Айтыс II том

Қуаң – Қуаңдария – Сырдария алабындағы құрғақ арна, Сырдарияның ескі та-
рамы. Қызылорда облысындағы Қармақшы, Қазалы аудандарының жерімен өтеді. 
Қызылжар – Батыс Қазақстандағы елді мекен.
Қызылтау – Қазақстанда осы атаумен бірнеше жер бар. 1) Қарағанды обл. Шет 
ауданындағы ауыл; 2) Сарыарқаның орталық бөлігіндегі аласа тау; 3) ерте палео-
лит  ескерткіші,  ол  Жамбыл обл.  Қаратау  қаласынан  солтүстік-шығысқа  қарай  24 
км жерде. 
Меркі, Мерке – Шу алабындағы өзен. Жамбыл облысында Мерке ауданының 
жерімен өтеді. 
Мысыр – Египет.
Нарын, Кемин – Қырғызстандағы өзен аттары.
Ойыл – Жайық алабындағы өзен. Ақтөбе, Атырау және Батыс Қазақстан об-
лыстары жерімен ағады. 
Омбы – бүгінде Ресей қаласы, Омбы обл. орталығы. Омбы бекінісін 1716 ж. 
Петр I патшаның бұйрығы бойынша генерал-губернатор М.П.Гагарин салдырған. 
1782 ж. қала мәртебесін алып, Тобыл (1782–1798) округінің, Тобыл губерниясының 
(1804–1822, 1839–1868), Омбы (1822–1839) және Ақмола (1868–1918) облысының, 
Батыс  Сібір  (1824–1882)  және  Дала  губерниясының  (1882–1917  ж.)  орталығы 
болған. 
Ор  –  Жайық  алабындағы  өзен.  Ақтөбе  облысының  Мұғалжар,  Хромтау 
аудандарының жерімен ағады. 
Орал,  Жайық,  Теке  –  осы  күнгі  Орал  қаласы  (1775  ж.  бастап  қала),  Батыс 
Қазақстан облысының орталығы (1932 ж.).
Орынбор – Қазақстанның бірінші астанасы болған. Бүгінде Ресей Федерация-
сына қарайды. 
Өтеген  –  Алматының  солтүстік  батысындағы  тау  аты,  батырдың  есімімен 
аталған.
Перовск – Қызылорда қаласының бұрынғы атауы, Ақмешіт атанған қала. Кейін, 
1853 ж. Орынбор генерал-губернаторы В.А.Перовский Сыр қазақтарын қорғауды 
сылтауратып, орыс әскерлерімен қоқандықтарды қуып шыққан, қала бұдан кейін 
Перовск атанған. 
Семей – Шығыс Қазақстан облысындағы қала. Семей әскери бекінісінің іргесі 
1718 ж. қаланды. 1782 ж. уездік қала болды. 
Созақ  –  Оңтүстік  Қазақстан  облысының  солтүстігіндегі  әкімшілік-аумақтық 
бөлініс. 
Сүрелі – жер, өзен аттары. 
Тайсойған – Атырау облысындағы құмның аты.
Темір – Ақтөбе облысындағы қала типті мекен аты. 
Тербенбес — жер аты болуы керек.
Терісаққан  –  елімізде  осы  аттас  үш  өзен  бар.  1)  Жайық  алабындағы  өзен, 
Ақтөбе  облысында  Қобда  ауданының  жерімен  ағады.  2)  Сағыз  алабындағы  өзен, 
ол Ақтөбе облысы Байғанин ауданының жерімен ағады. 3) Есіл алабындағы өзен. 
Тор (Синай) тауы – Мұса пайғамбарға Құдай дауыс арқылы хабар берген тау.
Троицк  –  Ресей  Федерациясындағы  қала.  Негізі  1743  ж.  бекініс  ретінде 
қаланған.  Онда  1750  ж.  Орта  Азия  мен  Шығыс  Түркістанмен  сауда  жүргізу 
мақсатында  жәрмеңке  ашылды.  XIX  ғ.-дан  бастап  Троицк  қаласы  қазақтардың 
өмірінде елеулі рөл атқарды. Мұнда татар зиялыларының атсалысуымен «Расулия», 

