ХІ. Ел халқы және демографиялық процестер (19-20 ғғ.)

ынтымақтастық контекс-тінде. Қазақстанның халықаралық қауымдастыққа 
ықпалдастығы. «Мәдени мұра» бағдарламасы. 
1.4 Деректану материалының кешені 
Отандық тарихтың көптеген өте маңызды проблемаларын табысты
зерттеу деректану базасының жағдайына тікелей байланысты болады:
археологиялық, этнографиялық, антропология, лингвистика деректері,
ауызша (фольклор) және жазбаша деректер. Сонымен бірге берілген шектес 
пәндер деректерінің жиынтығын жұмылдыруды болжайтын, сол немесе 
өзге мәселені түсіндіруге кешенді амал бөлу қажет.
Бүгінгі күні Отандық тарих кез келген күрделілікті конструкциясы бар 
мәліметтердің орасан көп мөлшерін иеленген. Проблема онда тұтас алғанда
тарихи процестің «объективтілігінің» жеткіліксіз сипатталуында ғана. 
Соған 
қармастан, 
олар 
қазақ 
тарихы 
эволюциясының 
күрделі 
калейдоскоптық проце-сін қайта құру мүмкіндігін береді. Бұдан өткен 
тарихтың объективті бағалау-дың құндылығын айқындау үшін, барлық 
жинақталған деректану материалын жалпылап қорыту қажеттілігі жетіледі. 
Ерте кезеңдегі Қазақстан тарихын (тас дәуірі) зерделеуде, жазба ескерт-
кіштердің жоқтығынан, жалғыз және басты дерек археология және
антрополо-гия деректері болып табылады. Және де, бірінші мыңжылдықтан 
бастап біздің эрамызға дейін ғана. Отандық тарих тек археологиялық 
қазбалар бойынша ғана емес, сонымен бірге сол уақыт үшін жазбаша құжаты 
бар сипаты бойынша да қалпына келтіріледі. 
Мал шаруашылығы тайпалары туралы аса ерте еске түсірулер
Авестада» - зороастрий дінінің кітаптар жинағында кездеседі. Ондағы 
мәліметтерде мекендеушілердің өз атаулары (Еуразия территориясының әр 
түрлі аймақтары) және оның шектес елдермен байланыстары туралы 
мәліметтер бар. Бұл мәлі-меттер арийлер, турлар, сақтар, аргипейлер, 
исседондар, аримаспалар және т.б. туралы. Ежелгі дәуірде (б.э. дейінгі 
мыңжылдықтар) көшпелі халықтар мен мемлекеттердің өмірі бірінші кезекте 
көршілес өзен аралығы, Антика және Қытай халықтарының жазбаша 
ескерткіштерінде сипатталды. Осы ежелгі халықтардың Қазақстан 
тұрғындары туралы әдеби ескерткіштері мыналар болып табылады: құдайлар 
ежелгі Ұрық қаласының патшасы жартылай құдай Гильгамешпен бәсекелесу 
үшін жаратқан, «далада туған» батыр бейнесін сомдаған, б.э. дейінгі 24 ғ. 
шыққан, «Гилгамеш туралы жыр»; Парсылық сына жазу мәтіндерінде, атап 
айтқанда Дария І (б.э. дейінгі 552-486 жж.) Бехустин жазбасында; антикалық 
ойшылдар: Геродоттың, Страбонның, Птоломейдің еңбектерінде, олар 
сондай-ақ скиф философы Анахарсис туралы, сақ патшайымы Томирис пен 
Зарина, Скунх пен Спитамен көсемдері және т.б. туралы; Қытай
деректерінде құнды мәліметтер бар: б.э. дейінгі 2-ғасырда Жетісуға барған, 
Чжань Цянь, «Ши Цзиде» қытай тарихының «әкесі» Сым Цянь (б.э. дейінгі 
145-86 ж.), «Цянь Ханьшуда» Бань Гу (б.э. 1-ғ.) туралы. 

