Монография «Тұран-Астана»

Абай мен Мұхтар Әуезовтің адам мен қоғам туралы ойлары, 
эсіресе, еліміздің қазіргі, ескі құлағанмен, әлі қүрыған жоқ, жаңаны 
іздеп элек болып жатқан жағдайда тэуелсіз қазақ халқының ұлхгық 
идеологиясы ұйтқысы деп қабьищау - тарихи қажетгілік. Кеңесшіл 
орые  державалық  саясаты  мен  идеологиясы  ойлап  тапқан 
«орыстілділік»  қағидасы  -  тарихи  қалыптасқан  патшашыл 
державалық саяси-әлеуметтік ағымның тарихи жалғасы. Ғасырлар 
бойы орысшыл державалықгың қанына, миына сіңген, семіп, кдтып 
қалған 
дягдмпяры, 
үстемдікке құнықкан, айла-амалдары көп. Билік- 
мінезі, өктемдік озбыр саясаты қайтып қазаққа: «Сен дербес ел, 
тәуелсіз мемлекет бола ғой!» деп, жанашырлық көрсепп, жол бере 
қояр дейсің, қайта иығымен қағып жібермеее екен - деген қауіп те 
төніп  тұрғандай  сезінесің.  Даналарымыз:  Абай  мен  Мұхтар 
Әуезовтің  «ұлттық  қазына»  етіп  қалдырған  бай,  сарқылмас 
мұралары -халқымыздың рухани азығы. ¥лы  Абай өзінің жеке-дара 
басына халқының рухани қасиеттерін дарыта да, сиғыза да алды, 
тани да білді, жеткізе де білді.  Абайдың ұлылығының сыры да 
осында болар- «ұлттық қазына» мен ұлттық рухтың шаңырағын 
көтерушілердің бірегейі  еді.  Мұхтар Әуезовтің Абай  өмірі  мен
қоғамдық қызмегін, шығармашыльнъш - өлең жэне философиялық 
сөздерін, жан-жақгы,мұқият зерттеп, талдап, жүз толғанып, мың 
сөзден бір түйін жасап ,тұжыр ымдаган ғылыми-теориялық қағидасы
-  Абайдың 
«тікелей  халықтыгы».
  Үлттық  мемлекеттігіміз 
аяқтанып,  ұлттық  санамыз  бен  идеолгиямыздың  сарқылмас 
қазынасы- 
халъщтьщ,  ұлттьщ,  ұлтжандылық  қасиеттеріміз. 
Міне, Абай әлемі идеялық жэне теориялық негізін қалыптастырып, 
мұны  дамыта отырып,  Мұхтар  Әуезовтің  қазақ мәдениеті  мен 
ғылымына қосқан жаңашыл ойлары.
270

1.3.3 
АБАЙДЫҢ  «ТІКЕЛЕЙ ХАЛЫҚТЫҚ» 
ҚАҒИДАСЫ -  ¥Л ТТЫ Қ   ВДЕОЛОГИЯ  АРНАСЫ
КПСС өзі қальштастьфып, қолдайтын таптық идеологияньщ: 
«ұлтшыл», «байшыл», «ескі феодалшыл сарын», «ұлттық түр мен 
социалистік мазмұн» - деген т.с.с. кертартпа, сыңаржакты қыңыр 
метафизикалық қағидалары Абай элемін зерттеушілерінің алды- 
артын орап, бұлардың жолында, көлденеңдеп тұра қалатын қарулы 
тосқауыл сияқты.  Міне,  осындай қарулы тосқауылды иығымен 
итермелеп, бұза-жара алға ұмтылып шыққан «Абай ұлы ақын», 
«ағартушы» деген қағиданьщ өзі де - сыңар жақгы.