390
Қазақ өнерінің антологиясы
«Уазифа» атты медреселер ашылып, қазақ балалары көптеп қабылданды. Алғашқы 
қазақ  баспасөздері:  «Қазақ»  газеті  (1907−1918),  «Айқап»  журналы  (1911  –  1915) 
осында шығып тұрды. 
Үргеніш  –  ежелгі  қала,  ортағасырлық  Хорезм  мемлекетінің  астанасы.  Орны 
қазіргі  Түрікменстан  Республикасындағы  Ташауыз  уәлаятындағы  Көне  Үргеніш 
елді мекенінің жанында. 
Хабар  асу  –  ақ  патшаның  Хабаров  деген  генералы  500  әскермен  осы  асудан 
асқандықтан, «Хабаров асуы» атанған. Кейін ел «Хабар асу» деп кеткен.
Шоқпар – Шу өзенінің шығысындағы жер аты.
Шу − Қырғызстан мен Қазақстан жеріндегі өзен. 
Шыршық – Орта Азиядағы ірі өзендердің бірі, территориялық жағынан қазіргі 
Өзбекстанға тиесілі болғанымен, Сырдарияның оң сағасы. 
Шідерті – Шідерті өзенінің, Ертіс-Қарағанды каналының оң жағасында, Павло-
дар облысындағы Екібастұз қаласынан 50 км жерде орналасқан кент.

391
Айтыс II том
ФОЛЬКЛОРЛЫҚ 
БЕЙНЕЛЕР
 
Албасты – әлемдік фольклорда кең тараған бейне. Ғылымда бұл образдың шығу 
тарихы  туралы  екі  түрлі  пікір  бар:  1)  оны  жас  босанған  немесе  толғақ  үстіндегі 
әйелге  және  нәрестеге  қаскөй  күш  ретінде  таниды;  2)  анаеркі  дәуірінің  ықпалы 
ыдырағаннан кейін жағымсыз бейнеге айналған әйел образы деп бағалайды. 
Ебліс− Ібіліс – Құдайдың қарғысына ұшыраған, адамды азғыруды мақсат ететін 
сайтан. Шайтан, әзәзіл атауларының баламасы ретінде қолданылатын Ібіліс аса көп 
тағат-ғибадатымен  ежелгі  аңыздарда  айтылғандай,  үш  жүз  мың  жылдық  білімді 
иеленіп,  періштелерге  сабақ  үйреткен.  Кейіннен  осынша  зор  біліміне  мастанған 
ол  тәкаппарлық  дертіне  ұшырап,  тәубасын  ұмытқан.  Тәкаппарлығы  соншалық 
кейіннен тағат-ғибадатпен де ісі болмай кеткен. Адам атаға сәжде жасамағаны үшін 
Құдайдың қаһарына ұшырап, лағынет қамытын киген. Хауа ана мен Адам атаны 
азғырып, жұмақтан шығуына себепкер болған Ібіліс адамзатқа тек дұшпандық ой-
лайды. 
Түрікпен мен Түктіқұрт – мифтерде кездесетін әулие, даналар.

392
Қазақ өнерінің антологиясы
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
/а/ – арабша
/ауд./ − аудан
/ӘӨИ/ – Әдебиет және өнер институты
/ж.қ.б./ − жылы қайтыс болған
/қ/ – қырғызша
/о/ – орысша
/обл./ − облыс
/ОҒК/ − Орталық ғылыми кітапхана
/п/ – парсыша
/т/ – түрікше