Меншікті алфавиттік хаттың бар болуы туралы куәландыратын, ежелгі
мәтінге «Күміс тостаған» Ыстық қорғанынан табылған олжа жатады. Онда
26 таңбадан тұратын жазу бар. Бір ғалымдардың пікірі бойынша, жазу түркі 
жазуының руно алфавитімен орындалған, басқалары «белгісіз» хат пікірін 
ұстанады. 
Тәңіршілдік дәуірінің әдеби ескерткіштеріне (немесе Көшпенділер 
жетіс-тігі): Сақ дастандарына: «Алып Ер Тоңға» немесе Фирдоуси нұсқасы 
бойынша оны «Афрасиаб» деп атайды және «Шу» дастаны жатады; Ғұндар 
кезінде «Оғыз-қаған», «Аттила», «Көк бөрі» және «Ергенекөн» пайда болды; 
Түрік Қағанаты дәуірінде «Күлтегін», «Тоныкөк» және «Белгі қаған» сияқты
туындылар жарық көрді. 
Скандинавия және Оңтүстік Германия әдебиеттерінің ескерткіштерінен 
де: Исландия әндерінен, Норвегия аңыз дастандарынан, «Нибелунгтар 
туралы әннен» маңызды нақтылы мәліметтер жинауға болады, онда басты 
кейіпкер ғұндардың көшбасшысы Аттила (Еділ, Атли, Этцель) болып 
табылады. Аттила бейнесіне 18 ғ. француз драматургы Пьер Корнель 
«Ғұндар патшасы Аттила», 18-19 ғғ. неміс драматургы Вернер Цахарияс 
«Аттила», 19 ғ. ағылшын ақыны Герберт «Аттила және оның ұрпақтары», 
итальяндық сазгер Джузеппе Верди «Аттила» операсын жазған, ал француз
суретшісі Делакруа бір аттас картина салған.
Орта ғасыр кезеңінің Отандық тарихы бойынша маңызды нақтылы
дерек-тер араб, парсы және еуропалық жазушы-географтардың,
саяхатшылар мен тарихшылардың: Ибн әл Факихтің (10 ғ. басы), Ибн 
Батуттың (14 ғ.), Ибн Хордадбектің (820-912), Тамин Ибн Бахтың (9 ғ.), 
Қазақстанға 13 ғ. келген, Плано Карпинидің, Гильома Рубруктың, Марко 
Полоның еңбектерінде келті-рілген. 
VI ғасырдан бастап тіпті ХІV ғасырға дейін Ұлы Даланың орасан
кеңістік-терін мекендеген халықпен жасалған жазбаша ескерткіштер 
жалпы түркілік сипатта болады. Оларғамыналар жатады: шіркеулер 
қабырғаларындағы, стела-лардағы, кірпіш-тердегі, алтын және күміс 
ыдыстардағы, теңгелердегі, тері мен қағаздағы мәтіндер жатады. Олар стилі 
бойынша әр түрлі: эпитафия-жазбалар, тарихи-көркем, шаруашылық-
тұрмыстық, діни және заңды мәтіндер. «Бітік», «Кодекс», «Диван», 
«Күлтегін» сөздері түріктерде қолжазбаны білдірді. Оларға: «Күлтегін» 
құрметіне жазылған руно ескерткіші, Х ғ. қолжазбасы «Ырқ бітік»; 8 ғ. екі 
кітабы - әскери және азаматтық шендердің қатаң иерархиясы, олардың 
тарихы туралы айтатын, «Екі негізді қасиетті кітап» және «Миран әскери
бекінісінен алынған жазбалар»; екі жазбамен белгілі «Менің атам 
Қорқыттың кітабы» эпостық жазба ескерткіші, біреуі - Дрезденде, екіншісі 
Ватиканда сақталуда; генеалогиялық аңыздар негізінде құрылған, «Оғыз-
наме» эпостық жазба ескерткіші, түріктердің шежіресі туралы айтыла-ды; 13 
ғ. жазылған, «Куманикус кодексі» (Қыпшақтардың құт ісі) сөздігі, оғыз-
қыпшақ үстеуінде латын алфавитімен жазылған, онда қыпшақтың 
күнтізбелік және фольклорлық материалдары, латын-парсы-қыпшақ және 
қыпшақ-неміс-латын сөздіктері бар. 

Х-ХІІ ғасырлар түркі мәдениетінің гүлдену уақыты, оның «Алтын
ғасыры» болып табылады. Тура осы кезеңде (авторлары араб, парсы және 
түркі тілдерін пайдаланған) энциклопедист-ғалымдар Әл-Фарабидің, Әбу 
Райхан Бирунидің, Авиценнаның, Омар Хайямның, Жүсіп Баласағұнның,
Қожа Ахмет Яссауидің өлмес шығармалары жазылды. Бірінші түркітанушы-
ғалым, филолог Махмұд Қашқари (1029-1101) жазған «Түркі үстеулерінің
сөздігінде» 11 ғ. жиналған түркі халықтарының жүйелендірілген
лингвистикалық, тарихи эәне этнографиялық материалы бар. Ол: «Мен 
түріктердің, түрікмендердің, оғыз-дардың, чигилдердің, ягмалардың, 
қырғыздардың тілдерінің сөздерін жинаумен, сөйленістерінің әр түрлі 
айтылуын зерделеумен айналысып, олардың қалаларын, қышлақтары мен 
жайлауларын аралап шығу үшін, көптеген жылдарды өткіздім... Мен бұл
іспен тілдерді білмегендіктен емес, олардың ерекшеліктерін, әр түрлі 
тайпалар сөздерінің мәні мен түріне қатысты, шебер реңктерін анықтау үшін 
айналыстым» - деп жазған. 
Маңызды нақтылы мәліметтерді ауызша хикаялардан алуға болады.
Бұл жырларда халықтың өз тарихы туралы поэтикалық көзқарасы үздіксіз 
ұштасып жатты. Оларға: мифтер, эпостар, дастандар, жыраулар, шежірелер, 
шешендік өнер және т.б. жатады. 
Отандық тарихтың маңызды кезеңі туралы аса толық нақтылы материал-
дар: Мұхаммед Қайдар Дулатидің (1500-1551) «Тарих және Рашиди», Ибн 
Рузбиханның (6 ғ. басы) «Бұқарлық қонақтың жазбалары», Өтеміс Қажының 
(16 ғ. бірінші жартысы) «Шыңғыс наме», 16 ғ. белгісіз автордың «Шейбани
наме», Әбілғазы ханның «Түріктердің шежіре бұтағы» (17 ғ. бірінші 
жартысы), Қадырғалы Жалайырдың (17 ғ. басы) «Жылнамалар жинағы» 
жұмыстарында, Қазақстанған 16 ғ. келген, ағылшын саяхатшысы 
Дженкинсонның жазба-ларында берілген.
Қазақстан тарихын зерделеуге орыс ғалымдары: Н.Я. Бичурин (1777-
1853) «Ежелгі уақытта Орта Азияда мекендеген халықтар туралы
мәліметтер жинағы», Левшин А.И. (1799-1879) «Қырғыз-қазақ немесе 
қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамалары», Вельяминов-
Зернов В.З. (1830-1904) «Қырғыз-қайсақтар туралы тарихи мәліметтер», 
Бартольд В.В. (1869-1930) «Жетісу тарихының очерктері», «Түркістан 
тарихы», сондай-ақ бүгінгі күні де өздерінің маңыздылығын жоғалтпаған, 
В.Н. Татищев, Г.Ф. Миллер, П.И. Рычков, Т.Ю. Клапрот, В.В. Радлов, Ф.Э. 
Фишер, К. Риттер, Н.А. Аристов және А.Н. Харузин үлес қосты.
Отандық тарихтың мұрасына: Ш. Уәлиханов «1835-1865) «Абылай», 
«Қырғыз шежіресі», «Алтышар жағдайы туралы», «Даладағы мұсылмандық 
туралы» және көптеген басқалар туралы; А. Бөкейханов (1866-1937) 
«Қазіргі мемлекеттердегі ұлттық қозғалыс түрлері», «Кенесары Қасымов 
сұлтанның тарихқа арналған материалдары» және т.б.; Ш.
Құдайбердиевтің (1858-1931) «Шежіре» (Түріктердің, қырғыздардың, 
қазақтар мен хан әулеттерінің шежіре-сі); М. Тынышпаев «1879-1937) 
«Қырғыз-қазақ халқының тарихына арналған материалдар» бай ғылыми
мұра енгізді.

Қазіргі замандағы әлемдік тарихнаманы да Ұлы Дала халықтарын 
зерттеу-лер қызықтырады. Олар негізінде номадтық феноменін, саяси, 
шаруашы-лықтық, 
мәдени 
және 
қоғамдық 
өмірді 
ұйымдастыру
өзгешеліктерін зерделеді. Осы проблема бойынша зерттеулер нәтижелеріне 
үнемі жариялайтын, номад-тықты зерделеу орталықтары Францияда, 
Германияда, АҚШ-та, Англияда, Түркияда, Финляндияда және көптеген
басқа шетелдерде бар. 
Әлемдік тарихнаманың шағын калейдоскопы жеткілікті түрде
салмақты маңыздылығын көрсетеді, онда мұқият өңдеген соң қазақтану 
үшін қазақ халқының шынайы тарихының баға жетпейтін дереегі
болды. 

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: