Материалдары

 
 
314 
 
әлеуметтік­реттеуші қызметін атқарады. Академик Р.Сыздық қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің 
даму барысында көркем әдебиет стилінің жетекші орын алатынын, яғни доминанта стиль екенін 
айта  келіп  былай  дейді:    “Сөз  жоқ,  бұл  күнде  тіл  тәжірибесінде  публицистиканың,  көпшілік 
информация  құралдары  –  баспасөздің,  радио  мен  телевидениенің  де  рөлі  күшейе  түскенің 
мойындау қажет”. («Бүгінгі көркем проза тілі және әдеби норма») 
Аудиторияның  мәтінді  барынша  дұрыс  түсінуі  үшін  адресант  ақпаратты жеткізу  барысында 
оқырман  қауымның  қажеттіліктерін,  мүдделерін,  білім  деңгейін,  әлеуметтік  ұстанымдарын 
ескереді.  Сөз  субъектісі  коммуникативтік  ниетін  жүзеге  асыру  үшін  мәтін  түзбес  бұрын 
адресаттың  тілдік  біліміне  және  дәстүрлі  біліміне  сүйенеді.  Осымен  байланысты,  мәтіннің 
прагматикалық  сипаттамасын  арнайы  қарастыру  қажеттілігі  туындайды.  Өйткені  мәтіннің 
прагматикалық  компоненті  тілдік  құралдардың  жұмсалуына  қатысты  заңдылықтарды  анықтауға 
мүмкіндік береді.  
Газет мәтінінде адресанттың белгілі бір прагматикалық ұстанымы көрініс табады. 
Зерттеушілер оны үш түрге жіктейді:  
1) Ақпараттық ұстаным (мәліметті іріктеп ұсыну);  
2) Фатикалық ұстаным (материалды оқырман назарын аударту үшін пайдалану);  
3) Манипулятивтік  ұстаным (мәтінде  баяндалатын оқиғаларға  қатысты оқырман көзқарасын 
қалыптастыруды мақсат ету). (Есенова Қ.Ө /14б/) 
Газет  мақаласына  арқау  болған  ақпарат  бастапқы,  пайда  болған  сәтінен  оқырманға 
ұсынылғанға  дейін  осындай  басқыштардан  өтеді.  Мұнда  негізгі  күш  те,  жауапкершілік  те 
адресантқа (журналистке) түседі. 
Газет  мәтінінің  құрылымы  жанрлық  сипатына  қарай  ерекшеленеді.  Негізінен  әмбебап 
сипаттағы  газет  мәтініне  тән  мағыналық­құрылымдық  модельді  мынадай  бес  бөліктен  тұрады 
деуге  болады:  мәтіннің  тақырыптық  бөлігі,  кіріспе  бөлігі,  негізгі  ақпаратты  дәйектеуші  бөлік, 
жинақтаушы  мәре  бөлік  және  түйін.  Осы  бөліктердің  әрқайсысына  белгілі  бір  мағыналық­
прагматикалық жүк артылады. Зерттеуші Қ.Есенова өз еңбегінде осы мәтін бөліктерінің әрбірінің 
ішкі құрылымын былайша сипаттайды: 
1.  Мәтіннің  тақырыптық  бөлігі  бір  ғана  тақырыпаттан  тұрса,  ол  абзац  деп  саналмайды. 
Сипаты жағынан кілт фраза болып есептеледі. 
2.  Мәтіннің  кіріспе бөлігінде  бастама, кілт  фраза, ойды таратып жеткізуші блок  қамтылады. 
Бұл  бөліктің  газет  мәтіні  контексінде  атқаратын  қызметі  реципиент  назарын  мақаланың 
ақпараттық бөлігінен гөрі, берілетін ақпараттың проблемалық бөлігіне аудару; 
3.  Негізгі ақпаратты дәйектеуші бөлікте бастама (реципиентті  баяндалып отырған ақпаратқа 
қатысты  негізгі  тұжырымға  жетелеу),  кілт  фраза  (ұсынылған  ақпаратты  дамыту),  ойды  таратып 
жеткізуші бөлік (ақпаратты толықтыру, қосымша түсініктеме беру) қамтылады. 
4.  Жинақтаушы­мәре  бөлік  кілт  фразадан,  ойды  таратушы  бөліктен  және  қорытындыдан 
тұрады. Мұнда ақпаратқа қатысты негізгі тұжырым (қорытынды) жасалады. 
5.  Түйінде  бүкіл  мақалада  көтерілген  негізгі  мәселеге  қатысты  тұжырым  жасалып,  жаңа 
проблема қойылады. 
Жалпы  прагмалингвистикада  әрбір  жеке  алынған  мәтіннің  ақпараттық-мағыналық 
кескіндемесі дара сипатта қарастырылуы тиіс. (14­15б.б) 
БАҚ  тілін  қарастырғанда,  адресант  пен  адресат  (автор  мен  оқырман)      арасындағы  рөлдік 
қатынастар,  олардың  арақатынасы  газет  мәтінінде  көріну  ерекшеліктеріне  қарай  былайша 
топтастырылады:  
1)  Автор – басшы, адресат – орындаушы; 
2)  Автор – оқытушы, адресат – оқушы; 
3)  Автор – ұстаз, адресат – рухани шәкірт; 
4)  Автор – үгіттеуші, адресат – күмәнданушы ; 
Бұл  топтастырудағы  адресант  – адресат  арақатынасының  бірінші  типі  Кеңес үкіметі  кезінде 
қалыптасқан орталықтандырылған билік жүйесінің тәртібіне, яғни сол кездегі бір ғана партияның 
мүддесін  көздейтін  саусақпен  санарлық,  бір  типті  газеттерде  міндетті  түрде  бас  мақала  түрінде 

 
 
315 
 
жарияланатын  партия  қабылдаған  бағдарламалар  авторына  қатысты.  Мұндай  мәтіндерде  (әдетте, 
олар аса көлемді болып келеді де, газеттің 4­5 бетін алады) ешқашан автор есімі көрсетілмейді. 
Рөлдік  қатынастардың  екінші  типі  адресант  пен  адресаттың  білім  аясына,  тезаурусының 
көлеміне,  яғни  белгілі  бір  салаға  қатысты  мәселе  жөнінен  автордың  жақсы  хабардарлығы,  оның 
білікті  маман  екендігі,  ал  адресаттың  ол  сала  туралы  білімінің  болмауы  немесе  дилетант 
деңгейінде  екендігі  ол  екеуінің  оқытушы  мен  оқушы  рөліне  енуіне  себеп  болады.  Мұндай 
мәтіндерде салалық терминдер жиі кездесуі мүмкін. Автор маман ретінде сол терминдердің мәнін 
ашып, мағынасын түсіндіруге тырысады. Ал адресат өзіне бұрын белгісіз болған тың мәліметтерді 
түсініп, қабылдайды. 
Газет  мәтініндегі  адресант  пен  адресат  арасындағы  рөлдік  қатынастардың  үшінші  типі 
рухани құндылықтарға, адамгершілік қасиеттерге т.б. рухани проблемаларға арналған мақалаларға 
тән.  Мұнда  ұстаз  рөлін  атқарушы  автор  кемеңгер,  діни  сауаты  жоғары,  теология  ілімін  жетік 
меңгерген,  Құранды  жатқа  білетін,  шариғат  заңдарын  талдап­түсіндіре  алатын,  Пайғамбар 
хадистерін  жақсы  білетін,  бір  сөзбен  айтқанда,  діни  білімі  терең  молда,  имам,  теолог  ғалым 
атқарады.  Бұл саладан хабары аздау адресат мәтін авторының кім екендігін білген сәтте­ақ рухани 
шәкірт  рөліне  еніп,  мәтінде  баяндалған  мәселелерге  қатысты  ой­пікірлерді  ұстаздың  дәрісіндей 
қабылдайды.   
Адресант  пен  адресаттың  газет  мәтініндегі  рөлдік  қатынасының  төртінші  типі  (автор  – 
үгіттеуші, адресат – күмәнданушы) көбінесе саясатта, білім беру, денсаулық сақтау т.б. салаларда 
болатын  түбегейлі  өзгерістерге  арналған  мақалаларға  тән.  Тәуелсіздік  жылдарындағы  қазақ 
газеттерінде мұндай мақалалар алдыңғы үш типпен салыстырғанда анағұрлым жиі кездеседі. Бұған 
мысал ретінде әр түрлі деңгейдегі мемлекеттік, республикалық, облыстық, аудандық т.б. сайлаулар 
қарсаңындағы материалдарды атауға болады.  (Есенова Қ.Ө /21­22б.б/) 
Газет мәтініндегі адресант пен адресат қарсы пікірдегі (оппонент) коммуниканттар ретінде де 
қарастырылады.  
Мұндай  мәтіндерде  автор  өз  пікіріне  оқырман  қауымды  сендіруге  барынша  күш  салады. 
