Лекция 1 Тіл білімі туралы жалпы түсінік. Тіл білімінің ғылымдар жүйесіндегі орны, басқа ғылым салаларымен байланысы
зоонимикаға және т.б. бөлінеді. Лексикография
жүктеу/скачать 1,22 Mb. Pdf көрінісі
|
ТÐÐ ÐекÑиÑлаÑ
| зоонимикаға және т.б. бөлінеді.
Лексикография – сөздік құру принциптерін қарастыратын лексикология саласы. Тіл білімінің басты проблемаларының бірі сөзге анықтама беру, сөзді бір жағынан морфемамен, екінші жағынан сөз тіркесі және сөйлеммен шектеу болып табылады. Тілдің әрбір бірлігі ең алдымен оның атқаратын қызметімен анықталады. Фонема мағына ажыратқыш мәнге ие. Сөйлем – коммуникативтік, ал сөз – номинативтік қызмет атқарады. Номинативтік қызмет сөздің болмыс құбылыстарына атау болу қабілеті арқылы көрініс табады. Бірақ бұл қызмет барлық сөз корпустарында көрініс бермейді, ол негізінен құбылысты тікелей және дербес сипаттайтын сөздерде кездеседі. Бұл ең көлемді және көрнекті сөздер тобы, ол сөздіктің ядросын құрайды. Сөздердің басқа тобы – кәсіби сөздер – номинативтік мағынасынан айырылған, себебі кәсіби грамматикалық қызмет атқарады. Олар тілдік емес әлемнің құбылыстарына қатысты болуы мүмкін, тек қана мағыналы дербес сөздермен қолданылады. Кәсіби сөздер өз қызметі жағынан морфемаларға жақын және грамматика мен сөздіктің шегінде кездеседі. Одағайлар мен есімдіктер ерекше қызметтер атқарады. Одағайлар кәсіби сөздер секілді номинативтік мағынаға ие бола алмайды, себебі қоршаған ортаға деген эмоционалды реакциялардың бөлшектенбеген мағынасына қызмет етеді. Есімдіктер мағыналы сөздердің басқа топтарынан бөлек құбылысты тікелей атамайды, ал оларды сөз иесіне қатыстылығын көрсету арқылы сипаттайды. Осылайша, бүкіл сөздік қызметі жағынан бірыңғай емес дегенді анықтаймыз. Номинативтік мағынаға ие сөздің ядросы, сондай-ақ басқа да қызмет атқаратын сөздер және соған сәйкес айрықша лексикалық мағынаға ие периферия бар. Сөз сонымен қатар фонетикалық, құрылымдық, морфологиялық, синтаксистік және семантикалық тұрғыдан анықталады. Фонетикалық жағынан алсақ сөз келесі белгілермен сипатталады. Біріншіден, сөзге дейін немесе сөзден кейін іркіліс пайда болуы мүмкін; екіншіден, бір сөз бір екпінмен сипатталады; үшіншіден, сөздің басталғаны мен аяқталғанынан хабар беретін шекаралық сигналдар бар. Мысалы, орыс тілінде Ы әрпі сөздің басында кездеспейді, сөздің аяғында тек қана қатаң дауыссыздар кездеседі. Қырғыз тілінде сөзді бөлуге мүмкіндік жасайтын фонетикалық белгілер ретінде дауыстылардың сингармонизмін атауға болады. Алайда, әрбір жеке сөзді бөлетін жоғарыда аталған фонетикалық белгілер абсолют болып табылмайды. Осылайша, бірекпінділік критерийлері дербес екпінге ие болмайтын кәсіби сөздерді, сонымен қатар негізгі екпінінен бөлек екінші дәрежелі екпінге ие күрделі сөздерді қамтымайды. Сонда да фонетикалық белгілер атауыш сөздерден тұратын сөз бен сөз тіркесін бөліп тастауға мүмкіндік береді. Құрылымдық жағынан алатын болсақ, сөз бүтін болып есептеледі. Бұл дегеніміз сөз басқа сөздермен қиылыспайды және оның элементтері орындарын алмастырмайды. Алайда, бұл жағдайда бұл сипаттың абсолютті еместігі анықталады. Мысалы, орыс тілінде, басқа тілдердегі секілді мұндай сипаты жоқ сөздер кездеседі: никто – ни у кого, ни с кем или лизоблюд – блюдолиз. Бұл критерий кәсіби сөздерді бөлшектеуге мүмкіндік береді. Салыстырыңыз: в доме – в моем доме. А.И.Смирницкий тарапынан алға тартылған морфологиялық критерий мақсатты рәсімделушілік (грамматикалық рәсімделушілік) атауына ие. Мақсатты құрылымды сөз бүкіл сөзді рәсімдейтін бір ғана морфологиялық көрсеткішке ие болады дегенді білдіреді. Бұл сипат сөзді морфемадан, екі жеке морфологиялық құрылымға сөз тіркесінен бөледі. Бірақ алдыңғы сипаттары секілді, бұл критерий әмбебап болып табылмайды. Мысалы үшін, ағылшын тілінде бір ғана S морфологиялық көрсеткіші бүкіл сөз тіркесіне қатысты болуы мүмкін: the Kind of England`s – «ағылшын королін». Л.В.Щерба, Е.Д. Поливанов тарапынан енгізілген синтаксистік критерийлерге сәйкес сөздің морфемадан ерекшелігі ол сөйлем минимумын құрастырады. Мысалы: Внимание! Пожар! Светает! Бірақ та барлық сөздер сөйлем минимумын құрай алмайды. Мұндай сөздерге кәсіби сөздер, шылаулар, мағынасы жоқ бөлшектер жатады. Морфеманың бұл сипаты бойынша (дербес түрде мағынаға ие болмайтын бірліктер) кәсіби сөздер де шектеулі болып есептелмейді. Семантикалық критерийге сәйкес, сөз идиомалылылығымен, қайталанбастығымен, атаудың уәжделмегендігімен немесе толықтай уәжделмегендігімен сипатталады. Бұл сипаты жағынан сөз құрылымы мағынасын анықтайтын сөйлемнен ерекшеленеді. Осылайша, көрсетілген белгілердің бір де бірі сөзді бірлік ретінде анықтау негіздеріне жатпайды. Бұл кейбір лингвистерді (Шарль Балли) сөздің «белгісіз ұғымынан» бас тарту туралы ойға алып келді. Кейбір ғалымдар барлық тілге ортақ сөзге анықтама бермеу қажет деген ұсыныс жасады, қанша дегенмен әр түрлі тілдерде әркелкі критерийлер өзекті болып табылады. Грамматикалық құрылу белгісі аморфты және флективті тілдердегі сөзді анықтау кезінде әркелкі өлшемге ие болады. Сөздің мағынасынан бас тарту өнімді болып саналмайды, себебі сөз шынында да тілдің орталық бірлігі болып табылады: ол әр түрлі тілдік деңгейлердің белгілерін біріктіреді. Бұдан бөлек, сөз – тіл иелері тарапынан стихиялы түрде ерекшеленетін тіл бірлігі. Сөзге сол тілдің тілдік ерекшеліктеріне сәйкес анықтама беру керектігімен келісуге тура келеді. Сөздің жалпы анықтамасы былай болуы мүмкін: «Сөз – бұл атау бірлігі, мақсатты құрылымымен (фонетикалық және грамматикалық) және идиомалылығымен сипатталады». |