393
Айтыс II том
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 
ӘДЕБИЕТТЕР
XIX  ғасырдағы  қазақ  ақындары.  //Құраст.:  Ә.Дербісәлин.  –  Алматы:  Ғылым, 
1988. – 352 б. 
XV  −XVIII  ғасырлардағы  қазақ  поэзиясы.  //Құраст.:  Б.Ақмұқанова, 
Ә.Дербісәлин. – Алматы, Ғылым, 1982. – 239 б.
Айтыс. //Алғы сөзін жазған С.Мұқанов. Құраст.: Ш.Ахметов, Б.Ысқақов. Т.1. – 
Алматы, Жазушы, 1965. –556 б.
Айтыс. //Құраст.: Ш.Ахметов, Б.Ысқақов, М.Байділдаев. Т.2. – Алматы, Жазу-
шы, 1965. –664 б.
Алтынсарин  Ы.  Қазақ  хрестоматиясы  (Киргизская  хрестоматия).  –Алматы: 
Білім, 2003. −112 б.
Әуезов  М.  Әдебиет  хрестоматиясы.  6-сыныпқа  арналған.  −Алматы, 
Қазмембаспасы, 1937. 
Боранбайұлы Сарышолақ: Азаттық еді аңсаған: Таңдамалы шығармалары. – Ал-
маты, Ел-шежіре, 2011. –384 б. 
Ел аузынан: Шешендік сөздер, ақындық толғамдар, аңыз әңгімелер. /Құраст.: 
Б.Адамбаев, Т.Жарқынбекова. − Алматы, Жазушы. –320 б. 
Жамбыл Жабаев. Шығармаларының толық жинағы. //Құрастырып, алғы сөзін 
жазған филол.ғ.д. С.Садырбаев. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – 370 б.
Жолдасбеков М. Асыл арналар. I том. Зерттеулер. Мақалалар. –Астана: Күлтегін, 
2012. –344 б.
Жолдасбеков М. Жүз жыл жырлаған жүрек. Зерттеу. – Алматы: Жазушы, 1992. 
– 320 б.
Жыр  мұра  //Құрастырып,  алғы  сөзін  жазған  филол.ғ.к.  Әзілхан  Оспанұлы.  − 
Астана: Елорда, 2001. −496 б.
Ислам. Энциклопедия. /Бас редактор Р.Нұрғалиев. – Алматы: «Қазақ энциклопе-
диясы» Бас редакциясы, 1995. −288 б.
Көпейұлы  М.Ж.  Көп  томдық  шығармалар  жинағы.  Қазақ  фольклоры,  ауыз 
әдебиет үлгілері. – Алматы, Алаш, 6 том. 2006. – 396 б.
Көпейұлы М.-Ж. Көп томдық шығармалары. 1 том. //Ескі араб (хадим) жазуы-
нан аударған, құрастырып, түсініктерін жазған Е.Жүсіпов. – Алматы, Алаш, 2003. 
– 304 б. 
Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 4-том. //Жалпы редакциясын басқарған – 
филол.ғ.д., профессор А.Егеубаев. – Алматы, ҚАЗақпарат, 2005. − 438 б.

394
Қазақ өнерінің антологиясы
Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 5-том. //Жалпы редакциясын басқарған – 
филол.ғ.д., профессор А.Егеубаев. – Алматы, ҚазАқпарат, 2006. −555 б.
Қазақ халық әдебиеті: көп томдық. (Қаз.ССР Ғылым акад. М.О.Әуезов атындағы 
Әдебиет және өнер институты). //Ғылыми түсініктерін жазып, баспаға әзірлегендер: 
Ә.Алманов (жауапты шығ.), С.Дәуітов, М.Жармұхамедов, Ғ.Махмутова, Ф.Оразаева. 
– Алматы: Жазушы, 1986. –Т.1. –288 б.
Қазақ халық әдебиеті: көп томдық. (Қаз.ССР Ғылым акад. М.О.Әуезов атындағы 
Әдебиет және өнер институты). //Ғылыми түсініктерін жазып, баспаға әзірлегендер: 
Ә.Алманов (жауапты шығ.), С.Дәуітов, М.Жармұхамедов, Ғ.Махмутова, Ф.Оразаева. 
– Алматы: Жазушы, 1988. –Т.2. –352 б.
Қазақстан.  Ұлттық  энциклопедия.  1  том.  //Бас  ред.  Ә.Нысанбаев.  –  Алматы: 
Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы, 1998. – 720 б.
Қазақстан.  Ұлттық  энциклопедия.  2  том.  //Бас  ред.  Ә.Нысанбаев.  –  Алматы: 
Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы, 1999. – 720 б.
Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы. 3-том. //Бас ред. Ә.Нысанбаев. – Алматы: 
Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы, 2001. – 720 б.
Қазақстан.  Ұлттық  энциклопедия.  4  том.  //Бас  ред.  Ә.Нысанбаев.  –  Алматы: 
Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы, 2002. – 720 б.
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 5 том. //Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ 
энциклопедиясының Бас редакциясы, 2003. −720 б.
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 6 том. //Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ 
энциклопедиясының Бас редакциясы, 2004. −693 б.
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 7 том. //Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ 
энциклопедиясының Бас редакциясы, 2005. −728 б.
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 8 том. //Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ 
энциклопедиясының Бас редакциясы, 2006. −704 б.
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 9 том. //Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ 
энциклопедиясының Бас редакциясы, 2007. − 688 б.
Қанайұлы Ш. Қай заман? //Жыр-толғаулар, айтыстар, сын-зерттеу мақалалар. – 
Астана: Фолиант, 2011. – 288 б. 
Қасқабасов С. Жаназық. Әр жылғы зерттеулер. –Астана: Аударма, 2002. – 584 б.
Қызыл жыршы //Құрастырып, алғы сөзін жазған А.Жұмашев. −Алматы, Білім, 
2009. −168 б. 
Саяқбайұлы М. Ақтөбе – шұрық мекенім //Ел аузынан жинастырып, алғы сөзін 
және түсініктерін жазған Ораз Исмаилұлы. – Алматы: «Баспа үйі», 2004 – 176 б.
Сүлейменұлы  Н.  Шығармалар  жинағы.  //  Жинақты  құрастырып,  қолжазбаны 
баспаға дайындаған Салтанат Шоқыбаева. – Алматы: «Ел-шежіре» баспасы, 2007. 
– 168 б. 
Нұрпейіс Байғанин. Естеліктер. Таңдамалы шығармалары. /Құраст.: Ж.Асанов. 
–Алматы, Арыс, 2006. – 312 б.
Сыдиықұлы Қ. Біртума жыр саңлақтары (XVIII-XX ғғ.). Көмекші құрал. – Алма-
ты: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2001. − 268 б.
Сыдиықұлы Қ. Өмір өрнектері. Таңдамалы зерттеулері. − Алматы: Арыс, 2006. 
−384 б.
Тоқсанбайұлы  Қ.,  Қожабайұлы  Б.  Бізге  де  сөйлер  кез  келер...  Шығармалар 
жинағы. – Астана: Фолиант, 2008. – 392 б.
Үкілі Ыбырай Сандыбайұлы. Гәкку. Өлеңдер, айтыстар және әндер жинағы. //
Құраст.: Кәкімбек Салықов. −Астана, Фолиант, 2005. –184 б.

395
Айтыс II том
РЕЗЮМЕ
 
Предлагаемый  второй  том  «Айтыса»  двадцатипятитомной  «Антологии  казах-
ского искусства») является продолжением издания текстов – айтысов досоветского 
периода. Данный том, как и первый, состоит из двух частей. В первую часть вклю-
чены  айтысы  ярких  представителей  поэтического  мира  акынов-импровизаторов: 
Жамбыла  Жабаева,  Сарышолака  Боранбайулы,  Болмана  Кожабайулы,  Сауытбека 
Усаулы,  Асета  Найманбаева,  Жанылдыка  Айтимбеткызы,  и  др.  Их  произведения 
расположены по хронологическому принципу - со второй половины XIX по первую 
половину XX века. К сожалению, не у всех акынов-импровизаторов известны пол-
ные биографические данные, это связано с тем, что сведения о творческой жизни, 
как сами тексты айтысов, передавались через поколения устно.
Во второй части − даны научные приложения, в которых кратко представлены 
биографические данные акынов-импровизаторов. Каждый текст оснащен научны-
ми комментариями, пояснениями, помещен краткий словарь исторических имен и 
географические сведения.
В сборник вошли айтысы, опубликованные в изданиях «Айтыс» 1965-66 и 1988 
годов.    Вместе  с  тем,  в  данный  том  включены  айтысы,  взятые  из  сборников  без 
цензуры, увидевших свет лишь в годы независимости Казахстана. Например, про-
изведения Сарышолака Боранбайулы, чье творчество считалось «не достойным для 
советской идеологии», или Мырзабека Байжанулы (Кызыл жыршы), отстраненного 
из литературной сферы из-за набожности.
Антология предназначена для преподавателей и студентов консерваторий, уни-
верситетов искусств, и других высших учебных заведений, учителей и учеников му-
зыкальных школ, исследователей жанра айтыс, также широкого круга людей, кого 
интересует казахское искусство. 

396
Қазақ өнерінің антологиясы
RESUME
 
The proposed second volume of «Aitys» (Twenty-five volume edition «Anthology 
of Kazakh art») is a continuation of the publication of texts - it is aitys of pre-Soviet 
period. This volume  like the first, is composed of two parts. The first part included aitys 
of brightest representatives of the poetic world of akyns-improvisers: Zhambyl Zhabayev, 
Sarysholak  Boranbayuly,  Bolman  Kozhabayuly,  Sauytbek  Usauly, Aset  Naimanbayev, 
Zhanyldyk Aytimbetkyzy and others. Their works are arranged in chronological order - 
from the second half of the XIX and the first half of the XX century. Unfortunately, not all 
akyns improvisers have complete biographical data, it is due to the fact that information 
about  the  creative  life,  as  well  as  the  texts  of  aitys,  handed  down  orally  through  the 
generations.
In the second part are scientific applications that are briefly presented biographical 
information  of  akyns-improvisers.  Every  text  is  equipped  with    scientific  comments, 
explanations, includes a brief  dictionary of  historical names and geographical information.
The collection includes Aitys, published in editions of «Aitys» in 1965-66 and 1988. 
However, this volume includes Aitys taken from the collections of uncensored, released 
only  in  years  of  Kazakhstani  independence.  For  example,  the  works  of    Sarysholak  
Boranbayuly, whose creativity  was considered «not worthy of  the Soviet ideology,» or 
Myrzabekov Bayzhanuly (Kyzyl zhyrshy), detached from the literary sphere because of 
piety. 
 Anthologyis  intendedfor  teachers  and  students  of    conservatory,  university  of  the 
arts and other high schools, it is also addressed to teachers and pupils of  music school, 
researchers of  aytis, a wide rangeof readers who respect Kazakh arts.

397
Айтыс II том
МАЗМҰНЫ
АЙТЫСТАР .....................................................................................................3
Жамбыл мен Айкүміс ........................................................................................4
Жамбыл мен Сарбас ..........................................................................................6
Жамбыл мен Досмағамбет ..............................................................................34
Құлмамбет пен Жамбыл ..................................................................................53
Ноғайбай мен Зылиқа ......................................................................................66
Ноғайбай мен Айбала ......................................................................................68
Айқын қыз бен Жарылқасын қожа .................................................................73
Сарышолақ пен Сәлім .....................................................................................86
Сарышолақ пен Тоқсұлу .................................................................................89
Сарышолақ пен Бақи сұлу .............................................................................102
Сарышолақ пен Тама қызы ...........................................................................108
Сарышолақ пен Құлый ..................................................................................110
Мәшһүр-Жүсіп пен бір қожа .........................................................................129

398
Қазақ өнерінің антологиясы
Үкілі Ыбырай мен Құдайберген ...................................................................130
Құдайберген мен Қадиша .............................................................................134
Оңғар мен Ырысты қыз .................................................................................139
Қызыл жыршы мен Әкімгерей .....................................................................143
Болман мен Несігүл .......................................................................................151
Болман мен Тайжан .......................................................................................155
Иманжан мен Бибіғали қыз ...........................................................................160
Кеншімбай мен Ақсұлу .................................................................................170
Сауытбек пен Сыбанбек ................................................................................184
Сауытбек пен Майса ......................................................................................187
Әсет пен Ырысжан ........................................................................................190
Мәулімбай мен Мұғлипа ...............................................................................205
Мәулімбай мен Балаты ..................................................................................213
Кәрібай мен Әсет ...........................................................................................216
Мансұр мен Дәме ...........................................................................................247
Әжек пен Шәріпжамал ..................................................................................270
Қазақбай мен Нұрпейіс .................................................................................280
Жаңылдық пен Құдайберген .........................................................................291
Бақтыбай мен Мәйке қыз ..............................................................................295
Бақтыбай мен Бәйімбет .................................................................................314

399
Айтыс II том
Қадырбай мен Байтоқ ....................................................................................325
Қараішік пен Қубала ......................................................................................325
Заман мен Ұмсын ...........................................................................................328
Шернияз бен қыз ............................................................................................336
Сейдәлі мен Алтын ........................................................................................340
Сейдәлі, молда Бәйім, Ділдә .........................................................................346
Ешнияз сал мен Кенекес ...............................................................................363
ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР ....................................................................365
Ақындар туралы мәліметтер .........................................................................366 
Айтыстар туралы түсініктер .........................................................................371 
Сөздік ..............................................................................................................379
Тарихи есімдер ...............................................................................................382
Ру аттары ........................................................................................................386
Жер-су атаулары .............................................................................................388 
Фольклорлық бейнелер .................................................................................391 
Қысқартылған сөздер ....................................................................................392
Пайдаланылған әдебиеттер ..........................................................................393
Резюме ............................................................................................................395
Summary  .........................................................................................................396

400
Қазақ өнерінің антологиясы
ҚАЗАҚ ӨНЕРІНІҢ 
АНТОЛОГИЯСЫ
АЙТЫС
II ТОМ
Кітаптың шығуына жауапты Ш. Қойлыбаев
Редакторы Р. Әлмұханова
Дизайнері Б. Жапаров
Техниикалық редакторы С. Жапарова
Беттеуші Ә. Байзақова
Корректоры Б. Бодаубаев
Басуға 02.10.2014 қол қойылды. Пішімі 60х90/16. Офсеттік басылым. 
Қағазы офсеттік. Шартты баспа табағы 25,0. 
Шартты бояулы беттаңбасы 26,25.
Есептік баспа табағы 24.0 Таралымы 2000. Тапсырыс №