Бірақ  адресаттардың  бәрі  бірдей  автор  позициясын  қолдай  бермейді,  қарсы  пікір  айтушылар  да 
табылады. Осымен байланысты автор адресатты оппонент ретінде қабылдауға мәжбүр болады.  
Оппонент рөліндегі, яғни автормен тең дәрежеде өз пікірін білдіруге қабілетті оқырмандарды 
іштей үлкен екі топқа бөлуге болады:  
I  топқа  жалпы  пікір  ақиқаттығына  көз  жеткізу  үшін  дауласатын,  қарсы  жаққа  өз  ойының 
дұрыс екендігін дәлелдеу мақсатымен пікір таластыратын достық ниеттегі оппоненттер; 
II топқа қарсы жақты қалай да жеңуді мақсат ететін, өз пікірін дәлелдей отырып, қарсыласын 
мүлдем тұқыртып тастауға тырысатын агрессивті оппоненттер жатқызылады.   
Мұндай  позиция  автор  қолданатын  жекелеген  тілдік  бірліктерден  емес,  мәтіннің  жалпы 
мазмұнынан  көрінеді.  Салыстырмалы  түрде  алғанда  достық  ниеттегі  оппоненттің  сөзі  орнықты, 
дәлелдер  мен  дәйектемелерге  құрылған  сыпайылық  формасында,  сөз  мәдениетінің  талаптарына 
сай сипатта болса,  агрессивті оппоненттің мәтінінде  қарапайым лексика, эмотемалар, кекесін мен 
мысқылға  толы  сарказмдік  қолданыстар  басым  болады.  (Әлихан  Бәйменов  қазір  «өз  нәжісін  өзі 
көметін  мысық  секілді»  («Жас  Алаш».  22.11.05)  ...  Бәтір­ау,  Қазақстанда  «мынау  ұлтшыл»  деп 
көрсететін  адам  қалды  ма?!  …  Соңғы  бір  шайнам  миын  сайлауға  сығып  беріп…  («Қазақстан», 
16.08.07).  Мұндай  автор  «жекпе­жекте  қарсыласын  бас­көзге  қарамай  төпелейтін  долы  мінезді 
боксшыны елестетеді» . Осы типтес мәтіндердің жариялануы автордың ғана емес, басылымның да 
беделін көпшілік алдында төмендетеді деуге негіз бар.  (Есенова Қ.Ө /23­24б.б/) 
Қазіргі  заманауи  газет  мәтінінің  прагматикалық  әлеуетін  сипаттайтын  тәсілдердің  бірі  – 
қарқындылық  болып  табылады.  Қарқындылық  –  адресатқа  айрықша  күшті  әсер  ету  мақсатында 
қолданылатын семантикалық категория. Ол адресанттың өз сөзінің қарқындылығын арттыру үшін 
пайдаланылатын экспрессивті құралдарды таңдап, іріктеп алуымен тығыз байланысты.   
Қарқындылық  дегеніміз  –  сапаны  бағалаудың  сандық  өлшемі,  эксплициттілік  (анықтық) 
өлшемі; экспрессивтілік пен эмоционалдылықтың, бағалауыштықтың өлшемі.  
 (Есенова Қ.Ө /27­28б.б/) 

 
 