Абай элемінің адам аяғы баспаган, шаң-тозаң басқан түпкірлері 
әлі де жеткілікті болар. Абайдың өмірі мен акындық, қоғамдық 
қызметін, ұлы ойшылдың шығармашылығы мен әдеби-көркем, 
ғылыми еңбекгерін мұқият танып, біліп, зерггеп, талдап барып Абай 
әлемін шаң-тозаңнан тазартьш, ескі-құсқыдан арылтып ірге тасын 
қалап, шаңырағын көтерген ұлы жазушы, ғалым, тарихшы - Мұхтар 
Эуезов.  Абай мұралары  мен  әлеміне  берген  Мұхтар Әуезовтің 
қорытынды жэне түйіндік бағал арын ұлы ғалым-жазушының өзіне 
де:  шығармашылығы  мен  еңбектерін  ұғуға,  бұған  қоса  қазақ 
ғылымымен мэдениеті қажетін оймен сараіггап, тануға жан-жақты 
қолдануды талап ететін сәттің тууы, эбден орынды да, эрі заңцы. 
Басын ашып айтсақ төменде келтіріп отьфған мьгаа сол бағалар:
- 
біріншісі
 -«...Абай біздің өткеніміз ғана емес, ол үнемі алға 
ұмтылған халқымен  бірге болды.  Ендеше,  мұндай ақынға өлім 
жок
».(19 т., 28 б.).
 Абаймен бірге Мұхтар Эуезов те халқьшыздьщ 
сарқылмас мэңгілік рухани да, мәдени де «ұлттық қазынасьш» эрі 
жалғастьфып, байыта, дамыта түсті;
I 
екіншісі
 -халқының келешегін «... Абайдай ешкім соншама 
тебіреніп,  эр тарапты жэне жауапты ойлаған емес». 
(Сонда,  50 
б
).А бай дай  М ұхтар  Э уезов  те  ұлтты қ,  ұлтж анды лы қ 
қасиеттерімен  халқының  кемеңгер  ойшылы,  ақылшысы  жэне 
күрескері болтан дананың егізі. Абай шытармашылытына тэн елеулі
271

белгілер мен қасиеттер Мұхтар Әуезовтің де творчествосына тэн
қасиеттер, ягни бұның да «тікелей халыкгығын» танытады;
- 
үшіншісі
 - «...Абай өз халқының ой-санасы өсу тарихында
анық прогрестік жсшын бастаушы болдьі. Өз заманының тарихтық,
щ
кертартпалық бөгетінің бэрінен атгап өпп, ел-жұртын дүниелік 
мэдениетке жеткізем деушінің ең алдывды бірі болды» 
(18 т., 41 
б.).
 Мүхтар Әуезов те Абай әлемі арқьшы өз халқын дүниежүзіне 
танытты емес пе?! Мұхтар Әуезов Абайдай дананың егізі деудің
сыры да осында болар.
Абай әлемі «ұлттық қазынасын» зерггеудің ғылыми-теориялык
негізі «тікелей халықгық»  қағидасы туралы  Мұхтар Әуезовтің
ғылыми-теориялық  көзқарасымен  таныстық.  Енді  ұлы  ғалым- 
жазушы өзінің ғылыми концепциясын эдебиетгік, көркем-образдық 
кұралдарды  Абай  әлемін  зерттеуге  қалай  қолданғанына  көңіл
аударалык.
«Бұл  күнде  өзім  түсінген  Абайды  тану  ғылымының  бір 
нәтижесі- «Абай» романы деп білемін. Екінші нәтижесі - биылғы 
мен  жазыл бітірген,  әзірше қолжазба  күйде  жүрген ғылымдық 
зертгеу - Абай жөніндегі монография», - деп, Мұхтар Әуезов түйін 
ойын айтады
.(19 т., 276.).
 «Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясы 
қазақ халқының өмірі мен тарихының энциклопедиясы ретінде 
дүниежүзілік  мэдениеттің  де  табысын  баяндайды.  Абайдың 
«тікелей халықгыгы» белгілерін жан-жақгы талдай отырып, Мұхтар 
Әуезовтің де қазақ ғылымы мен мэдениеті дамуьшың жаңа кезеңін 
қалыптастырып, дәлелді негіздеп, тыңнан жол салып дамытқан 
ғалым  екенін  үнемі есте сақгап,  эрі дамыту - бүгінп ұрпактын
ұлтгық парызы.
Абай өмірінің тағы бір аса жауапты кезеңін бейнелейтін тарихи 
оқиғаға тоқгап өтелік. Сөз егпек оқиганы аса жауаіггы деуцің мәнісі, 
бұл өзінің мазмұны мен мэні жағынан Абайды қазақ халқының
мүддесі үппн күрескер екенін оаяндап, әрі тұжырым-түиін оиды 
қалыптастыратын,  қатардағы  оқиға  емес,  тарихи  оқиға.  Бұл 
оқиғаныдуып  өріс  алған  жеріне  байланыстырып,  эрі  мэнін
272

ерекшелендіре  түсу  үшін  «Көшбикедегі  қылмыс»  деп  түйдік. 
Қылмыс  деуге  негіз  боларлық  себеп,  Көшбикедегі  өтпек  сияз, 
Абайды  тағы  да  жолға  шығарды.  Арқатта  өткен  Шербешнай 
сиязында  Абайдың  куэлігі  сөзімен,  осы  куэлік  бойынша  сияз 
кабылдаған  шешіммен  де  таныспыз.  Өткелі  отырған  сиязға 
Абайдың қатысуы себебі тағы да халық мүдделері. Көшбикедегі 
өткелі отырған сайлауда Сәмендей, Әзімбайдай жеміг болыстарды 
орнынан түсіріп, «аз да болса жұрт басына жеңілдік әперіп көрем» 
деген  Абайдың  адал  ниеті  болатын.  Әзімхан  төре  ақылымен 
Оразбайдай «қара ниетті жау» - қала мен дала жуандары болып, 
Абайға шыгарған үкімі - өлім. Іске асыруды Сәменге жүктеді.
«Жауыз дұшпандардың күндіз-түн, айлар бойы, жылдар бойы 
қамауында келе жатқан, талауын тосқан, бірақ тәуекел етіп, шыдап 
тосқан Абай бүгін өлімнен бетер жаза шекті. Бүның басына тиген 
соққы, етіне түскен  жара, бетінен аққан қан, беймезгіл заманның 
адал үлын қасқырша талаған қас қимылдың айғагы еді. Осы сокқы 
Абайға  ғана  тиген  соққы  емес,  қазақ  хапқының  арына  соққан 
сұмдық соққы болды» 
(6 т.,  төртінші кітап,  291 б.)
 деп, қазақ 
сахарасында күш ала бастаған Абайдың өзі айтатын, өзі салған 
«әділдік жолына» қарсы шыққан феодалдық қоғамның байлыққа 
масаттанған, билік тізгінін уысында калайда үстамаққа аласұрған, 
жүгенсіз  кеткен,  құрық  салынбаған  жемқор  тобырдың  қанды 
қылмысын  әшкерелейді.  Іргетасы  шайқалған  бай-феодалдық 
қоғамның  «у  жесең  де  -  руыңмен»  деген  жырым-жырым 
идеологиясы қүлдырай бастағанын кореміз.
Сол шақтағы казак әлеуметі қоғамдық санасының эр ортада 
қалай сөйлеп, қандай іс-әрекетке итермелегенін, эр ғилы күпілдек 
пікірлерді, сұмдық лақаптарды таратушылардың мінезін Мүхтар 
Әуезов жан-жақгы бейнелеген. Міне, «Көшбикедегі қастық» қазақ 
халқының  жарты  ғасырлық  дамуына  түйін  боларлық  сипатын 
ғалым-жазушы тұжырымында оқып, ойланып корелік.
«Талай мезгіл өтсе де, сол болтан қастық туралы халық ауызы 
элі тиылған жоқ...
273

...Даланың  елі,  көшпелі  жұрттың  жаилау,  күзеу,  көктеу 
қыстаулары ғана естіп қойған жоқ. Біртіндеп, жаяулап тарап, бүл 
жаманат Семей  обылысының бес оязындагы  қапа-қалаларға да 
жеткен.  Жан-жақгың көп елі,  ояздары келетін облые орталығы 
Семей қаласының өзі түгел көп эңгіме айтатын. Сол Семейге дуаны 
қарайтын болған соң Қарқаралы, Кереку, Өскемен, Жайсаң, Көкпекті, 
Баян  сияқгы  қалалар  да  қараңғы  қылмыстан  хабардар  болған. 
Семей  облысына  көршілес  болыс  -  Ақмоланың  Қараөткелі, 
Жегісудың Шүбарағаш, Лепсі-Қапал, Аягөзі де үзын қүлақган, сол
жаманаттан шет жағалы естіген-ді.
Өз  заманындағы  қазақ  атапған  халықтың  зор  қасиет  иесі, 
қадірлісі  Абайдың  арына соққан  соққы  солайша,  алыс  атрапқа 
тарады»  -  деп
(Сонда,  298-299  бб.),
  «Абай  жолы»  роман- 
эпопеясы ны ң  төртін ш і  кітабы ны ң:  «Қ асты қта
» (2 2 3 -2 9 6  
бб.),«
Шайқаста» 
(296-375  бб.)
  атты  тарауларында  Абайдың 
«тікелей халықгығын» егжей-тегжей сарагггаған 
(Жиырма тамдық
шыгармалар жинагы.  6 т.).
Абай  мен  Мүхтар  Эуезов  шығармалары  бойынша  Абай
әлемінің  тарихи  да,  теориялық  та  негізі  ретінде  ұсынылған 
мэселелеріміздің талдауьш эрі жалғастырсақ Абай айтқдн:
Алдыңда уайым  көп  шошынарлық,-
  дегендейін,  ғасырлар 
бойы армандаған, талай үрпақгар өмірін сарп еткен бақыт қүсымыз
-  тәуелсіздігім із  қолы м ы зға  келіп  қонды .Х алқы м ы з  бен 
мемлекетіміздің гэуелсіздігінің іргетасы қаланып жатқан шақта - 
ең  «ш ош ынарлық»  мәселе:  ол  -  халы қты қ,  ұлтты қ  жэне 
үлтжандылық қасиеттерімізді сақгап, мүлде өзгере бастаған ішкі 
және сыртқьі жағдайларға сәйкестіріп серікгіру, айықгыру, жаңғыріу 
үдерісі.  Бұл-  дэуірлік  мәніндегі  түтастық  мэселе.  Мүлде  жаңа 
жағдайларда қалыптаса бастаған экономикалық, саяси-эл еумелік,
мэдени өзгерістердің жиынтық көрінісі.  Бірақ,  осының бэрінің 
қаңқасы,  біздің  ойы м ы зш а,  халқы м ы зды ң:  ұлтты қ  жэне 
ұлтжандылық қасиеттері.
274

Абайлық түсіншуде «Бірлік» саясаты; «Береке» шаруашылығы; 
«Шын пейіл» философиясы ұлттық та, мемлекетгік те идеология 
негізі. 1 ағы да біреудің иелігінде, біреудің жетегінде кетеміз бе - 
деген  қауіп  үнемі  көкейден  шықпай,  алаңдатуда.  «Бұлай  емес, 
солай» деуге ешкімнің де батылы бармайтын сияқгы.
- 
Ғасырларға созылған ұйкыдан оянып серігу, жаңғыру - казак 
халкына ауадай қажет, Ғ асырларға созылған «құлдық психопогисы» 
мен «жағыну  психологиясынан» арылып серігу, айыгу, жаңғыру 
үдерісі ең алдымен қазақтың өзі үшін тарихи қажеттілік. Бұл ең 
алдымен эр қазақгьщ үлттық міндеті, келешек ұрпақгардың ұлттық 
парызы. Тарих үкімін шығарды, келешек ұрпақтар өз түсінігін айта 
жатар! Мыңжылдық тарихы бар қазақ халқы мектеп жасынан жаңа 
гана аса бастаған сияқты. Абай айтқан:
Көк туман - алдыңдагы келер заман,
Үмітті сәуле етіп,  көз көп цадалган.
Көп жылдар көп күнді айдап келе жатыр,
Сипат  жоц,  сурет  те  жоц,  көзім  талган,  -
  дегендейін, 
айыкпаған тұманға шашалып, сенделіп жүре беремізбе?! «Үмітгі 
сәуле» емес, қолымызға қонған бақыт құсымыз үмітімізді үзбесе 
екен, елімізге жақсылық әкелсе екен дейміз. Тагыда жол тосып, 
«елең-селең» болмай, идеологиялық тосақцықган, экономикалық 
мешеуліктен,  саяси-әлеуметгік  селқостықтан  шығудың  жолын
іздестірейік.
Қазақ халқының елдік бірлігі мен берекесін нығайтып, ұлттық 
санасы мен ұлтжандылық қасиеттерінің, әлеуметтік саяси жэне 
шаруашылық іскерлігін әлемдік деңгейге бейімдеп, қалыптастыру
-  тәуелсіздігіміздің  кепілі.  Бұғаи  қамқоршы,  қайғы  жейтін  ең 
алдымен,  мыңжылдық  тарихы  бар  қазақ  халқының  өзі,  басқа 
ешкімде  емес.  Жанашыр  болса  құшағымызды  жаямыз,  сыбаға 
берсе, дүйімел болып ырзалық білдіреміз, «ниеті жақьш, көңілі ақ» 
қонаққа  есігіміз  қашанда  ашық.  Міне,  иелігімізге  оралған 
тәуелсіздігіміздің талабы осьшдай: оң-солыңды таны, сақ бол, дос 
пен  дұшпаныңды  айыра  біл  деген  сөз.  «Қамалмай...»  әлемдік
275

өркениетке  құлаш  серме  деген  сөз.  Бұл  Абай  арманы,  әрі 
философиялық өсиет сөзі. Ру-тайпалық идеологияның ылаңын, 
өзімшілдік тар өрістілігін терең сезіне білген, тани да білген ұлы 
Абайдың: «Қаны қара бір жанмын, жаны жара» деген тереңнен 
толғайтын үлттық күй-сезімі мен ой толганыстары «қиянатшыл 
дүниенің»  ащы  да,  уы тты   да  ш ындығын  «терең  оймен» 
түжьфымдайтын сөздері қазіргі қазақгьщ ұл-қыздарының кұлагына 
шалынса, кім біледі, соңда мүмкін, өзіне болсьш, хал қының тарихына 
болсы н,  бір  сәт  ж ауапкерш ілікп ен ,  ж анаш ы рлы қпен, 
үлтжандылықпен қарар ма еді? Ақылы толып, намысы оянып, есп 
болар ма еді? Халқының түлға бітімі батырлығын, рухани байлыгын 
силап, дэріптеп, жаршысы болып, әлем жұртшылығы қатарына 
жеткізер ме еді! «Көкірегі көзді» болып әлемдік өркениет деңгейіне 
көтерілеміз деген сенім үнемі алға бастар ма еді?!
Қүқыктық мемлекет, азаматтық қоғам қүрамыз деп өзімізді 
бүған сендіріп, барша әлем жұртшылығына жариялап, еңбектеніп 
жатқан  сияқгымыз.  Ағаш  жапырақпен  көгеретін  болса,  адам 
қоғамы да халқымен көгереді, өзінің үлттық және үлтжандылық 
қасиеттеріне сүйеніп тарихын жасайды. Алыеқа бармайық, қазақ 
халқының  ұлттық  жэне  үлтжандылық  қасиетгерін  қаетерлеп, 
Боетандық Туы етіл ұстаған қазақгың үлы мен қыздары  1986 жылы 
Желтоқсан  көтеріліеіне  шығып,  жаңа  тарихының  бепн  ашты. 
Абайдың «Бірлік», «Береке», «Шын пейіл» қағидаларын ұлттық 
идеологиямыздың философиялық, саяси да негізі деп танып, біліп, 
саналы қабылдасақ, тек қабылдап қана емес, табанды  қорғасақ, 
қазақ халқының тәуелсіздігі беки түсері, нэрлене түсері сөзсіз. Қазір 
айтылып,  баспасөз  арқалы  үгіттеліп,  насихатталып  жүрген: 
«Қазақстандық патриотизм», «Қазақстан - жалпы үйіміз» деген 
жалпылама, жадағай идеологиялық жамаулар - өтпелі кезеңнің бір 
көрінісі  болса болар, бірақ Тәуелсіз Қазақ Елінің стратегиялық 
дамуының идеологиялық бағдарламасы деп  қабылдасақ, тарих 
талабы на  қайшы  келіп,  сиы спайды ,  сабақтаспайды .  Бұл 
«қағидалар» орыс державалық идеологиясының сыбыры, калдығы.
276

Мухтар Эуезов шығармаларын муқият оқып, зерттеп талдағанда, 
мына  бір  ғылыми  заңдылықты,  әсіресе,  ұлттық  санамыздың 
жүдеушіліқ шағын байқамасақ, кешпейтін күнэға батамыз. Айтпақ 
ғылыми заңдылық халықгық, улттық ұлтжандылық қасиеттерімізді 
танып, біліп, елдіпміз бен мемлекетіміздің рухани бойтұмары ретінде 
~ 
қабылдасақ, кісіліғімізге нұқсан келмес.
Абай әлемінің тарихшысы, теоретигі деген  қағидамен ғана
шекгелмей, өрісі кең дүние жүзілік мәдениет өңірінен енші алып,отау
тіккен  М ұхтар  Ә уезовтің  элемдік  тарихи  тұлғасын  жан-
жақгытанытып,  көрсетіп,  насихаттау  -  халқымыздың  даналар 
алдындағы үлттық парызы.
«Ұлттық тур мен социалислк мазмұн» атгы КПСС-тің жалған, 
кергарша қағидасы аязды ызғарьшан «бүгіліп, буылып өскен» қазақ 
халқыньщ «жалынышты, жалтаң көз» заманында да тәуелсіз ұлттық 
мэдениетіміздің  тарихи  да,  теориялық  та  негізін  қалаған 
ғалымдардың  алғашқыларының  бірі  -  Мұхтар  Әуезов.  Айтпақ 
ойымыздың мазмұнын ашып тұжырымдасақ - Мұхтар Әуезовтің 
эдеби  жэне  ғылыми  бай  муралары  тэуелсіз  еліміздің  ұлттық 
мэдениеті, идеологиясыньщ қалыптасу тарихы да, теориясы да, эрі 
танымдық, логикалық құралдары, эрі ғылыми эдістемесі.
Жердегі, көктегіні - бэрін де иемденуге құныққан, дағдыланган, 
айдауьша бағындьфьш, айтқаньша көндіріп, темір қолымен билігін 
жүргізуге әлек болған «қудіретті әмірші» КПСС бір ғана қамалды 
ала алмады: ол - бұрынғы КСРО құрамында болған халыктардың 
ұлттық  пен  ұлтжандылық  қасиеттері.  Өлмейтін,  өшпейтін, 
тағдырдьщ өлімнен де бетер, не түрлі қатерш де, қауілті «қиянатшыл 
дүниенің»  озбырлығына,  қорлығына  төтеп  бере  алатын  күш  - 
халықгың ұлттық, ұлтжандылық қасиеттері. Дербес елдігіміз бен 
тэуелсіз қазақ мемлекетіміздің ең жанды, ең эсерлі, ең нэрлі, ең 
жігерлі, жеріміздің қойнауындағы есепсіз байлықган да куапы - 
халықгың өзіндік жасампаздық күнггері.
Дүниежүзін тітіренткен кешегі КСРО қулауьш жеделдеткен де 
халықтардың күш-жігері. Бұның қуатты тармағының бірі -1986
277

жылы Қазақстанда болған қазақ халқының Желтоқсан көтерілісі.
Халық, ұлт, мемлекет туралы миымызға «мэңгілікке» шегеленіп, 
кеңестік  қалыптан  шыққан  түсінік-ұгымдарды,  халқымыздың
мыңжылдық  тарихы  мен  дербес  ел  жэне  тәуелсіз  ұлттық 
мемелекет көзқарасы түргысынан талдауды, бағалауды талап еткен
де сол Желтоқсанда төгілген қазақ халқының қаны.
Мемлекеттіктің кеңестік түрін КПСС өз мүддесіне бейімдеп 
пайдалануы мүның ең осал жері. Осының салдарынан болар, үлттық 
сана  мен  үстем  етуші  мемлекеттік  идеология  арасындағы 
қайшылыктарды  шиеленістіре  түсті.  Бұның тарихына  үңілсек, 
мэселен, патшалық Россияның Қазақстанды отарлау мақсатында 
жүргізген  жаулаушылық  саясатынан  басталады.  КПСС-тің 
«Партиямен  халық  біртүтас»  деген  идеологияланған  саясаты 
заманындатек бір пролетариаттың ғана санасы болып саналатын 
маркстік-лениндік  идеология  насихаты  еді.  ¥ л тты қ   сана, 
үлтжандылық қасиеттер туралы сөз көтеру - мемлекеттік саясат 
пен идеологияга жат көзқарас деп саналып, заң түгырынан қарал ып 
жазаланатын.
Сөз етіп отырған жанды мәселенің тарихын да, теориясын да 
Мүхтар  Әуезов  патшалық  Россиянин  отарлау,  бұның  тарихи 
жалғасы Қазақстанды жаппай орыстандыру үдерісін жеделдеткен 
КПСС үстемдігімен тікелей байланыстырады. Осы мәселе Мүхтар 
Әуезов еңбектерінде қалай  қойылып, зерттеліп,  қаралады  екен, 
осыган токгалық. Абайды ң «тікелей халықгыгы» қағидасын Мұхтар 
Әуезов отаршыл, державашыл орыс патшалық идеология мен үлтык 
сана арасындағы қайшылыктармен тікелей байланысты деп, «иә, 
осылай!»  деп  патшалық  Ресей  саясатын  сынаганда  айтады. 
Кеңестік Россиянин ұлт саясаты да патшашыл Россиянин қазақ 
халқын  отарлау  саясатының табиги  жалгасы.  Патшалық  Ресей 
әкімшілігініңұстаган үлттық саясаты туралы көзқарасы мен қазақ 
халқының  үлттық  санасы,  ягни  ұлттық  сана  мен  үстем  етуші 
мемлекеттік  идеология  арасындагы  қайшылықтарды  Абайдың 
Семей губернаторы - Жандаралмен кездескен сэттердегі қарама-
278

қарсііі пікірлердің арпалыс үстінде қалай беттескені ұлы Мұхтар 
Әуезоягің «Абай жолы» роман-эпопеясының 
(Бесінші там үшінші 
кітаптың соцгы)
 «Қоршауда» апты тарауында 
(Қарацыз: 313-407 
бб.
 /қалам иесі/) жан-жақты бейнеленген. Бұл жөнінде жоғарыда 
айтқан да болатынбыз.
Қарамола  Шербешнай  сиязына  аттанар  алдында  орыс
халқының  демократияшыл  азатшыл  ағымқіның  жаңа  өкілі  -
Павловтың Абайға ескерте отырып, айтқан пікірін Мұхтар Әуезов
қаламынан шыққан күиінде танысып, пікір-үсыныс жасалық. Осы
барар сапарында жандаралмен кездесе қалғанда, кандай азатшыл
рухани күшті бұган қарсы қоюға болар екен деген ой Абайды капы
толғандырады. Әрине, ол күш - ұлттық сана, ұлттьщ намыс. Пікір
алысу  барысында  осы  тақырып  төңірегінде  эр  ғилы  ойлар 
шоғырланып, өрбіді.
«- Семейдін губернаторы осы жолы Қарамолага келуі керек. 
Ол менің бұрын кездеспеген адамым. Қандай мінезді чиновник? 
Және  сонымен  қалайша  сөйлескенімді  мэслихат  көресіз?  Өз 
кеңсесінің  бір  адамдары  арқылы  сөйлессем  бе?  Немесе,  өзім 
жүзбе-жүз сөйлессем бе? Жоқ, алде, менің үстімнен жауларым беріп 
жатқан көп жала, жалған шағымдар болу керек, сол ретге адвокат 
жалдап апам ба? - деді.
Павлов бүл жайлардың жауабын тез ойлады.
- Қазіргі Семипалатинск губернаторы жаңа келген адам гой. 
Қаладағы адвокатгар мен ірі чиновниктер арасындағы пікірлерді 
естігенім бар. Бұның бір мінезі «өзінен қорқып, жасқанган адамға 
рахымы жоқ», дейді. Ал, «тура, батыл жауап айтатын адамдарға 
кейде ойламаған күтпеген кешірім жасайтыны да болады», деседі. 
Осыны да ескеріңіз! - деді.
Абай бас изеді.
- Бүны білдіргеніңіз жақсы болды.
- Екіншіден, әдейі сізге бір айтайын деген сөзім: патшаньщ қай 
чиновнигі болса да, қазақ даласын «жабайы, қараңгы, надандар 
даласы» деп біледі. Ал, сіз олардың кайсысына кездессеңіз де, сол
279

далада Ибрагим Құнанбаевич барекенін аңғартыңыз! Білсін олар!
ің ішінен туып, осында өмір кешіп отырып, адамшылық 
қасиет, әділет, шыншылдықгы және де поэзияны, мэдениетп сол 
чиновниктердің  бәрінен  де  артық  түсінетін,  сүйетін  Ибрагим 
Қүнанбаевич бар екенін білдіріңіз! Намыспен танытыңыз. Ызамен 
білдіріңіз! Ең ақьфы бұл сіздің халқьщыздың намысы! - деді» 
(Абай 
жопы,  Роман-эпопея.  Бесінші том,  үшінші кітап,  355-356 66.).
К.М аркстің  тарихты  материалистік  ұгуға  бағыттайтын 
«қогамдық болмыс пен қоғамдық сана» жөніндегі ғылыми дүрыс 
қағидасын  да  партиялық  мүддеге  икемдеп,  дүрысты  бұрыс 
қабағындырып,  халық  санасын  жалған  «кеңес  халқы»,  «кеңес 
адамы»  деген  негізсіз,  дәлелсіз  жалған,  лепірме  қағидамен
уландьфып, халықтың жадынан үлттық, үлтжандылық қдсиеттерін
өшіру еді. «Отандық», «жалпы халықтық» деп таптық сананы ту 
көтердік.  КПСС-тің  стратегиялық  бағдарламасы  коммунизм  - 
адамзаттың ең жарқын болашағы деп көпірдік. Ал, қазіргі үрпақ 
болса,  80-жылдары  коммунизм  заманында өмір сүреді деп жар 
салды Н.С. Хрущев мырза. Бүгінгі үрпақ қай заманда өмір сүріп 
отырғанын элі де түсінбейді: көзін жүмса, коммунизм, ал көзін ашып
калса, нарық қысып барады.
Мүхтар Әуезов шығармаларын оқып таныскіанда байқапатыны
ұлттық  санамен  одақтық  сана,  яғни  мемлекеттік  идеология 
арасындағы қайшылық дараланып, ерекшеленіп көрінеді. Сырт 
Караганда, әңгімелер, повестер мен романдар, гьшыми мақалалар, 
монографиялар үлы Мұхтар Әуезов  қаламынан  шыгып  жатгы. 
Бірақ,  бүгінгі  тәуелсіздік  көзімен  қарасақ,  мэселен,  гылыми 
зерггеулерімен эдеби-көркем шыгармапарына тэн, обьекгивті емес, 
міндетгелген, жүктелген: «көнбесең де көнесің» деген қыңырлықты 
аңдамасқа  болмайды.  КПСС-тің  «үлттық түр  мен  с о ц и а л и с т  
мазмұн»  туралы  гылымдыққа  дэмелі  идеялары,  партиялық 
съездердің мінбелерінен тасталатын ұрандарды қалгандарымыз 
қагыл алып, шайнамай жүтуымыз қажет болды. Мүхтар Әуезовтің 
17,  18,  19, 20-шы томдарына  кірген  мақалалар,  зерттеулер  мен

жүктеу/скачать 19,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: