Айтыс II том

1
Айтыс II том
Айтыс
II
ТОМ
«КҮЛТЕГІН»
АСТАНА
2014
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ӨНЕР УНИВЕРСИТЕТІ
ҚОРҚЫТ АТЫНДАҒЫ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫ

2
Қазақ өнерінің антологиясы
УДК  821.512.122.-1
ББК 84 (5Каз)-5
Қ 17
Қазақстан Республикасы  Мәдениет министрлігі
«Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін 
басып шығару бағдарламасы» бойынша жарық көрді
Жобаның авторы: М. Жолдасбеков
филология ғылымдарының докторы, профессор
Редакция алқасы: 
М. Жолдасбеков (төраға),
А. Мұсаходжаева, С. Қасқабасов, Ш. Ыбыраев, С. Негимов, 
Р. Әлмұханова, Ж. Ерман, А. Әлтаев, С. Дүйсенғазин,
Ш. Қойлыбаев
Қ 17      Қазақ өнерінің антологиясы. 25 томдық. 
 
 Құраст. М. Жолдасбеков, Р. Әлмұханова. Астана,    
 
«Күлтегін»  баспасы. 
 
ISBN 978-601-7318-40-6
 
Айтыс. Т. II.  (Кеңестік кезеңге дейінгі айтыс). – 2014. – 400 б. 
 
ISBN 978-601-7318-42-0 
«Қазақ  өнерінің  антологиясы»  көп  томдығының  екінші  кітабына  кеңестік 
кезеңге дейінгі ақындардың ең үздік айтыстары енгізілді. 
Антология  консерваторияның,  өнер  университеттерінің,  өзге  де  жоғары  оқу 
орындарының оқытушылары мен студенттеріне, музыка мектептерінің мұғалімдері 
мен оқушыларына, айтысты зерттеушілерге, сондай-ақ, қазақ өнерін қастерлейтін 
қалың оқырманға арналады. 
ISBN 978-601-7318-42-0 (Т. II.)
ISBN 978-601-7318-41-3 (ортақ) 
        
© 
 «Күлтегін» баспасы, 2014
© 
 М. Жолдасбеков
© 
 Р. Әлмұханова

3
Айтыс II том
АЙТЫСТАР

4
Қазақ өнерінің антологиясы
ЖАМБЫЛ МЕН АЙКҮМІС
Жамбыл:_Айкүміс,_асықпауға_шамам_бар_ма_Жасшылық_ұрындырды_талай_жарға..._Сен_үшін_жатсам-тұрсам_арманым_көп,_Жем_болып_кете_ме_деп_жамандарға._Айкүміс'>Жамбыл:_Әдейі_ат_терлетіп,_келдім_тойға,_Айкүміс,_әуелден-ақ_болдың_ойда._Әуірі_басылмаған_албырт_едім,_Асығыс_айтқаныма_кінә_қойма!_Айкүміс'>Жамбыл:
Әдейі ат терлетіп, келдім тойға,
Айкүміс, әуелден-ақ болдың ойда.
Әуірі басылмаған албырт едім,
Асығыс айтқаныма кінә қойма!
Айкүміс:_Жігітке_көрінеді_үміт_жеңсік,_Жарымас_ол_мінезге_көңіл_көншіп._Жарқыным,_одан_қайта_қолқаңды_айтшы,_Әрнені_тере_бермей,_құр_білгенсіп._Жамбыл'>Айкүміс:
Аптығып, ә дегеннен, амандаспай,
Әдепті үйренбепсің, Жамбыл, жастай.
Асылға арсыдағы қол жетпей ме,
Ақылмен қимылдасаң, аспай-саспай?
Жамбыл:
Айкүміс, асықпауға шамам бар ма?
Жасшылық ұрындырды талай жарға...
Сен үшін жатсам-тұрсам арманым көп,
Жем болып кете ме деп жамандарға.
Айкүміс:
Біле ме пенде, шіркін, өз кемісін,
Ел кезіп, есер мінез сен де жүрсің.
Жаралған жат жұрттыққа ұрғашымыз,
Жарқыным, өкінбеші, сен мен үшін!
Жамбыл:
Барарсың бір жаманға өзің қор боп,
Отырсың қарқарадай әзір зор боп.
Көзіңе көк шыбынды үймелетер,
Көргенің өле-өлгенше ылғи сор боп.
Айкүміс:
Жамбыл-ау, күпінесің неге сонша?
Құтқарып қыз біткенді қалған жанша.
Қолдағы қаршығаңнан неге айрылдың,
Тұтқасы дүниенің сенде болса?
Жамбыл:
Жалғанның сорлысы екен қыз бен жігіт,
Жүрмеген бірге ойнап, бірге күліп.

5
Айтыс II том
Арыны басылмаған арсыз көңіл
Тағы да етіп отыр сізден үміт...
Айкүміс:
Жігітке көрінеді үміт жеңсік,
Жарымас ол мінезге көңіл көншіп.
Жарқыным, одан қайта қолқаңды айтшы,
Әрнені тере бермей, құр білгенсіп.
Жамбыл:
Түйме емес, тоғыз емес тілегенім,
Жұбатпас көңіліңді құр өлеңім.
Болмасаң сөзге қашақ, ішке тосаң,
Сырымды айттырмай-ақ білер едің?
Айкүміс:
Жамбыл-ау, жан екенсің сөзге сараң,
Жақпады қай мінезім бүгін саған?
Дітіңді білтелемей, білдіре айтшы,
Саласың қандай қолқа тегі маған?
Жамбыл:
Ауылым жайлап отыр Көксеңгірді,
Көз сүзіп, сіздің жаққа еңсем құрды.
Қолыма бір ұстатсаң, түсінерсің,
Томпайған төсіңдегі «өртеңгірді».
Айкүміс:
Жамбыл-ау, ұстатпаймын, кінә қойма!
Кетейін қайтып ардан мына тойда.
«Жақсы сөз жан семіртер» деген бар ғой,
Әдепті мінездерің жүрсін ойда.
Жамбыл:
Айкүміс, амалым жоқ, қош, ендеше,
Кетелік сыр білдірмей жат пендеше.
Атыңды, ақ жүзіңді ұмытпаспын,
Кеудемнен қашан менің от сөнгенше. 

6
Қазақ өнерінің антологиясы
Жамбыл Жабаев
1936  жылы  Жамбыл  қазақ  әдебиеті  мен  өнерінің 
онкүндігіне  қатысып,  Москвадан  оралғанда,  Жәкеңе 
жүзден  асқан  бір  ақсақал  сәлемдесе  келіп:  –  Жамбыл, 
сен  аспанға  мұнан  ары  ұшпасаң,  енді  түспейсің.  Осы-
дан он бес жыл бұрын сен туралы түс көрдім. Алматы 
қаласындағы  Ташкент  көшесімен  біреу  отыз  жорғаны 
тізіп,  айдап  барады  екен,  соның  ішіндегі  ең  әдемісіне 
көзім түсіп, қызығып, сұрап едім, айдаушы:
–  Бұл  –  Сүйінбайдың  Жамбылға  берем  деген 
жорғалары,  аманатын  өзіне  тапсырамын,  –  деп,  жүріп 
кетті.  Қазіргі  Ташкент  көшесі  –  бұрынғы  Ұлы  Жібек 
жолы  еді,  сол  ескі,  ұлы  жолмен  айдаған  жорғалар, 
жарықтық, Сүйекемнің жырлары еді, ол енді сенің мар-
жандай тізілген сөздерің, саған Сүйінбайдың бағы қонды. 
Сүйінбай сияқты майталман жорғасың. Өкімет сені дәл 
тапты,  жолың  ашылды,  жаңа  заманың  құтты  болсын,  – 
депті.* //Жолдасбеков М. Асыл арналар. 159-б.
 ЖАМБЫЛ МЕН САРБАС 
Сарбас:
Мен келдім домбырамды қолыма ала,
Бір сөзді өзім тұрып айттым жаңа.
Мен келген соң бұл жерде неге тұрсың,
Қара сирақ, қалбағай, қара бала. 
Ішінде Қасқараудың Сарбасың – мен,
Шапырашты кенеңнен, Дулатым – кең.
Домалақтай* енеңе тіл тигізсең,
Аруақ пен Құдайға жолықтың сен.
Қасқараудың ішінде атым – Сарбас,
Жақсылап сөйле дейсің, алдияр бас.
Бұл жерден жарты ауыз сөз алдырмаймын,
Былжырамай, сен өзің, еліңе қаш!
Дулат деген ел едім,

7
Айтыс II том
Мені байқап қарасаң,
Орнап жатқан көл едім.
Шапырашты ел ме екен,
Ойқастау саған жөн бе екен?
Мен – Майкөттің сегіз ұлының бірімін,
Мен сендейдің бәрін де,
Жаныштап, жастап жүр едім.
Шақырған соң қауымым,
Бұл жиынға кеп едім.
Нағашым Жалбыр, Он Қабан,
Осал жерден шықты демегін.
Қабанның арғы атасы – Әлік Аман,
Біреу жүйрік болғанда, біреу шабан,
Біреу жақсы болғанда, біреу жаман,
Қара баланы әдейі жалтақтатып,
Сақтап па едіңдер, бектер, маған?
Сыртыңнан сені бағармын,
Қазықтай жерге қағармын.
Талай-талай мінің бар,
Іздеп жүріп, табармын.
Көптігімді айтайын:
Жарықшақтың үш ұлы –
Дулат, Албан, Суанды.
Қоңырбөрік ішінде,
Кездестірдің жуанды.
Ұзынағаштағы егінші,
Бұл араға келгенге,
Неменеге қуанды?!
Шапырашты сенен – Дулат көп едім,
Бәрі бай, мырза, бек едім.
Тіленшінің құнындай,
Берекесіз ел едің.
Үміт қылып келіпсің,
Мені алдырар демегін.
Төрт Дулаттың баласы,
Албан жатыр алыста,

8
Қазақ өнерінің антологиясы
Суан жатыр Арыста,
Менімен түстің жарысқа,
Өңкей бектер қарап тұр,
Бәрің бірдей қалысқа.
Озбаспенен жарыспа,
Күш жетпеспен алыспа!
Дулаттап ұран шақырсам,
Ноғайбай мен Байбұлан,
О да келер намысқа.
Құр бекерге жарбаңдап,
Болмас жерде жабыспа!
Елімнің шетін айтайын,
Жаркентті барып жерлеген,
Малы жерді кернеген.
Байлық пенен көптікке,
Ешкімге намыс бермеген.
Сарбас ақын бұл жерде,
Көл дүкендей орнаған.
Нағашы атам – Мақтамазам әулие,
Қысылған жерде қолдаған.
Домалақтай енеме,
Тіл тигізген оңбаған.
Бейнет айдап келді ме,
Шапырашты, осында.
Сарбас ақын қасында,
Аз елге, сірә, күн бар ма?
Бұл сөзімде мін бар ма,
Мен бір жүйрік бәйгілі,
Шапқанымда сын бар ма?!
Төрт Дулаттың баласы,
Жер дүниеге сыймаған.
Айдап, малын жинаған,
Ерегіскен дұшпанды,
Еңкейтіп жүріп, қинаған.
Есепсіз қылып мал берген,
Қисапсыз қылып жан берген.
Дулат деген еліңмін,
Асуы жоқ беліңмін.

9
Айтыс II том
Көптігіме қарасаң –
Тастаса, ине жерге түспейді.
Бектігіме қарасаң,
Жаман тамақ ішпейді. 
Кербездігі осынша –
Ат үстінен түспейді.
Ақылына қарасаң –
Қайратпенен істейді.
Көшсе, түйе тіздеген,
Дұшпанды көрсе қарысқан,
Алтыннан қылыш сілтеген.
Қалың Дулат ішінде,
Бай десең де, менде көп,
Бек десең де, менде көп,
Көп десең де, менде көп,
Жер қайысқан мал да көп,
Ақыл айтар шал да көп.
Бестеректен шыққан Сәлімбай,
Бендеден тілін тартпаған.
Бетінен қаны тамылған,
Сөйлескен кісі жағынған,
Қорыққан кісі бағынған.
Ерлігіне қарасаң –
Кіреуке сауыт жамылған.
Кербездігіне қарасаң –
Етек, жеңін қағынған.
Сағаты жеткен ер екен,
Көрген кісі сағынған.
Күнту деген елінен –
Намаз деген ер шыққан.
Төмен жатып құмсаған,
Қырық жігітті жұмсаған.
Қан көрмесе қылышы,
Қылышы жаман сусаған.
Күнтудан шыққан ер Намаз,
Дұшпанның қолын шегелеп,
Естіген кісі шошынған.
Талапкер болған жігіттер,
Кеткен емес қасынан.

10
Қазақ өнерінің антологиясы
Үшінші Ботбайға келейін,
Атасы болған Ботбайдан,
Жеті жылдай қыз қарап,
Сұлуды құшқан оқтайдан.
Бұл Дулатқа тіл тигізбе,
Адам татқан, жұрт ерің,
Бейіс шекер тақтайдан!
Үсенбай шықты жасынан,
Майемердің қасынан –
Көрген кісі шошынған,
Бұлбұлдай тілі сайраған.
Елдің қамын ойлаған,
Аңырақайды жерлеген.
Тілегі бар ма бермеген?
Қасқарауда Қарабай,
Жасынан шыққан бөлініп,
Туған айдай көрініп,
Тартқан жайдай керіліп,
Майлыбайдың ұлы еді,
Кәрім шықты жасынан,
Қайратын жұрттан асырған.
Елін жауға бермеген,
Сөзін дауға бермеген.
Кісісі жоқ батырдың,
Сөзіне ешкім ермеген.
Батырлықпен ол кетті,
Шешендікпен ол кетті,
Ана пішкен тон кетті.
Жау ашпаған есігін,
Кеудесін тұнық жаратқан,
Шешен өзі кісі екен,
Жанды аузына қаратқан.
Кәрім батыр атанып,
Елдің шетін шетінетіп,
Ерегіскен дұшпанға,
Даяр болып ержетіп,
Кебекпай шықты жасынан.
Қызыл тілі сүрінбей,
Ер сасатын жерінде,

11
Айтыс II том
Ақыл тапқан бүгілмей.
Ерегіскен дұшпандар,
Кеткен емес кездессе,
Бір жанынан түңілмей.
Жан таң қалған сөзіне,
Кім шақ келген өзіне?!
Заманында болған жан,
Уақытымен толған жан,
Сөйлеп кетсе сөзіне,
Келтірсе Құдай кезіне,
Дуа берді өзіне.
Жақсы көрген кісіге,
Оң көзімен қараған.
Нәсілі нұрдан жаралған.
Үлкен сиез, топ болса,
Жан аузына қараған.
Жақсы көрген жігітті,
Өз көңіліне санаған.
Ерегіскен дұшпанды,
Көктырнадай талаған.
Тәуір болған жігіттер
Кебекеңе жараған.
Жылағанды күлдірген,
Әділдігін білдірген.
Әділдікке келгенде,
Қара қылды қақ тілген.
Бір Құдайды хақ білген,
Ақылы толып кіріскен,
Атты мінген жүрістен,
Сұлуды құшқан, сүйіскен.
Тамағына бал жеген, –
Шекер менен күріштен.
Топ ішіне барғанда,
Сөз бастаған дұрыстан.
Заманында ешкім аспаған,
Әділсіз сөзді айтпаған,
Айтқан сөзден қайтпаған.
Жамбыл, сенің дәмеңе –
Айтысам деп келгенге –

12
Қазақ өнерінің антологиясы
Жалпы Дулат күледі.
Шапырашты ел едің –
Үш жүз үйге толмаған.
Қыдыр мен бақ ол баста,
Саған, тіпті, қонбаған. 
Егескендер менімен,
Бармақтарын тістеген.
Теңім болса, айтар ем,
Оңым келсе, байқар ем,
Қара бала, көнбесең,
Қысылады тақымың.
Жарылқамыс, Жанту ұлымын,
Басылады қарқының.
Ерегіспе менімен –
Езіледі алқымың.
Ерегіссең менімен,
Ісім түссін сенімен.
Тілімді алсаң, қор болмай,
Жүре бергін жолыңмен.
Енді не деп айтасың,
Алдырмаймын қайтесің?
Алатұғын жеріңді айт,
Ішіңдегі шеріңді айт,
Кетпейтұғын жөніңді айт!
Жеңетұғын еліңді айт!
Ат жүздіріп келемін,
Айдын шалқар көліме.
Менің күлкім келеді,
Шапырашты еліңе.
Еліме енді қарасаң –
Адам ұлы батар ма!
Шабынып қылыш шабар ма,
Шамырқап мылтық атар ма!
Мұның бәрін есітіп,
Тірі адам тыныш жатар ма?!
Мен жетпестен қоймаспын,
Өзім айтқан сертіме.
Жүйрік пен жорға жетелеп,
Сөз сөйлеші төтелеп,

13
Айтыс II том
Көп Дулаттың ішінде,
Мен туып ем өктеген.
Шапырашты сықылды,
Қолы қысқа мен емес.
Қысқа жібі шолтаңдап,
Күрмеуіне жетпеген.
Бағып едің Салықты,
Бір көрмедің жарықты.
Жүгіремін алысқа,
Жүйрік тартар дабысқа.
Терісінде шелі жоқ,
Керіліп жатқан елі жоқ,
Құр бекер не айтады,
Іштеменің жөні жоқ.
Кеңірдектен алайын,
Саған тісті салайын,
Айтып қара еліңді,
Қай айтатын елің бар,
Қай сөйлейтін жөнің бар?
Айта алмасаң еліңді,
Дыбысыңды шығарма.
Кетпеймісің қасымнан,
Ерегіссең менімен.
Шапыраштым, абайла,
Жеңбей тұрман қасыңнан!
Жамбыл:
І
Алматы деген шәһәрда –
Жұрт жиналып жатқанда,
Қырбай, Қожамберлі болыстың
Сәскеде жетіп үйіне,
Би, болыстар жиналып,
Қол, аузы етке майланып,
Табаққа қол қойғанда,
Домбырамды өңгере,
Кіріп келдім еркіндеп.
Ноғайбай мырза шіренген:
 – Домбыра алған бұл кім? – деп

14
Қазақ өнерінің антологиясы
Теріс көзбен қарады.
Танып тұрып, танымай,
Екі көзі жеп барады.
Осы неме екен деп,
Түрімді көріп Ноғайбай
Деді бекер: – Шошыма!
Өңкей дәудің қасында,
Сөйлемессің мұңаймай.
Сүйінбайым бір күнде,
Былай өлең айтқан деп,
Бір ағашты құшақтап,
Отырды кеп шынтақтап.
 – Жамбыл деген немеңіз –
Екейдегі осы ма?
Ноғайбайдың алдында,
Сөз сөйлеші ашыла!
Орын тауып айтпасаң,
Қамшы тиер басыңа!
Сағынып жүрген немедей,
Отырдың тақап қасыма.
Бір ауыз сауал сұрайын,
Айта алмасаң өлеңді,
Шықпыртайын басыңа.
Қожамберлі мақтайды,
Бұл неліктен жақтайды?
Кейбіреу айтса өлеңді,
Бекер аузын боқтайды.
Сүйінбайға іні деп,
Парасат қып мақтайды.
Сүйінбайдан басқа өлеңші,
Сірә, маған жақпайды.
Домалақтан қозғашы,
Жарықшақтан озбашы.
Бет алдыңа бақырып,
Таңдайыңнан тозбашы.
ІІ
Жамбылдың келді кезегі,
Мықты Мазамқызы екен –

15
Айтыс II том
Домалақтай енеміз.
Қасиетті енеден –
Енді сөйлей келеміз.
Домалақтай енеміз –
Үш қатынның бірі екен.
Сары бәйбіше мықты кеп,
Бай қарамай жүр екен.
Байлық пен байдың жылқысы,
Есебі жоқ көп екен.
Жұлым үйі бар екен,
Жұлым үйден саңылау көрінді...
Домалақ енем қасында,
Құшақтасып, сүйісіп,
Әзілмен ойнап күлісіп,
Отыр екен бір қожа.
Жүзінен нұр тамғандай,
Мейірі жанның қанғандай,
Сүйкімді бір жан екен.
Түн қойнында оранып,
Бәйбішеден ұрланып,
Түнеп жүрген шағында,
Жүкті болып қалады.
Айы жетіп тұрғанда,
Ел көшпекші болады.
Толғатады анамыз,
Ертең көшіп барамыз,
Деп жұртында түнейді.
Таң атады күн шығып,
Бесін уақыт болғанда,
Қырғыздан шыққан Аққошқар,
Шаппақ болып келеді:
 – Байдабектің мен бүгін
Көп жылқысын аламын.
Батаңды бер, Домалақ,
Сенің батаңды аламын.
 – Қалағаным берсеңіз,
Қуанышы сенде болсын деп,
Түп қазығы менде болсын деп,
Қол жайып, батасын береді.

16
Қазақ өнерінің антологиясы
 – Қандай бата мұның деп,
Аққошқар кетті аттанып.
 – Барасың, барасың да аласың,
Қуанышы сенде деп.
Таңға жуық болғанда,
Сан жылқыны шулатып,
Тай, құлынын тулатып,
Айдап алып жөнелді.
Домалақ тысқа шығады,
Аққошқар тағы келеді.
«Қалағаның бар ма?» деп,
Келіп, сөйлей береді.
Көп жылқының ішінде,
Тоқсан екі құлынды.
Бір сары айғыр бар еді
Енесінің шуынан –
Басқаны, тіпті, көрмеген,
Шыбыннан басқа қонбаған,
Желден басқа мінбеген,
Мойнына құрық тимеген,
Соны ғана бергін деп,
Солай жауап қылады.
Асауды қалай ұстайсың,
Жүген, құрық тимеген?
Ұстасам, ұстап алайын,
Ұстамасам, қалайын.
Құр, құр, құр, жануар!
Құтың менде жануар,
Бері келші бізге деп,
Күдеріңді үзбе деп,
Қазығың қалды менде деп, 
Құрайттады Домалақ.
Айғыр сонда келеді,
Омырауын иіскеп,
Алды айғырды жүгендеп,
Айдады жылқының өзгесін,
Аққошқар батыр түгендеп.
Екі аяқты тұсады,

17
Айтыс II том
Тырп етпеді жануар,
Жуас малға ұсады.
Түс мезгілі болғанда,
Сегіз ұлы келді артынан,
Айғырды нағып байладың,
«Топ жылқылар қайда?» –деп,
Домалақтан сұрады.
Домалақ жайын айтыпты:
 – Балалар, оған бармаңдар,
Түп қазығы бізде деп,
Таңға жуық болғанда,
Жылқың қалар мұнда кеп.
Арттан қуып барсаңдар,
Мерт боларсың, балалар,
Шылбырына оралып,
Жалына анам айтады.
Бірақ тілін алмады,
«Барамын» деп болмады,
Сегізі бірден жөнелді,
Сағаға таман келеді.
Саға судан өтеді,
Сонда қырғыз қуады.
Бұқтырма қойып жүз кісі,
Бір тасаға тығады.
Алдына аңдып түсіріп,
Сегізін ұстап алады.
Сегізін бірдей бауыздап,
Жосадай ғып салады.
Байдабек бар артынан,
Бір тобымен келеді:
 – Балаларың тіл алмай,
Осы жерден жөнелді.
Балаларың мерт болды,
Қайтпайтұғын серт болды,
Барып қара өлікті,
Жалған деме мұнымды.
Байдабек те жөнеді,
Қайта оралып келеді:
Балалар тегіс өліпті...

18
Қазақ өнерінің антологиясы
Деп жауабын береді.
Домалақ енем бас болып,
Сүйреткі сап айғырға,
 – Өлгенге енді қайғырма, –
Деп жұбатып, әл беріп,
Дереу жинап өлікті.
Бір жерге әкеп көміпті.
Домалақтай енемнің,
Қасиеті көп еді.
Таңға жуық болғанда,
Жылқы келер деп еді...
Түн ортасы болғанда,
Құрайт салды Домалақ.
Сары айғырдың даусына,
Тас жаңғырды домалап.
Таң сарғайып келгенде,
Қалың жылқы шұрқырап,
Келеді шаңы бұрқырап.
Көшіп ауыл жөнелді,
Сегіз күндей көшеді,
Күні-түні тыным жоқ
Тыным қылған күні жоқ.
Кіші жүз бен Орта жүз,
Маңайына қонды кеп.
Домалақ сонда толғатты,
Сырық, бақан орнатты.
Бебеулетіп ананы
Бала келді дүниеге.
Қуанды ана масайрап,
Қолына алып баланы,
Бар денесін қарады:
Еркек бала туыпты.
Бірақ басы жаралы –
Ана болды назалы.
Сары бәйбіше қылғанын,
Сонда ақылмен табады.
Кіші жүз бен Орта жүз,
Байдабекті көшіріп,
Аламыз деп ауылға,

19
Айтыс II том
Ат терлетіп келеді.
Кіші жүзде көпке аян,
Бір оташы бар еді.
Кейде еміп, кейде ембей,
Талып жатқан баланы,
Оташы кеп көреді.
Суық қолдың орны деп,
Көзінше айтып береді.
Жарық жерін басының,
Ойып алып оташы,
Тасбақаның сүйегін,
Жамап, соған егеді.
Бала оңалды үш айда,
«Жарық төбе болды деп –
Жарықшақ ат» қойды көп.
Жарықшақтан туды үш ұл:
Бірі – Дулат, бірі – Албан,
Бірі – Суан, білсең бұл.
Бұрынғыдан есіткен,
Ата жайы, ел сөзі.
Домалақтай ананың.
Бізге дастан әр кезі.
Ата жайын ұқпастан,
Құр мақтанға жармасқан,
Сен – Дулаттың бір езі.
ІІІ
Сарбас ақын менмін деп,
Нан пісіріп кеудеңе,
Неге мұнда келдің деп,
Ақиландың сен неге?
Аузы-басың қуарған,
Ұрты-басың суалған.
Қайда атаң мен түп бабаң,
Тұлпар мініп, ту алған?!
Бір жақсылық көрмеген,
Артынан ешкім ермеген.
Мен Шапырашты ұлы едім,
Алтыннан қылыш сермеген!

20
Қазақ өнерінің антологиясы
Көп Дулаттың баласы,
Рас сенен аз едім,
Аз да болса, батыр ем.
Топты жерге барғанда,
Саулап тұрған сөз едім...
Жаулы жерге барғанда,
Атамын деп оқталған,
Көк берен болат кезедім.
Келді менің кезегім,
Келсе, айтайын шешіліп,
Кезекті бермей манадан,
Өртенді менің өзегім.
Сақалыңмен жалпылдап,
Тересің Жамбыл тезегін.
Шапырашты мен едім,
Қалың Дулат сен едің.
Аз да болсам, әуелі,
Ширегіме келмедің.
Бір қадалған жерімнен,
Қан алмай кетер демегін.
Есқожа деген елімнен,
Кім кетті екен ерлікпен,
Кім жүрген менің шенімнен?
Асыл, жауһар кеткен жоқ,
Әсте, менің жерімнен.
Саурық шыққан басынан,
Көк шыбықтай иіліп,
Ерлік қылған жасынан.
Әкең Саурық дегенде,
Күндік жерден дұшпанын,
Дабылымен қашырған!
Ал, ал Саурық дегенде,
Қалтырамады қандай жау?
Қарсыласып келгеннің,
Қайтқаны бар ма одан сау?!
Мінген атын жаратқан,
Жұртты өзіне қаратқан,
Қылышы қия шабылған,
Жүйрік аттың бәрі де,
Пұшпағынан сабылған.

21
Айтыс II том
Найзасын тасқа түйреген,
Мақтанбағын, Сарбасжан,
Қалың Дулат ішінде,
Дәу Сыпатай басында,
Андасы бар қасында,
Әлі төре жанында,
Қасқарауда Қарабай,
Бет-жүзіне қарамай,
Қасқарау Қырбас батырды.
Шылбыр тағып мойнына,
Қан тамшылап қойнына,
Маңайына бара алмай,
Сонда Дулат қарғадай,
Шулап, жылап күңіренген.
Сонда батыр Сұраншы:
 – Екі-ақ кісі қырамыз,
Барып, ойран саламыз! –
Өзгені ертпей артынан,
Тек қасына серікке
Сұраншы еді сүйреген,
Атамқұлды-ақ шақырған.
Атамқұл келді қасына,
Қылышы бар бұлқынған.
Дұшпанды жерді көргенде,
Арыстандай жұлқынған!
Қалың Дулат көргенде,
Қорқып, бұққан сиқынан.
Сұраншыдай батырдың,
Жан жүрмеген шенінен.
Алмастан соққан ақ қылыш,
Еш кетпеген белінен.
Ашуланған кісіге,
Қабағы жаман түксиген.
Досы қатты сүйінген,
Дұшпаны жаман күйінген.
Сұраншыны көргенде,
Аузын ешкім ашпаған,

22
Қазақ өнерінің антологиясы
Аяғын қадам баспаған.
Қарсы келген кісіні,
Сүйретіп жерге тастаған.
Сабырлықпен іс қылып,
Көлденең жатқан мылтықтан,
Жан сауғалап қашпаған.
Тілеуқабыл, Майемер –
Саркемерде шабылған.
Қоқанның ханы Құдиярға,
Албан, Дулат жиылып,
Көп болғанда не қылған?!
Үш бөлінді бұл Дулат,
Бір бөлігі Іле өтті,
Айсаның қарын өрледі...
Батыр деген Сыпатай,
Жау қарасын көрмеді.
Сыпатайдай батырың,
Қашқаннан соң өлгені!
Сарбалақтың басында
Аңырақайдың қасында,
Қоянға ұсап ерлері,
Сол жерінен келмеді.
Тойшыбек пұшық түксиіп,
Қасқарау Кәріммен қас екен.
Қырғызда Жантай, Жанғараш,
Кәрімменен дос екен.
Шап деген екен Кәрімді,
Досына енді болысып.
Сені шауып алар деп,
Хабар айтқан оған кеп.
Түнделетіп сол Кәрім,
Үш күн, үш түн жосылып,
Көше берген төмендеп,
Ақтоғайға құдиды,
Тілеуқабыл, Майемер.
Іле бойын жағалап,

23
Айтыс II том
Бір түбекке тығылды.
Қоқан қолы қоқаңдап,
Сала берді дығырды.
Қыз бен жігіт тізіліп,
Су шетіне жығылды.
Жаудан ұшып зәресі,
Суға кетер сорылар,
Берді құмға денені. 
Қыз, келіншек дегенді,
Мінгестіріп түйеге,
Жаулап алып жөнелді.
Мал-мүлікке таланған,
Қоқан қолы кенелді.
Сонда к.. ашылды,
Мал мен мүлкің шашылды.
Жауға біткен асыл ер,
Найзасын тасқа таянды.
Қасқарауда Кәрібоз,
Сұраншыға барады:
 – Сенен қайрат болмаса,
Тағы да жау шабады.
Біздің Дулат көп жылап,
Сенен басқа пана жоқ,
Баруыңды тұр сұрап.
Батыр деген Сыпатай,
Жалғыз басын жүр ұрлап.
Сенен қайрат болмаса,
Ел намысын, ел кегін,
Жоқтар кісі болмады.
Шағатайдай халықты,
Жібермеді Тойшыбек,
Ойлағаны оның тек –
Өз қамы ғой, оңбады...
Жауды көрсе, қуанған,
Тұлпар мініп, ту алған.
Дұшпанды жерді көргенде,
Миықтан күліп, қуанған.
Сұраншыдай батырға,
Қасқарауда Кәрібоз,
Бәуке келіп жылаған...

24
Қазақ өнерінің антологиясы
«Жүр батыр» деп сұраған.
Жаулы жерде бақ берген,
Дұшпанға жетер жақ берген,
Таңдайына сөз берген,
От ұшқынды көз берген,
Құтылар ма сенен жау,
Қан майданда кез келген
Қатын, бала кетті деп,
Жарамдысын алды деп,
Сенен қайрат болмаса –
Бердік жауға арды деп,
Айтқан сырын оңаша.
Көп Дулаттың баласы, 
Көп болғанмен, күші жоқ,
Қарсы келер кісі жоқ.
Көп Дулаттың ежелден,
Шабылған елде ісі жоқ.
Сенен қайрат болмаса,
Дулаттың өңі, түсі жоқ.
Құлағың сал сөзіме:
Баққа біткен батырсың,
Қырылып біз жатқанда,
Қайтіп шыдап жатырсың?
Найзаңды тастан өткізген,
Артық туған ұл едің;
Сенен қайрат болмаса,
Ажалымыз жетті деп,
Қыз, келіншек, қыруар мал,
Жау қолында кетті деп,
Сенен рақым сұраймын,
Айтпай, қалай шыдаймын?
Қалың Дулат дегенмен,
Жауды көрсе, жасыған.
Бақыт берген жігіт ең,
Даңқың шыққан жасыңнан.
Қырық мың қолға қаймықпай,
Қарсы шығар ешкім жоқ,
Атыңа мін, батырым,
Жәрдем берер бір Құдай.
Қырық мың қолға қарасаң:

25
Айтыс II том
Іледен бері қаптаған,
Жас әйелді таптаған,
Қарсы келер кісі жоқ,
Ел қалмады шаппаған.
Желісін қиып, жылқы алды,
Ойран қылып, мүлік алды,
Сенен басқа бұл жерде,
Жауға шабар кім қалды?!
Қалың Дулат белгілі,
Ерлігінен саны көп,
Жауға шабар жаны жоқ,
Жаудан қорқып, жосыды.
Аңырақайда тағы боп,
Жылап, шулап біздің ел,
Деді саған хабар бер!
Мұны естіген батырдың,
Түгі шықты сыртына.
Жаудың көріп қырғанын,
Жаны ашыды жұртына.
Қол ұстасып келгенде,
Қалың қазақ өз елім,
Ел намысын қорғамау –
Ер жігітке өзі өлім!
Ашуы кеп батырдың, 
Даусы шығып, ақырды,
Жолдастарын шақырды.
Қасына үш жүз қол ертіп,
Ақтұяққа мінеді,
Он мың қолға тиеді.
Үш күн, үш түн соғысып,
Жауды шөптей жапырды.
Қырып-жойып қалғанын,
Ел шетінен қашырды.
Жау шапқанда өз елін,
Жымиып қашқан қояндай,
Дулаттың батыр дегенін,
Сол уақытта сақтаған,
Сұраншы біздің ер еді.

26
Қазақ өнерінің антологиясы
Кәне, осындай ерді айтпай,
Жатқа намыс бермеген.
Құр созасың өңешті,
Байларын айтып еліңнің,
Қолынан боқ келмеген,
Дулат деген ел екен,
Жадағай, жайдақ дер екен.
Шапырашты ел екен,
Батыр туған дер екен!
Ерегіскен дұшпанды,
Найзаменен шанышқан.
Күні-түні тынбаған,
Дұшпаннан сағы сынбаған.
Шын ашуы келгенде,
Мұрты кетер түксиіп,
Тақиясын шашы көтерген,
Намысыңды әперген.
Жауды көрсе, тап берген.
Маңдайыңа бақ берген,
Шешен қылып, жақ берген.
Өзіне еркін шақ берген,
Қырық жасқа келгенше,
Сөзін жаман демеген.
Ешбір төре еріксіз,
Шеніне оның келмеген.
Ерлік пенен намысқа,
Ат сауырын бермеген!
Жандаралдың алдында,
Қаймықпай, сөзін жөндеген.
Төре, қара жиылып,
Құм төбедей үйіліп,
Ешбір адам болмады,
Сұраншы білсін демеген!
Қайрап қойған ақ болат,
Сермегенде жау кесер,
Жаудан асып, тау кесер.
Тастан өтер қылышы,
Қырық тоғызға келгенше,
Ерлігі оның өрлеген.

27
Айтыс II том