316 
 
Зерттеуші  Е.В.Покровская  газет  мәтіндерінде  қарқындылық  категориясының  мынадай  үш 
тәсіл арқылы жүзеге асырылатынын анықтаған:  
1. Контраст принципі (қарама­қайшылық); 
2. Тілдік қайталаулар; 
3. Сөз ойнату; 
(Е.В.Покровскаяның «Понимание современного газетного текста (прагматический аспект)».  
Қазіргі  қазақ  газеттерінде  бұл  тәсілдердің  қатар  қолданылуы  да,  бірінің  айрықша  басым 
болуы  да  кездеседі.  Аталған  тәсілдер  бірге  қолданылғанда  медиамәтіннің  прагматикалық  әлеуеті 
артып,  аудиторияға тигізетін әсері күшейе түседі.  
Аталған  тәсілдердің  ішінде  ерекше  орын  алатын  сөзойнатымның  негізгі  мақсаты  –  мәтінге 
ойнақылық,  жеңіл  юмор  мәнін  үстей  отырып,  оның  эмоционалды­экспрессивтік    әсерін  күшейту, 
басқаша айтқанда комизм әсерін тудыру.  
Мысалы:  Бюллетеньге  бүйрегі  бұрған  елдің  жаңа  жүйеге  үйренбегені  секілді.  Т  (16.12.05), 
Демократияны көргің келсе, Қазақстанға бар (Т. 16.12.05), 
Қазақстанның  мемлекеттік  тілі  –  қазақ,  орыс  тілдері...  («Жас  Алаш»,  18.01.05),  Аяз  ата 
келіңіз,  Бақайды  бізге  беріңіз  («Жас  Алаш»,  28.12.06),    Қарақұсова  тауықтың  артын  баққанша, 
біздің  балаларымызды  санасын  («Жас  Алаш»,    25.12.04).  Бәйменов  билікпен  вальс  билеп  кетті 
(«Жас  Алаш»,  15.03.05)  т.б  тақырыпаттарда  автордың  сыни  көзқарасы  сөзойнатым  тәсілімен 
берілген.  (Есенова Қ.Ө /31­32б.б/) 
Сонымен  сөзойнатымды  бей­берекет  қолданылатын,  ешбір  нормаға  бағынбайтын,  ережесіз 
ойын  тәсілі  ретінде  емес,  белгілі  бір  прагматикалық  мақсатта  жұмсалуы  тиіс,  сөз  мәдениетінің 
тамаша бір көрінісі ретінде ұтымды пайдаланылғанда ғана қажетті комикалық әсерді туындататын, 
сондай­ақ адекватты түрде түсінілетін қару ретінде түйсінуі деп ойлаймыз.   
Сөзімізді  қорытындылай  келгенде  айтарымыз,  қазіргі  газет  мәтінін  құрастырушы  да 
(адресант), оны тұтынушы да (адресат) – белгілі бір әлеуметтік топтардың мүшелері болғандықтан, 
өзара тығыз байланысты. Себебі, адресат болмаса, адресанттың мақалалары керексіз болып қалар 
еді. Сонымен қатар, сөз субъектісі түпкі коммуникативтік ниетін жүзеге асыру үшін, мәтін түзбес 
бұрын,  адресаттың    тілдік  біліміне,  одан  кейін  дәстүрлі  біліміне  сүйенуі,  тілдік  қайталаулар, 
антонимдер,  тақырыпат,  сөз  ойнату  тәсілдерін  пайдалану  арқылы  адресаттың  назарын  мәтінге  
аудартады.  Жоғарыда  санамаланған  газет  мәтінін  түзудің  озық  тәсілдерін  тиімді  пайдалану 
журналистің  біліктілік  дәрежесінің  жоғары  болуымен  қатар,  оқырман  қауымның  талғамын  да 
танытатын белгі болмақ.   
 
Әдебиеттер 
1.  Есенова Қ. Қазіргі қазақ медиа­мәтінінің прагматикасы. Филол. ғ. докторы ғылыми дәреже. 
... дисс. авторефераты. Алматы. 2007. (/35б, 14­15б.б,  21­22б.б, 23­24б.б, 27­28б.б, 31­32б)    
2.  Б.Өтебеков­ф.ғ.к., ХҚТУдоценті, С.Мағжан­ф.ғ.к., ХҚТУ доценті, 
3.  Т.Ә.  Данияров­п.ғ.к.,ХҚТУ  доценті.  «Б.А.Қ  тіліндегі  жаңа  сөз  қолданыстары  мен 
лексикалық бірліктер». /3­4б.б/ (мақала) 
4.  Е.В.Покровская  «Понимание  современного  газетного  текста  (прагматический  аспект». 
М.2003 
5.  Сыздық Р. Бүгінгі көркем проза тілі және әдеби норма (сәйкестік пен алшақтықтар) // Өнер 
алды – қызыл тіл. Мақалалар жинағы. –Алматы: Жазушы, 1986.   
 
 
ФРАЗЕОЛОГИЯ КАК РАЗДЕЛ ЯЗЫКОЗНАНИЯ 
Жамиева Г.Б., Магистрант Университета Астана 
 
Аннотация 
В  современном  языкознании  нет  единого  мнения  по  вопросу  о  сущности  и  определении 
фразеологического  оборота  как  языковой  единицы.  Существуют  теоретические  разногласия  по 

 
 
317 
 
поводу  объема  фразеологии  и  характере  языковых  фактов,  трактуемых  как  фразеологизмы.  О 
важности  точного  определения  фразеологического  оборота  свидетельствует  языковая  практика, 
когда  в  словарях  в  качестве  фразеологизмов  приводятся  обычные  словосочетания,  например: 
чувство локтя, прибрать к рукам, военные действия, и т.д. 
Фразеологические обороты очень украшают речь, делают ее выразительной, образной. Они – 
живые  свидетели  прошлого,  знание  их  обогащают  наш  ум,  дает  возможность  лучше  постигнуть 
язык,  более  сознательно  им  пользоваться.  Чем  богаче  словарный  запас,  тем  интереснее,  ярче 
выражает  человек  свои  мысли.  Фразеология  тесно  связана  с  историей,  культурой,  традициями  и 
литературой  своего  народа,  говорящего  на  данном  языке.  В  английском  языке,  как  и  в  любом 
другом языке, фразеологизмов очень много. 
 
Ключевые слова: Фразеология, фразеологический оборот, устойчивые выражения, идиомы. 
 
1.  Введение 
Фразеология  (греч.phrasis  –  «выражение»,  logos  –  «учение»)  –  раздел  языкознания, 
изучающий  устойчивые  сочетания  в  языке.  Фразеологией  называется  так  же  совокупность 
устойчивых  сочетаний  в  языке  целом,  в  языке  того  или  иного  писателя,  в  языке  отдельного 
художественного  произведения  и  т.д.  Фразеологизмы,  как  и  слова,  являются  единицами  языка, 
имеют самостоятельное значение, в речи выступают в качестве членов предложения. Как и слова, 
фразеологизмы  и  их  значение  мы  должны  помнить.  Но  вместе  с  тем  фразеологизмы  заметно 
отличаются  от  слов:  фразеологизмы  представляют  собой  сочетание  двух  или  более  слов.  Этот 
признак фразеологизмов называется раздельнооформленностью. 
Поскольку  фразеологизмы  всегда  состоят  из  нескольких  слов  внешне  похожи  на  обычные, 
или, как их называют, свободные сочетания, нужно установить, чем отличаются фразеологизмы от 
свободных сочетаний. 
 
2.  Фразеологизм и его признаки 
В свободных словосочетаниях можно заменить любое из слов другим словом: типографский 
работник ­ хороший работник. При такой замене важно только, чтобы значение слова, которое мы 
добавляем к оставшемуся слову, подходило по смыслу. 
Возможность  замены  любого  из  слов  в  словосочетании  связана  со  вторым  признаком 
свободного словосочетания: в составе словосочетания каждое из слов сохраняет свою смысловую 
самостоятельность,  свое  лексическое  значение.  Только  зная,  что  означает  данное  слово,  можно 
объединить его в речи с другим словом, потому слова объединяются в словосочетания по смыслу. 
Поскольку мы можем легко объединять слова в словосочетания, свободные словосочетания не 
требуют,  чтобы  их  запоминали,  и  создаются  говорящим  в  процессе  речи.  Это  составляет  третий 
признак свободных словосочетаний. Во фразеологизме нельзя произвольно заменять слова, потому 
что  в  нем  они  теряют  свою  смысловую  самостоятельность.  Это  можно  подтвердить,  например, 
тем, что в составе таких выражений используются слова, которые не всем понятны.  
Пользуясь  некоторыми  фразеологизмами,  говорящие  даже  не  по¬дозревают,  что  слово  в  их 
составе им незнакомо. 
 
3.  Употребление фразеологизмов в речи 
Фразеологизмы,  как  и  слова,  являясь  единицами  языка,  служат  для  передачи  мыслей,  для 
отражения  явлений  действительности.  Можно  выделить  два  разряда  фразеологизмов.  Первый 
разряд  со¬ставляют  фразеологизмы,  которые  оказываются  единственными  для  выражения 
обозначаемых ими явлений; в языке нет слов или других фразеологизмов, способных передать то 
же самое; эти фразеологиз¬мы не имеют в языке синонимов. 
Второй  разряд  составляют такие  фразеологизмы,  которые  имеют  синонимы:  либо  слова,  либо 
фразеологизмы.  В  этом  случае  перед  говорящим  каждый  раз  возникает  задача  выбрать  из 
синонимическо¬го  ряда  языковых  единиц  нужную,  наиболее  подходящую  для  дан¬ного  случая, 

 
 
318 
 
для  данной  ситуации  речи.  Фразеологизмы,  имеющие  одно  и  то  же  значение,  могут  быть 
использованы  в  разных  ситуациях.  Подавляющее  большинство  фразеологизмов  второго  разряда 
содержит  в  себе  образы.  Эти  фразеологизмы,  как  правило,  не  нейтральны,  а  имеют 
стилистическую  окраску  ­  разговорную  или  книжную.  Они  по  большей  части  не  только 
обозначают  определенное  явление  действительности,  но  и  характеризуют  его,  дают  ему 
определенную оценку. 
 
Заключение 
 
Фразеологический фонд английского языка настолько велик, что полное его исследование не 
уместилось бы в рамки данной работы. Тем не менее, на примере рассмотренных фразеологизмов 
можно отчетливо представить насколько разнообразны по своей семантике и выразительности ФЕ 
современного английского языка. Благодаря литературным произведениям писателей и поэтов, как 
самой Великобритании, так и разных стран мира, английский язык в настоящее время насчитывает 
огромное количество фразеологизмов. Но, не следует забывать и о том, что из истории и культуры 
различных стран мира в английский язык также пришло огромное количество фразеологизмов. 
 
Литература 
1.  Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. — Л., 1963 
2.  Кунин А.В. Фразеология современного английского языка. – М., 1972 г. 
3.  Mieder, Wolfgang. 1971. “‘Behold the Proverbs of a People’: A Florilegium of Proverbs in Carl 
Sandburg’s Poem Good Morning, America.” Southern Folklore Quarterly 35: 160–168.  
4.  “A Sampler of Anglo­American Proverb Poetry.” Folklore Forum 1980, p. 39–53.  
5.  41. Каиргалиева Б.Ж. Фразеологизмы. // Білім кілті – Ключ знаний. ­ № 8 (август). – 2011. 
С. 10­11. 
 
 
ӘӨЖ: 811.512.122:37,091 
ҚАЗАҚ ТІЛІ  БОЙЫНША  ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ 
ТЕОРИЯСЫ МЕН ҮЛГІСІ 
 
Қуанышбаева Әйгерім, Сулейман Демирель университеті 
 
Түйін 
Бұл  мақалада  тест  және  оның  шығу  тарихы,  түрлері  мен  формасы  туралы  мәліметтер 
қамтылған.  Тест  тапсырмаларының  қолданылатын  салалары  мен  тіл  біліміне  келуі  туралы 
айтылады. Тіл білімін оқытуда, бақылау мен тексеруде қолданылып жүрген тест тапсырмаларының 
артықшылықтары  мен  кемшіліктері  сөз  болады.  Тестілердің  басқа  да  түрлері  көрсетіліп, 
тәжірибеде пайдалану ұсынылады. 
 
Аннотация 
В этой статье затрагивается тема теста и его генезиса, виды и формы. Сферы использования 
тестов  и  их  развитие  в  языкознание.  Употребление  в  обучение  языкознания,  а  так  же 
использование  тестов  в  контрольных  работах,  их  проверка,  положительные  и  отрицательные 
качества  тестов. Показаны различные виды тестов, и их использование на практике. 
 
Annotation 
This article consists of test and its history, also there are information about types and forms of test. 
The article  is about departments that are  used  and arising to linguistic. Benefits and weaknesses  of test 
activities are shown during the teaching linguistic. It offers to other kinds of tests and experience.   
 
 

 
 
319 
 
Тестілеу – техника, медицина, педагогика, психология сияқты көптеген ғылым салаларында 
қолданылатын  тексерудің  бір  түрі.  Психологияда    «стандартқа  сәйкес    тапсырмаларды  орындау 
қорытындысы бойынша сыналушының психофизиологиялық және өзіндік мінездемелерін өлшеу» 
дегенді білдірсе, педагогикада  тест – (ағылшын тілінен test – байқау, зерттеу, сынау) білім, білік, 
дағдыны  бақылаудың  немесе  меңгерілген  білімнің  белгілі  бір  қасиетін  айқын  әрі  сапалы  түрде 
анықтаудың ерекше түрі.  
Қазіргі таңдағы  білім жүйесінде белсенді қолданылып жүрген тестілеу әдісінің тарихы ерте 
заманнан  басталады.  Ежелгі  Грецияда  білім  алушылардың  білім  деңгейін  бағалауда,    ақыл­ой 
өрісінің дамуын  және дене еңбегіне қабілеттілігін бақылауда әртүрлі сынақтар қолданылған. Б.з.д. 
VI  ғасырларда  Қытайда  мемлекеттік  қызметке  қабылданушы  үміткерлердің  зеректілік    деңгейін 
бағалайтын алғашқы тесттер  пайда болған,  көне Вавилонда мектеп бітірушілердің  сауаттылығын  
анықтайтын арнайы байқау жүйесі орын алған. /1, 97 б/.  
  Орта  ғасырларда  білім  деңгейін  бағалау  ауызша  сұрақ­жауап  ретінде  немесе  жазбаша 
түрде  жүзеге  асқан.  Алғаш  рет  1884  жылы    АҚШ­та  тест  материалдары  қамтылған  сынақ  кітабы 
шығарылды. Оның негізгі мазмұны математика,  тарих, грамматика пәндерінен  жинақталды және 
бес көрсеткіш жауаптан тұрған. Бұл педагогика саласындағы білім деңгейін анықтаудың алғашқы 
жетістігі болды.   
Білім  беру  үрдісінде  1892  жылдан  бастап  Френсис  Гальтон  тарапынан  мектеп 
тәжірибесіндегі тестілер қолданыла бастады. Алғаш рет 1894 жылы мектептерде үлгерім тестілері 
жүргізілді.      Америкалық  В.А.  Макколл  тестілерді  педагогикалық  (Educational  Test)  және 
психологиялық  (Intelligence  Test)  деп  екіге  бөлді.  Америка  мектептерінде  тестілеудің  тәжірибеге 
ену кезеңдерін ол былайша көрсетеді: 
1.  Зерттеу  кезеңінде  (1910­1915)  француз  ғалымы  А.Бинэ  ұсынған  түйсік,  жад,  зейінді 
тексеру  тестерінің  алғашқы  үлгілері  қарастырылды.  Ақыл­ой  дамуының  коэфицентін  анықтауға 
жол ашатын зияткерлік тест түрлерін тексеру, қайта өңдеу жұмыстары жүргізілді. 
2.  Келесі  15  жыл  –  мектептегі  тестілеуді  дамытудағы  «шулы»  жылдар,  тестердің  рөлі  мен 
орны,  мүмкіндіктері  мен  шектеулерін  нақты  негіздеу  жылдары.  Арифметика  бойынша 
О.Стоунның,    емле  ережелеріне  байланысты  Б.Зекингемнің,  көптеген  мектеп  пәндерін  тексеруге 
арналған Э.Торндайктың тестілері жасалды.    
3.  1931  жылдан  бастап  мектептегі  тестілеудің  заманауи  сатысы  басталады.  Бұл  кезеңдегі 
жұмыстар  мамандарды  іздестіруге,  тест  тұрақтылығын  арттыруға,  бір  идея  мен  жалпы 
ұстанымдарға  бағынатын,    әлдеқайда  жетілген  түрдегі,  үздіксіз  тестілеу  жүйесін  қалыптастыруға 
бағытталды/4/.   
Кеңес одағының құрылуы тұсында Вальдорф мектебі, Монтессори мектебі, Дальтон жоспары 
және тестілеу жүйесі сияқты  оқу жетістіктерін бағалайтын жаңа  үлгілер  бағыт алды. 1933 жылы 
Кеңес  одағының  тарихында  бірінші  рет  барлық  мектеп  оқушыларының  білім  деңгейін  анықтау 
үшін сынақтан өту туралы шешім қабылданды. 
XIX  ғасырда  психология  саласында  үлкен  жаңалықтар  болды.  Тестік  бақылаудың  негізін 
салушы,  белгілі ағылшын ғалымы Френсис Гальтон   өзінің зертханасында 1884­85 жылдары 5­80 
жас аралығындағы адамдардың физиологиялық және психикалық ауытқуларын тексеру үшін 9337 

жүктеу/скачать 11,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: