ның (
атсыз, етсіз) вариациалары туралы да айтуға болады.
Сондай-ақ
күнәларың, ләззаттандым деген сияқты бейүндес
буынды сөздерді айтқанда [күнәла’рың], [ләзәтта’ңғаммен] деп,
<а> мен <ә>-нің ортасындағы [а’] вариациясы пайда болады.
А.А.Реформатский әлсіз позицияның нәтижелері әртүрлі бо-
лады, кейде әлсіз перцептивті позицияның нәтижесі вариация,
сигнификативті әлсіз позицияның нәтижесі вариант болады
(Реформатский А.А. 1970: 116), Л.В.Щерба фонема мен оның
варианттарын айырудағы қиындық жай құлаққа шалынбай-тын
айырмашылықтарды байқауда ғана емес, сол тілдің дыбыс
құрамы үшін қай ерекшелік мәнді, қай ерекшелік мәнсіз соны
аңғару (Фердинанд де Соссюр. 2000: 125б) деген. Өйткені ва-
риация делініп жазуда еленбей жүрген дыбыс түрленімі біртін-
деп тілдің фонемалық жүйесіне енуі мүмкін. Мысалы, қазақ
тіліндегі <ә> фонемасы
күнә, кінә сияқты сөздерде, біздің
ойымызша, позициялық түрленімге түсіп тұрғанмен (алдыңғы
буынның жіңішкелігінен), тілтұтынушы санасында
<ә> жеке
фонема ретінде танылады. “Егер сөзде фонема ауысса онда сөз
мағынасы да ауысты деген сөз, егер сөз мағынасы өзгеріссіз бол-
са, фонеманың өзгеруінің не қажеті бар” (Реформатский А.А.
1970: 56).
Достарыңызбен бөлісу: