Технология және биоресурстар факультеті
жүктеу/скачать 0,89 Mb. Pdf көрінісі
|
эпителий - без өзектерінің қабырғаларын, бүйрек нефрондарының проксимальды және дистальды бөлімдерін, қалқанша без фолликулдары қабырғасын құрайды; 3) бірқабатты бірқатарлы призма (цилиндр) тәрізді эпителий – безді эпителий – безді қарынның кілегейлі қабығын, жатыр мойнының ішкі бетін, жиекті эпителий – ащы ішектер мен жуан ішектердің кілегейлі қабықтарын, өт қабын астарлайтын, ұйқы безі ацинустарының қабырғасын құрайды; 4) бірқабатты көпқатарлы кірпікшелі эпителий – тыныс жолдары кілегейлі қабықтарын, ен қосымшасы мен жұмыртқа жолын астарлайды. Көпқабатты эпителий ұлпалары: көпқабатты жалпақ және көпқабатты ауыспалы эпителий болып екі топқа бөлінеді. Көпқабатты жалпақ эпителий: көпқабатты жалпақ мүйізделмейтін эпителий және көпқабатты жалпақ мүйізделетін эпителий болып бөлінеді: 1) көпқабатты жалпақ мүйізделмейтін эпителий (1)
қуысын, өңештің кілегейлі, көмекей бөбешігін, тік ішектің соңғы бөлігі кілегейлі қабығын, қынаптың ішкі бетін астарлайды, көздің қасаң қабығын қаптайды; 2)
Ол үш қабат эпителиоциттерден құралған: базальды қабат, аралық қабат, жабынды қабат (күмбез тәрізді эпителиоциттер - полиплоидті). 4-сұрақ. Безді эпителий (БЭ) жануарлар организмінде бөлінділер (секрет, инкрет, экскрет) бөлу қызметін атқарады. БЭ-лер гландулоциттерден (безді эпителиоциттер) тұрады (мөлшері ірі келеді, ядролары мен ядрошықтары салыстырмалы үлкен, эндоплазмалық тор, рибосомалар, Гольдж кешені жақсы жетілген). Гландулоциттердің бөліндіні бөлу процесін бөліндіні (секретті) бөлу айналымы (ББА) деп атайды. ББА-н 5
минеральдық заттар қан тамырларымен ұлпа сұйығына шығарылып, негіздік жарғақ арқылы гландулоциттердің базальды полюсі цитоплазмасына өтеді) жинақтау кезеңі, 2) гландулоциттер эндоплазмалық торында қоректік заттардан (белокты секреттер, инкреттер гранулалы эндоплазмалық торда, бөліндінің белоксыз құрамдары – көмірсулар, липидтер т.б. агранулалы эндоплазмалық торда) бөліндінің түзілу кезеңі, 3) гландулоциттер эндоплазмалық торларында синтезделген заттардан Гольдж кешендерінде бөлінділер тамшылары мен дәншелерінің түзілу және гландулоциттер цитоплазмасының апикальды полюстерінде жинақталу кезеңі, 4) бөліндінің гландулоциттерден сыртқа немесе организмнің ішкі ортасына бөлу кезеңі – экструзия (гландулоциттерден бөліндінің сыртқы ортаға бөлініп шығуының үш түрі болады: бөлінді бөлудің мерокринді түрінде гландулоциттер плазмолеммасының бүтіндігі бұзылмайды, бөлінді диффузды жолмен сүзіліп шығарылады, апокринді түрінде гландулоциттер жартылай бұзылады, бөлінді тамшылары немесе дәншелері қоршаған жасуша
плазмолеммасымен бірге
гландулоциттердің апикальды полюсінен үзіліп бөлінеді де, без ацинусының қуысына өтеді), 5) бөлінді бөлінгеннен кейінгі гландулоциттердің қалпына келу кезеңі. Бездердің жіктелуі. Бездер – құрылысына байланысты: біржасушалы бездер және көпжасушалы бездер болып екі үлкен топқа бөлінеді. Бөліндіні (секретті, инкретті) бөліп шығару ортасына байланысты: сыртқы секреция бездері (экзокринді бездер) және ішкі секреция бездері (эндокринді бездер) болып бөлінеді. Эндокринді бездер (ЭБ) бөлінділерін (инкреттерін): 1) организмнің ішкі сұйық ортасына (қанға, лимфаға, ұлпа сұйығына) шығарады. 2) Бұлардың инкреттерін гормон (грек тілінен - қоздырушы зат, қоздырамын) деп атайды. 3) Эндокринді бездер инкрет бөлетін тек соңғы бөлімдерден ғана тұрады. ЭБ-дің сыртқа ортаға бөлетін шығару
Экзокринді бездердің (ЭкБ) бөлінділерін секрет деп атайды. ЭкБ секреттерін организмнің сыртқы бетіне (қоршаған сыртқы ортаға) немесе сыртқы ортамен тесіктер арқылы қатысатын түтікше мүшелердің қуыстарына шығарады. Сондықтан, ЭкБ екі бөлімнен: секрет бөлетін соңғы бөлімдерден және шығару өзектерінен тұрады. Құрылысына байланысты ЭкБ: қарапайым (бір шығару өзегі) және күрделі (шығару өзегі тарамдалған) бездер болып бөлінеді. Қарапайым бездер: тарамдалған және тарамдалмаған бездер болып бөлінеді.
бөлінеді. Бақылау сұрақтары: 1. Ұлпаның анықтамасы, жіктелуі. 2. Эпителий ұлпасының жалпы сипаттамасы, жіктелуі. 3. Жабынды эпителий: түрлері, олардың құрылысы, денедегі орындары, шығу тектері, қызметтері. 4. Безді эпителий: бездің анықтамасы, жіктелуі, түрлері, құрымы. 5. Экзокринді бездер, олардың бөлімдері, сипаттамасы. 6. Бөліндіні (секретті) бөлу айналымы. 7. Эндокринді бездердің сипаттамасы.
1.
«Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы» оқулығы, 2005, 110 – 127 беттер.
Дәрістің тақырыбы: Эпителий ұлпасы. Дәрістің мақсаты: Студенттерді ұлпаның анықтамасымен және оның жіктелуімен таныстырып, эпителий ұлпасы туралы оларға толық мәлімет беру. Түйінді сөздер: ұлпа, эпителий, негіздік жарғақ, борпылдақ дәнекер ұлпасы, жабынды эпителий, безді эпителий. Иллюстрация: бірқабатты эпителий ұлпалары, көпқабатты эпителий ұлпалары, бездер жіктелуінің нобайы, бездердің түрлері, бездердің құрылысы (таблицалар, слайдтар).
1. Бездердің морфологиялық-физиологиялық жіктелуі. 2. Безді эпителийдің дамуы және құрылысы 3. Безді эпителийдің орналасу орны, қызметі.
инкрет – гормон) бөлетін бездердің негізгі қызметін атқаратын жұмысшы бөлігі – паренхимасын құрайды. Ол бөліндіні синтездеуге, жинауға, сақтауға және бөліп шығаруға маманданған безді эпителий жасушаларынан – гландулоциттерден тұрады. Безді эпителий гландулоциттеріне жабынды эпителий ұлпасы эпителиоциттеріне тән қасиеттер (полюстік айырмашылық, негіздік жарғақпен жанасу, тек эпителий торшаларынан тұратындығы т.б) ортақ. Бірақ, гландулоциттер өздеріне ғана тән кейбір құрылымдық қасиеттерімен де ерекшеленеді. Атап айтқанда, олардың жалпы мөлшері ірі, ядролары мен ядрошықтары салыстырмалы үлкен болып келеді. Гландулоциттер цитоплазмасында бөліндіні түзетін органеллалар (эндоплазмалық тор, рибосомалар, Гольдж кешені) жақсы жетілген. Бөліндіні синтездеуге қажет материалдар (РНҚ, белоктар) мен әртүрлі сатыдағы бөлінді тамшылары, түйіршіктері, дәншелері безді торша цитоплазмасында көптеп кездеседі. 2-сұрақ. Бөліндіні бөлу процесін секрет бөлу айналымы деп атайды. Бұл процесс бес кезеңнен тұрады: 1) кезең – гландулоцитке бөліндіні синтездеуге қажет заттардың келуі. Органикалық және минералдық заттар организмнің сұйық ішкі ортасынан (қан, лимфа, ұлпа сұйығы) негіздік жарғақ арқылы гландулоциттің базальды полюсімен жеткізіледі; 2) кезең – әкелінген заттардан эндоплазмалық торда бөліндінің синтезделуі. Белокты секрет немесе инкрет гранулалы эндоплазмалық торда, белоксыз бөлінділер құрамы – агранулалы эндоплазмалық торда түзіледі; 3) кезең – синтезделген бөліндіден бөлінді тамшылары мен дәншелерін түзу. Бұл процесс Гольдж кешенінде жүріп, түзілген тамшылар мен дәншелер гландулоциттердің апикальды полюсінде жиналып, жасушадан сыртқа шығарылуға дайындалады.; 4) кезең – бөліндіні сыртқа бөліп шығару – экструзия. Жануарлар организмдерінде бөліндіні гландулоциттерден сыртқа бөліп шығарудың үш түрі кездеседі. Олар: бөлінді бөлудің мерокринді, апокринді және голокринді түрлері.Бөліндіні бөлудің мерокринді түрінде гландулоцит плазмолеммасының бүтіндігі бұзылмайды. Бөлінді гландулоцит плазмолеммасы арқылы диффузды жолмен сүзіліп сыртқа шығарылады. Бөлінді бөлудің апокринді түрінде гландулоциттің бүтіндігі жартылай бұзылады. Оның
апикальды ұшына
жиналған бөлінді, жасуша плазмолеммасымен бірге үзіліп секрет тамшыларына айналады. Бөлінді бөлудің голокринді түрінде гландулоцит протоплазмасы толығымен бөліндіге толып жарылады да, безді жасуша толық бұзылып, ішіндегі жиналған бөлінді сыртқа шығарылады. 5) кезең – бөлінді бөлінгеннен соң, гландулоциттердің қалпына келуі. Бұдан кейін, бөлінді бөлудің кезеңдері кезегімен қайтадан қайталанады. Бездердің жіктелуі. Бездер – өзінен арнайы бөлінді бөлуге маманданған жеке жасушалар немесе жасушалар топтары, болмаса жеке мүшелер. Құрылысына байланысты бездер біржасушалы және көпжасушалы болып үлкен екі топқа бөлінеді. Бөліндіні шығару ортасына қарай бездер: сыртқы секреция немесе экзокринді бездер және ішкі секреция немесе эндокринді бездер болып екіге бөлінеді. Бөліндіні шығару ортасына қарай бездер: сыртқы секреция және ішкі секреция бездері болып үлкен екі топқа бөлінеді.
бездер бөліндісі – инкрет (ішке бөлу) немесе гормон (қоздырушы зат – грек. Hormao – қоздырамын) деп аталады. Эндокринді бездер гормондарын организмнің ішкі сұйық ортасына (қанға, лимфаға, ұлпа сұйықтығына) шығарады. Сондықтан, эндокринді бездер тек бөлінді бөлетін безді бөлімнен тұрады. Олардың сыртқа шығару өзектері болмайды. Сыртқы секреция бездері немесе экзокринді (грек. Exo – сыртқа, krino - бөлу) бездер бөліндісі секрет деп аталады. Олар секреттерін сыртқы ортаға, мысалы, терінің сыртқы бетіне немесе қуысы сыртқы ортамен қатысатын мүшелер қуыстарына (түтікше ішкі мүшелер) шығарады. Сондықтан, экзокринді бездер екі бөлімнен тұрады. Олар: секрет бөлетін бездің соңғы бөлімдері және шығару өзектері. Шығару өзектерінің тарамдалу сипатына қарай, сыртқы секреция бездері: қарапайым және күрделі экзокринді бездер болып бөлінеді. Қарапайым экзокринді бездердің бір ғана шығару өзектері, ал күрделі экзокринді бездердің шығару өзектері бірнеше тарамға таралады. Қарапайым экзокринді бездер соңғы бөлімдерінің тарамдалу сипатына қарай: Тарамдалмаған және тарамдалған болып ажыратылады. Бөлінді бөлетін соңғы безді бөлімінің пішіні мен құрылысына байланысты экзокринді бездер: түтікше, көпіршікше (альвеола тәрізді) және түтікше-көпіршікше (аралас) бездерге бөлінеді. Сонымен, жануарлар организмдерінде экзокринді бездердің төмендегідей түрлерін кездестіруге болады. Олар: 1) қарапайым тарамдалмаған түтікше бездер; 2) қарапайым тарамдалған түтікше бездер; 3) қарапайым тарамдалмаған көпіршікше бездер; 4) қарапайым тарамдалған көпіршікше бездер; 5) күрделі тарамдалған түтікше бездер; 6) күрделі тарамдалған көпіршікше бездер; 7) күрделі тарамдалған түтікше-көпіршікше бездер. Секретінің құрамына байланысты экзокринді бездер – кілегейлі (құрамында – муцин), сірлі (құрамында – ферменттер) және кілегейлі – сірлі, немесе аралас бездерге бөлінеді.
1.
Безді эпителий: бездің анықтамасы, жіктелуі, түрлері, құрымы. 2.
Экзокринді бездер, олардың бөлімдері, сипаттамасы. 3.
Бөліндіні (секретті) бөлу айналымы. 4.
Эндокринді бездердің сипаттамасы.
2.
беттер. №6 ДӘРІС. Дәрістің тақырыбы: Сұйық дәнекер ұлпасы.
жіктелу принципімен, ұлпалардың құрылысымен, олардың жануарлар денелеріндегі орналасу орындары мен атқаратын қызметімен таныстыру. Түйінді сөздер: қан, қан тамырлары, қантүзілу, дәнекер ұлпалары, шеміршек ұлпалары, сүйек ұлпасы. Иллюстрация: қан, қантүзілу, борпылдақ және тығыз дәнекер ұлпалары, май ұлпасы, ретикулалы ұлпа (таблицалар, слайдтар). Дәрісте қамтылатын негізгі сұрақтар: 1. Жалпы сипаттама. 2. Сұйық дәнекер ұлпасының түрлері, шығу тегі, құрылысы, атқаратын қызметі.
1-сұрақ. Эндотелий – қан және лимфа тамырлары мен жүректің ішкі бетін астарлайтын мезенхима туындысы. Ол бір-бірімен тығыз байланысып бір қабатта орналасқан, ұзынша келген (ұзындығы 5-175 мкм) жұқа (биіктігі 1-5 мкм) жасушалар – эндотелиоциттерден құралған. Эндотелиоциттердің құрылысы эпителиоциттерге ұқсас, оларда полярлық айырмашылықтар бар. Олардың тамырлар қуысына қараған апикальды ұшында микробүрлер мен цитоплазмасында пиноцитозды көпіршіктер болады. Бұлар эндотелиоциттердің зат алмасу процесіне белсенді қатысатындығының айғағы.
үздіксіз қозғалыста болып, организмнің барлық мүшелер жүйелерін біріктіріп, біртұтас етіп, олардағы ұлпалық және жасушалық деңгейдегі зат алмасуды қамтамасыз етеді. Жануарлар организмінде қан тасымалдау (қоректік заттарды – мүшелерге, ұлпаларға, жасушаларға; ыдырау өнімдерін бөлу мүшелеріне; улы заттарды залалсыздандыру үшін бауырға тасымалдайды), газ алмасу (оттегті өкпеден организм мүшелеріне, ұлпаларына, жасушаларына; көмірқышқыл газын, керісінше, дене мүшелерінен өкпеге алып барады), трофикалық (қан мен ұлпалар арасындағы қоректік заттар алмасуын қамтамасыз етеді), қорғаныс (микроорганизмдерді, бөгде белоктық және улы заттарды жоюға қатысады), реттеу (биологиялық белсенді заттардың, гормондардың көмегімен зат алмасуды реттеуге қатысады), бөлу (белоктық, азоттық алмасу өнімдерін бөлу мүшелеріне – бүйрекке, тер
бездеріне жеткізеді), дене қызуын реттеу (бұлшық ет пен бауырда түзілген жылуды денеге біркелкі таратады) қызметтерін атқарады. Ұрықтың даму кезінде қан мезенхимадан дамиды, ал кейіннен ол қан жасаушы мүшелерде түзіледі. Орта есеппен жануарлар дене массасының 7-10% -ы қанның үлесіне тиеді. Қан барлық ішкі орта ұлпалары сияқты қан жасушаларынан (формалы элемент) және плазмадан (қанның сұйық бөлігі – жасушааралық зат) тұрады. Қан жасушалары қанның 40-45% -ын, ал қан плазмасы 60-55% -ын құрайды. Қан плазмасы – қанның сарғыш түсті сұйық жасушааралық заты. Оның 90-92% су, 8-10% -ы құрғақ зат. Құрғақ заттың 7,6-8,5%-ы белоктар, 1,0-3,5%-ы органикалық және минералдық заттар. Органикалық заттардың негізгі бөлігін белоктар: альбуминдер, глобулиндер, фибриноген құрайды. Альбуминдердің қан плазмасындағы мөлшері глобулиндерге қарағанда екі еседей көп. Олар бос май қышқылдарын, билирубинді (бояғыш зат), дәрі-дәрмектерді, витаминдерді, гормондарды тасымалдайды. Глобулиндер – организмдегі қорғағыш белоктар антиденелер. Олар денедегі сұйықтық (гуморальды) иммунитетті қалыптастырады. Фибриноген қанның ұю процесін іс жүзіне асырады. Ұю кезінде қан плазмасындағы фибриноген белогі қан плазмасында ерімейтін фибрин талшықтарына айналып, плазмадан қанның сары түсті сұйығы бөлінеді. Оны қанның сарысуы деп атайды. Қан торшаларына - эритроциттер (қызыл қан жасушалары), лейкоциттер (ақ қан жасушалары) және қан табақшалары (құстар мен төменгі сатыдағы омыртқалы жануарларда ядролы жасушалар – тромбоциттер) жатады. Эритроциттер (грек. Erythos – қызыл; kytos – жасуша) – оттегі мен көмірқышқыл газын тасымалдап, организмдегі газ алмасу процесін атқаруға маманданып толық жетілген, сондықтан бөлініп көбеюге бейім емес қанның қызыл жасушалары. Эритроциттердің саны әр түрлі жануарларда түрліше болады. 1мкл (1мм3) қанда қалыпты жағдайда эритроциттердің саны орта есеппен жылқыда – 6-9 млн., сиырда – 5-7 млн., қойда – 7-12 млн., ешкіде – 12-17 млн., бұғыда – 7-8 млн., шошқада – 6-7 млн., итте – 5-8 млн., мысықта – 7-9 млн., қоянда – 5-7 млн., тауықта – 3-4 млн., үйректе – 3-4,5 млн., қазда – 2,9-3 млн., түйетауықта – 2,5-3,5 млн. Эритроциттердің орташа диаметрі 3-8 мкм, орта тұсының қалыңдығы 0,8 мкм, шеткі жағынікі 3,5 мкм. Олардың қандағы 80% -ының мөлшері біркелкі болып келеді. Оларды нормоциттер деп атайды. Ал қалған эритроциттердің мөлшері не үлкен (макроциттер), не кіші (микроциттер) болып келеді. Эритроцит плазмолеммасының орташа қалыңдығы 6 нм. Плазмолемма құрамының 44% - ы липидтер, 47% -ы белоктар, 7% -ы көмірсулар. Ол газдар мен түрлі аниондардың жылдам өтуіне бейімделген. Плазмолемма арқылы натрий иондары, амин қышқылдары, түрлі ферменттер және глюкоза тасымалданады. Эритроциттің ішкі қоймалжың затының 34% -ы гемоглобин. Ол – қызыл түсті күрделі белок хромопротеид. Гемоглобинді глобин белогі мен құрамында екі валентті темір бар гем құрайды. Гемоглобин өкпеде оттегімен қосылып оксигемоглобинге айналып, қан арқылы оттегіні ұлпаларға тасиды да, олардағы зат алмасу нәтижесінде түзілген көмірқышқыл газымен қосылып карбоксигемоглобинге айналып, оны, керісінше, өкпеге тасымалдайды. Сөйтіп, газ алмасу процесін іс жүзіне асырады. Жануарлар организміндегі эритроциттер орта есеппен 100-130 (сиырда – 120- 140, қойда – 127, шошқада – 72) күндей қызмет атқарады. Қызметін тоқтатып ескірген эритроциттер бауыр, көкбауыр және сүйектің қызыл кемігі майына жеткізіледі. Ол жаңа эритроциттер гемоглобинінің түзілуіне пайдаланылады. Гемнің қалған қалдығынан өт, зәр және нәжіс бояғыш заттары (пигменттері) түзіледі. Эритроцит құрамында 0,9% тұз болады. Концентрациясы дәл осындай ас тұзының ерітіндісін физиологиялық ерітінді деп атайды. Қан кеткен кезде жануарлардың тіршілігін сақтау үшін, қанға физиологиялық ерітіндіні құюға болады. Ерітіндідегі тұздың мөлшері 0,9% -дан кем болса, онда эритроцит ісініп, гемоглобин плазмолемма арқылы қан плазмасына өтіп, қан қызыл түске боялады. Бұл процесті гемолиз деп атайды. Эритроциттер гемолизі жылан уы, әр түрлі улы бактериялар мен ауру туғызушы тоғышар паразиттер уы (токсиндері) организмге әсер еткен кезде байқалады. Гемолиз – қан топтары сәйкес келмейтін қанды құйған кезде де болады. Эритроциттердің тығыздығы қан плазмасы мен лейкоциттерге қарағанда әлдеқайда артық. Қанды шыны ыдысқа (пробиркаға) құйып қойып, біраз уақытқа қалдырсақ, онда эритроциттер қанның түбіне тұнады. Эритроциттердің тұну жылдамдығы (ЭТЖ) қалыпты жағдайда жануарлардың түріне, тұқымына, жасына, жынысына байланысты тұрақты көрсеткіш. Сондықтан, бұл көрсеткіш мал түліктері ауруларын анықтауға көмегін тигізеді. Лейкоциттер – жануарлар организмінде қорғаныс (бөгде денелер мен бактерияларды фагоцитоз арқылы жою, олардың уларын бейтараптандыру, жасушалық және гуморальдық иммунитеттерді қалыптастыру) қызметтерін атқаратын және әр түрлі жарақаттан кейінгі қалпына келу (регенерация) процесін реттеуге қатысатын қанның ақ жасушалары. Қандағы лейкоциттердің саны Эритроциттерге қарағанда әлдеқайда аз, 1 мкл қанда мыңдап саналады. Қалыпты жағдайда орта есеппен жылқыда – 7-12 мың, сиырда – 4,5-12 мың, қойда – 6-14 мың, шошқада – 8-16 мың, итте – 8,5-10,5 мың, тауықта – 20-40 мың лейкоцит болады. Қандағы лейкоциттер санының көбею процесін лейкоцитоз деп атайды. Қалыпты жағдайда лейкоцитоз жас төлдерде болады. Ол ас қорыту процесінің белсенді жүруі кезінде де байқалады. Лейкоцитоз көп жағдайда патологиялық процестер кезінде және жануарлар организмдерінің әр түрлі аурулар қоздырғыштарына қарсы күресуі кезінде де өрбиді. Лейкоциттер қан жасау мүшелерінен қанға өткеннен кейін, қан айналымында бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін болып, өздерінің тиісті қызметтерін белсенді атқару үшін, қан арнасынан қоршаған ұлпаға (негізінен борпылдақ дәнекер ұлпасына, одан соң басқа ұлпаларға да) өтеді. Лейкоциттер – қозғалмалы қан жасушалары. Лейкоциттердің ядролары болады, органеллалары өте жақсы жетілген. Олардың цитоплазмасындағы дәншелердің (гранулалардың) болу болмауына байланысты лейкоциттер: гранулоциттер (дәншелі) және агранулоциттер (дәншесіз) болып екі топқа бөлінеді. Гранулоциттердің ядролары сегменттерге (бөлімдерге) бөлініп тұрады. Сондықтан, оларды сегментті ядролы лейкоциттер деп те атайды. Дәншелерінің боялу сипатына қарай гранулоциттер: нейтрофилдер, эозинофилдер, базофилдер болып үшке бөлінеді. Нейтрофилдер цитоплазмасындағы майда дәншелер қышқылдық және негіздік бояулармен қызғылт түске, эозинофилдердің ірі дәншелері қышқылдық бояулармен қызыл түске, базофилдердің дәншелері негіздік бояулармен көгілдір түске боялады. Агранулоциттердің ядролары сегменттерге бөлінбейді. Агранулоциттерге: лимфоциттер мен моноциттер жатады. Қандағы лейкоциттер санының өзара пайыздық ара қатынастарының көрсеткішін лейкоциттер формуласы деп атайды. Жануарлардың түріне, тұқымына, жынысына, жасына байланысты лейкоциттер формуласының көрсеткіштері тұрақты болып келеді. Көрсеткіштердің бұзылуы белгілі бір ауруларға тән құбылыс. Сондықтан, лейкоциттер формуласын анықтаудың ветеринариялық практикадағы маңызы зор.
Нейтрофиьді гранулоциттер хемотаксис (химиялық факторларға жауап беру) қасиеті жақсы жетілген қозғалмалы торшалар. Жануарлар организміндегі фагоцитоз процесіне белсенді қатысуына байланысты нейтрофиьді гранулоциттерді орыс ғалымы И.И.Мечников микрофагтар (ұсақ обыр торшалары) деп атаған. Олар қан айналымында бірнеше сағат ғана болып, экзогенді (бактериялар мен вирустар бөлетін заттар) және эндогенді (өлген лейкоциттер мен ұлпалардың ыдырау өнімдері) факторлардың әсеріне байланысты жедел қан капиллярларынан қоршаған дәнекер ұлпасына өтіп. Одан жалған аяқтарымен қозғала отырып, қабыну аймағына жетеді де, фагоцитоз процесіне қатысады. Фагоцитоз кезінде өлген неитрофилдер және қабыну аймағындағы ұлпалардың ыдырау өнімдері - ірің түзеді. Нейтрофильді лейкоциттер: сегментті ядролы, таяқша ядролы және жас неитрофильдер болып үшке бөлінеді. Нейтрофильдер орта есеппен лейкоциттердің жалпы санының 65 – 70 % құрайды. Олардың 60 – 65 % - сегментті ядролы нейтрофильдердің үлесіне тиеді. Қан жағындысындағы нейтрофильдердің орташа диаметрі 9 – 12мкм. Олардың ядролары бір – бірімен жіңішке мойыншықтар арқылы жалғасқан 2 – 5 сегменттерден тұрады.нейтрофил цитоплазмасында табиғаты екі түрлі: ірі азурсүйгіш (20%) және майда арнайы (80%) түйіршіктер болады. Қармалған фагосомаларға (бөгде заттар, бактериялар т.б.) алдымен арнайы түйіршіктер ферменті – сілтілі фосфотаза әсер етіп, соңынан азурсүйгіш түйіршіктерінің (лизосомалар) гидролиттік (еріткіш) ферменттері олады толығымен қорытады. Таяқша ядролы нейтрофильдердің үлесі 3 – 5 %. Олардың ядроларының пішіні имек таяқ тәрізді болып келеді. Ал жас нейтрофильдер қалыпты жағдайда (0,5%), ядроларының пішіні лобия тәрізді. Қандағы таяқшаядролы және жас нейтрофильдер санының көбеюі – организмдегі қабыну процестерінің күшейіп, малдың ауруға шалдыққанының белгісі. Эозинофильді гранулоциттер – хемотаксис (антидене, гистамин, ұлпа базофилі) қасиеті жақсы жетілген, ірі түйіршіктері айқын қызыл түске боялған, қозғалмалы торшалар. Эозинофильдер лейкоциттер жалпы санының 2 – 12 % құрайды. Олардың орташа диаметрі 12 – 18 мкм, ядроларында 2 – 3 сегмент болады. Нейтрофильдермен салыстырғанда эозинофилдердің қимылы енжарлау келеді және фагоцитоздық белсенділігі де төмен. Эозинофильдер түйіршіктерінің ферменттері қабыну аймағындағы гистаминді бейтараптандырып, антигистаминдік қызмет атқару арқылы қабыну процесінің тоқтауына көмектеседі. Паразит аурулары (фасциолез, эхинококкоз) кезінде эозинофильдердің саны қанда көбейіп (эозинофилез), олар организмдегі антипаразиттік иммунитеттің қалыптасуына ат салысады. Базофильді гранулоциттер – жануарлар қаны лейкоциттерінің жалпы санының 0,5 - 2% құрайды. Құста – 2 - 3%, қосмекенділерде- 20%. Базофильдердің қан жағындысындағы диаметрі 10 – 20мкм, олардың ядроларында сегменттер көп болмайды, пішіні көбіне иілген таяқ тәрізді болып келеді. Базофильдердің сыртқы бетінде Е – рецепторлар болады. Антиген мен антиденелердің әрекеттесуінен түзілген кешендер базофильдер түйіршіктерінің бұзылып, одан гистамин мен гепариннің бөлінуіне әсерін тигізеді. Базофильдер иммунологиялық реакцияларға қатысып, жануарлар организмінде аллергиялық реакциялардың өрбуіне әсер етеді. Моноциттер – қан жағындысындағы диаметрі (18 – 20мкм) ең ірі лейкоциттерге жатады. Олардың цитоплазмасы көгілдір – сұр түске боялған, ядросының пішіні көбіне лобия тәрізді болып келеді. Оның шеткі жағында хроматиндер жиынтығы мен бір, немесе бірнеге ұсақ ядрошықтар орналасады. Моноциттер – қандағы лейкоциттер жалпы санының 1 - 8% құрайды. Цитоплазмасында лизосомалар пиноцитоз көпіршіктері, Гольдж кешені, митохондриялар мен азурсүйгіш түйіршіктер болады. Моноциттер қызметі жағынан нейтрофильдерге ұқсас, яғни олар фагоцитоз процесіне белсене қатысады. Қандағы моноциттер – ұлпалар мен мүшелердегі макрофагтардың (ірі обыр торшалар) бастамасы. Олар жануарлар организмі қан айналымында 12 – 36 сағат болғаннан кейін, қан капиллярларынан қоршаған ұлпаға өтіп, қозғалмалы немесе тұрақты макрофагтарға айналады. Макрофагтардың цитоплазмасында лизосомалар мен фагосомалар дамып жетіледі. Организмдегі иммундық қабыну реакциясы кезінде моноциттер қаннан ұлпаларға көптеп өтеді. Әсіресе бұлар созылмалы қабыну ошағында организм үшін көптеген пайдалы қызметтер атқарады. Лимфоциттер – организмдегі иммунологиялық реакцияларға қатысатын торшалар. Мөлшеріне байланысты олар кіші (диаметрі 4,5 – 6 мкм), орташа (7 – 10мкм) және үлкен (10мкм – нен жоғары) лимфоциттер болып үш топқа бөлінеді. Жануарлардың түрлеріне байланысты лимфоциттердің лейкоциттер арасындағы алатын үлесі түрліше болып келеді. Мысалы, жылқы мен шошқада 20 - 40%, күйісті жануарларда 40 - 65%. Дөңгелекше пішінді лимфоциттердің ірі ядролы дөңгелек немесе лобия тәрізді болып келеді де, цитоплазмасы жіңішке белдік тәрізді ядроны сыртынан қаптап жатады. Кейбір лимфоциттер цитоплазмасында аз мөлшерде азурсүйгіш түйіршіктер кездеседі. Лимфоциттер шығу тегі мен қызметіне байланысты Т – лимфоциттер және В – лимфоциттер болып бөлінеді. Бұлардың бастама торшаларының түзілуі сүйектің қызыл кемігі майында жүреді. Одан соң Т – лимфоциттер тимуста көбейіп, көкбауыр мен лимфа түйіндерінде жетіліп, Т – киллер, Т – хелпер, Т – супрессор торшаларына айналады. Т – киллерлер организмдегі торшалық, В – лимфоциттер сұйықтық (гуморальды) иммунитеттерді қалыптастырады. Т – хелперлер сұйықтық иммунитетті күшйтіп, ал Т – супрессорлар әлсіретеді. Плазмоциттер түрлі аурулар қоздырғыштарына қарсы антиденелерді түзеді. Кіші лимфоциттердің 70% Т – лимфоциттер. Олар жануарлар организмінде жылдар бойы қызмет атқарады, ал В – лимфоциттердің қызметі апта – аймен өлшенеді. Қан табақшалары (тромбоциттер) – көпядролы мегакариоциттер торшалары цитоплазмасының бөлікшелері. Қан табақшаларының саны 1мм3 қанда 200-350 мыңдай, ал мөлшері 2-5 мкм. Оларда ядро болмайды. Қан табақшаларындағы тромбопластин заты қанның ұюына қатысады.
1.
Дәнекер ұлпасының жалпы сипаттамасы, шығу тегі, қызметі 2.
Мезенхима. 3. Сұйық дәнекер ұлпасының түрлері, дамуы, шығу тегі. 4. Қанның құрылысы, маңызы. 5. Лимфаның құрылысы,маңызы. Ұсынылған әдебиеттер: 1. «Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы» оқулығы, 2005, 127 - 161 беттер.
жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|