Музыка мектебімдс мугалім
жүктеу/скачать 4,13 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- САЛАЛАС ҚҮРМАЛАС СӨИЛЕМДЕРДІҢ ПАРАДИГМАСЫ
І\Дакаланын ем еур ін ін д е өз м а қ а л а с ы н а қ а й ш ы кел етін пікірлер бола түра, С окен он ы ж ар и я л ад ы ” (1964. 43-бет) ісгснін санаттан ш ы ғары п тастауға болмайды. Эбдірахман Әйтиевтің мақаласы нда Ахмет Байгүрсы нүлы пен С окен С сй ф у л л и н н ің к а р ы м -к а т ы н а с ы , о й -п ік ір і ған а энгіме болса, ал р аб ф ак ш әкірті С обит М ү к а н о в қ ү л а ш ты кенге сілтеп, әрід ен ой орбітті. Ә р қ а й с ы сы н ы ң аты н атап, түрін түстеп ж азды . Абылай, Ш о қ а н , К ен есары , А байлаты п келіп, Ахмет Б ай түрсы н үлы туралы ауы р айтты . “Ахмет Б ай түр сы н овты ең бекш ілерге м ай л ап өткізем ін деуді к ою ж өн. Е н бекш іл қ а за қ т ы ң ар асы н ан А хаңа о р ы н жок. Ахмет б ай д ы ң А хаңы , “ күле кіріп , к ү ң ір ен е ш ы ғы п жүрген” м ы рзаларды ң тірегі. Е ң б е к ш іл е р д ің А х а ң ы д а е м е с , әкесі де ем ес, д о сы да емес. Е ң бекш іл қ а з а қ т ы ң о к есі - өздерінің қ о л ы н тенщікке ж еткізген О ктябрь револю ц и ясы . Ендеше, ш еш ендерге айтатыным: “ Қ исы нсы з сайраймьиі деп еңбекшілердің қ ар а тактасы н а ж азы лы п қ ал ы п ж үрм еңдер!” деген әс ір е к ы зы л ескерту ж асады . О сы эссесін д е С ә б и т М үқанов галайларды тарихтан сы зы п тастай м ы н дегі үлкен қателіктерге ү р ы н д ы , үлы ларды ң аруағы н к о зға п , салм ағы бес батпан к ү н о н і арқалауы н а тура келді. С он ы м ен С ә к е н С ей ф у л л и н н ы ң ы қ п а л ы н д а ж ү р ген , үйінде жаткан С әбит М үқановты ң үкімет басш ы сы ны ң Ахмет Байтүрсыновқа жасаған қүрметіне, ол ж онінде ай тқан ойы на Қарсы ек ен ін корем із. Рас, С ә к е н н ің аты аталм ай ды , б ір ак ол Әбдірахман Ә йтиев а ш ы к а й тқ ан адреске бағы тталғаны Созсіз. Себебі бар ма? Сылтау табылады. 1921 ж ы л ы М ір ж ак ы п Д улатовты тө н іп келген аж алдан Қүгқарып жіберген С әбиг М үқанов Ахмет Байтүфсьш үлының ^алам герлігіне к ө н іл і р и за , 1919 ж ы лы А хмет Л е н и н ге ж°лы ғы п, тал ай игі іске араласы п, “ С ол күзд е к о м м ун и ст ПаР тиясы н ы ң қ ат ар ы н а м үш е болы п кіріп ті д еген хабарды 65 естігенде м ен өзім қатты қуан ды м . Ө йткен і о л кездегі меі ү ғы м ы м д а “А хмет Б ай ту р сы н о в - х ал ы қ қ а м қ о р ы ” (Есеі ж ы лдары . 1964. 9-б ет) еді. А лайда ек еу ін ің советк е қарсі ж ас аған о рекеттерін корген ге д ей ін іш тей сы й л ау о й ы н і ар ьш ған ж о қ п ы н ” (Ө су ж ол д ар ы м ы з. 1960, 66 8 -б ет) дегеі бізге м әл ім . О лай болса бірден о сы н ш ам а теріс айнащ к е т е т ін д е й н е б о л ы п қ а л д ы ? Б о л д ы . Т а п ш ы л С әб и т М ү қ а н о в қ а А х аң н ы ң қ о л ы м е н істеген ін б ы л ай қ о й ғаі газет-ж үрн ал бегінде ж ар и ял ан ы п ж атқан мақалаларындг о й ы н ы ң өзі советтік к ү р ы л ы с қ а қ астан д ы қ болы п керінгеі қаш ан. 1922 ж ы л ы а к п а н д а б ірін ш і рет О р ы н б о р ға келгенде С о к ен н ің киім киісінің өзіне “ советгік тәк ө п п ар л ы ғы ” үстг с ә л е м д е с п е й к е т к е н С ә б и т М ү қ а н о в е н д і А х м е т Б ай тү р сы н ү л ы н а ж олы ға кетуді ойлайды . “ - И ә , не ж ү м ы сп е н келдің? - деді сар ғы л т адам. - С ізді к ө р іп , сэ л е м беруге. - Р ахм ет, - деді сарғы лт, - ал біздің к азір к о л ы м ы з тимей жатыр. - С ізге сөзім бар еді. - У ақ ы ты м ж о қ қазір. - Қ а й т ы п келуге м ен де де у ақ ы т ж о қ. О р ы н б о р д ан біре] к ү н д е кетем . - М ы н ау бір тіл м ен ж а қ қ о й , бейбастақ! - деді зо р карі М ен і де аш у қ ы с а ғап , азам ат с о ғы с ы н ы ң д а ғд ы сы м е н он к о л ы м м ы қ ы н ы м д ағы кабураға ж ақ ы н д ай берді. А рты нан білсем, сарғылт расы ңца Б айтурсы нов екен, каі - А лаш о р д ан ы ң С ей тәзім К әдірбаев деген қуы е к е н ” ( “Өс; ж о л д ар ы м ы з” . 1960. 674, 675-беттер). Бүл к о р ін іс С эбеңнй тү сін ігін б ү р ы н ғы д ан д а ж ай сы з ете түссе к ер ек. Б ү л аз б о л са, сол 1922 ж ы л д ы ң 8 ш ілдесін де М ү қ а н о в т ы к а г ш о ш ы н д ы р ға н , т а п т ы қ түсін ігін у ш ы қ ты р а т ү с к е н “ Қаз< 66 калам қайраткерлері жайынан” деген макала болды. Оньщ авторы - Ахмет Байтүрсынүлы. “Қазак, баласып үлтым, жүртым, бауырым деп үйреніп калған қазақтың қалам к ай р атк ер л ер і О к тяб рь р е в о л ю ц и я с ы н а н к е й ін интернационалдык (бибауырмалдық) жолғатүсе алмайды. “әлімсактан бері” коммунист, интернационалист едім деп айтуға аузы бармайды. Бауырмал болып қалған казак калам кайраткерлері иә бояумен түсін озгертіп, иә түленмен түгін озі^ртіп бибауырмал болмаса, нақ ішін озгертіп бибауырмал бола алмайды. Сондықтан бауырмал десін, қазақшыл десін, үлтшыл десін, оған қүлак аспай, бүрынғы жолдан таймау керек. Қазақтыц сөзін каймыкпай сойлеу керек. Бас өзгерді, бастык озгерді, тобе озгерді, торе өзгерді. Баскасы әлі қарап түр. Қазак көрген корлык пен зорлык кобеймесе кеміген жоқ. Қазақты бүрын жегендер әлі де зорлык қылып отыр. Қазак. мәдениеті орыстан кем болган сон жем болатьшы сөзсіз” деіенді оқыганда интернационалист революпионермін, лениншілмін дсп жүргсн Сәбит Мүқановтың таптык санасы қалай оянбасын? Оны нақты істе көрсетудін орайы табыла кетгі. “Бір күні вигринаның бетіне ойда жок, қағаз жапсырыла қалыпты. Үлкен афишаньщ ортасыңда Ахмет Байтүрсыновтьщ портреті. Жоғарыжағында ірі оріптермен “Ахаңньщ алдында” деген жазу бар. 50 жаска толуына байланысты мерекелі жиналыс өткізілетін болыпты. Осы моселе сол күні кеште рабфак жатакханасывдағы казактар жататын болмелерде соз болды, студентгердің басым копшілігі юбилейге қарсы шыгуға бекінді. Одан ксйін Орынбордағы Совпартшколада, Қазақ педагогика институты нда (К И Н О ), согы с, м илиция школдарында, финанс жоне заң курстарында окитын Казақтармен байланысып, олардың да басым көпшілігімен аУыз біріктіргеніміз есімде берік сакталган оқига” деп 1960 Жьі-іы баяндауына қарағанда, Сәбит Мүкановтын “ Қара 67 тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер!” деген памфлет жазуға іштей дайындығы барын айқын көреміз. Идеология майданның жауынгері болғандардың Сэбит Мүқановтң аспандағы жарық жүлдыз санап, бір деп мойындауларыңа себепші болған жариялымнын басы осы “Қара тактаға жазылып жүрмеңдер, шешендер” еді. Сойтіп, Собит Мүканов жаңа ғана туа бастаған қазақ соі әдебиетінің есігін зор екпінмен, уытты ой-пікірмен аші кірді де, онын негізін қаласуға, оркендетуге, қалыптастьцу бар қ аж ы р -қ ай р аты м ен кірісті. О пыра кимылдаді қисынсызды қиыстырды, жоқтан бар жасауға бүкіл парасатыш жүмсады. Осы атышулы мақаладан кейін қазақ елі Сэбит Мүқановты бірден ақын-жазушы, публицист, қайраткер деп танып, оның жазғандарын үзбейоқып, айтыс-тартыстарі тікелей араласпағанымен демеу жасап отырды. Оған пар: жол көрсетіп, окіметі мықтап қолдады. Сэбит Мүқанов созі, Сәбит М үқанов әрекеті әрқашанда ірі де пәрменді 6 oj еленді, қадірленді. Осының алғашкы корінісі - Қазақстан Орталык атқа] комитетінің (КирЦИК) торағасы Сейітқали Мендешев “ Қара тақтаға жазылып ж үрмеңдер, ш еш ендер!” макаласы жарияланғаннан кейін Сәбит Мүқановты шақырып алып “Риза болганын айтты да, IVсъезді откізетінін, республиі сайлау комиссиясына студенттер атынан менің де м ү ш е болуымды үсынғанын”, съезд үстінде КирЦИК-ке мүше етіл сайланғанын, 75 сом жалакы алғанын, мейманхана номіріі Ғабит Мүсіреповпен бірге жаткандығын, екі айлық ақші алғаннан кейін озінің немере інісі Шәкен, Мүсіреповтің інісі Баязит тортеуіне торт костюм, торт шинель, торт хром е т і к алып “байығандары” да бар. “ Қара тақтаға жазылып жүрмендер, шешендер” мақаласі Собит Мүкановқа атак, күрмет дарытқанымен шүбатылғі 6 8 іс цен созді де ала келді. Сол дакпырт бүгінде басыла қойған жок- Онын, басты себебі, академ ик - жазушы С эбит цЛүкановтын гылыми зерттеулерінен горі жазушылыгын жогары коюымыздан. Жалпы алганда, ол орынды да. Бірақ, ж азуш ы Собит Мүканов “Қара тақтаға жазылып жүрмендер, шешендер!” деген мақаласындагы аты аталып, түрі түстелген “бай балдарына” кайта оралмап па еді?! Кезінде жіберген катесін мойындамап па еді?! Олардын аруағының алдында кешірім сүрай отырып, гылыми зерттеу жүмысын жүргізіп, толымды еңбектер жазып, қазақ эдебиеттану гылымының коржынын салмактандыра түскен жок па еді?! Сол аты аталғандардың ішінде Ахмет Байтүрсынүлына ғана үлгермеді-ау деп жүруші едік. Ж оқ, олай емес екен. Сэбит Мүкановтын агалары алдында үятты болар кінәсі жоқ дегенді сеніммен айта аламыз. Оған куолік ретінде 1963 жылдын 14 каңтарында Қазақстан Жазушылар Одагына (сол кездегі жазушылар одагының торагасы Ғабиден Мүстафинге К.А.) ж азған хаты куә. Я гни, С әби т М ү қ ан о в алаш азаматтарына да қайта оралып, артық-кем айтқандарын түзетуге бет бүрган. Оган мүмкіндік те бар еді. 1957 жылы “халык жауы” болып атылгандардың алды Сөкен, Ілияс, Бейімбеттер акталып, шығармалары жарық керіп, ғылыми айналымга да түсе бастаған. Ал Сөбит Мүқановтың Қазақстан Жазушылар Одагына өтше жазган хатының аяқсыз қалуына тарихты таратып қана қоймай, тереңінен тартатын білімдарлығы, көп білетіндігі кедергі болганга үқсайды. 69 Оқулыққа қосымша Әбдіжәлел Ақкс О нтүстік Қ азакстан педаго университетінің доценті, ф. САЛАЛАС ҚҮРМАЛАС СӨИЛЕМДЕРДІҢ ПАРАДИГМАСЫ Қазақ тіл бішмінде қүрмалас сөйлем мәселесіне алғаш көңід аударғаи Ахмет Байтүрсынүлы болды [1.280-2911. Ғаіым! қүрмаластарды сыйысулы қүрмалас жоне киысулы қүрмалас! деп екі парадигмалық топқа боліп қарастырады. Автор бірыңғай мүшелі жай сөйлемдерді (Қарабай мен Сарыбай аңт шықты) сыйысулы қүрмалас деп береді. Ахмет Байтүрсынүлы салалас қүрмалас сойлемді киысулы к ү р м а л а с с о й л е м ге ж а т к ы за д ы . F алы м “ Қ иы сулы күрмаластағы сойлемдер тед болса, салалас қүрмалас ататады. Тең болмай, бірінен бірі кем болып қиысса, онда киысулы күрмалас сабактас аталады” [1.301, 302] деп күрматас сойлемдер күрамы ндағы жай сөйлемдердің байланысу гүрлеріне карай қүрматастыц екі парадигмасын корсетеді. Ал салаіас қүрматас сойлемнің қүрамьшдағы ком понеіптерЯ бір-бірім ен қиы суы на, мағынасы на катысты бес түрлі мағыналық парадигмасын үсынады. А.Байтүрсынүлы үсынған: салатас қүрмалас сойлемнің парадигматары казіргі тш быіміңце басқа атауларға ие болған. Атап айтатын болсақ, ғачым үсынган жиылыңқы салаіас ыңғайлас салаласқа ( Үлкен бастар, кіші қостар), қайы ры ңқы саталас қ а р с ы л ы қ т Ы сатаіаска (Men бардьш, сен үйде ботадың), айырыңқы салалайі талғаулықты салаіасқа (Не сен турасың, не мен түрамын ), сүйылыңкы салалас себеи-сащ ар салаіасқа ( Сабыр түбі' 70 сарЫ алтын: саргайган жетер муратқа, асыққан қалар уятқа), о й ы л ы н к ы салалас та қазіргі талғаулықты салаласқа ( Не вгіз өлеР' не аР°а сыиаР’ екініҢ бірі болар ) сәйкес келетінін Керуге болады. Қудай берген Жүбанов құрмалас сөйлемді “күрделі сойлем” деп атаған болатын. Ол қүрмалас сөйлемнің салалас және сабақтас парадигмалы қ топтарын көрсетеді [2.2311. Ғалым 1936 жылы орта мектептің 5-7-сыныптарына арналған "Қ азақ тілінін программасы” атты еңбегінде қүрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары мен амал-тәсщцеріне талдау жасап, мағьшалық парадигмаларына тоқталған. Салалас қүрм алас сөйлемді жасайтьш амал-тәсіддер ретіңде алғашқы сойлем баяндауышы қүрамындағы еді комекш і етістігі, шартты рай түлғасы, көсемшенің -п түлғасы, да, жөне, сосын дәнекерлері, сол себепті, со/ідықтан, сәйтіп, бірақ, сөйтсе де, я, әйтпесе, не болмаса, үйткені, неге десең, т.б. жалғаулықтары, осы, сол, бүл есімдіктері берілсе, сабақтас қүрм алас сойлемдерде негізінен қүрам ы нда каты сты қ сөздері бар шартты рай түлғалы етістіктер керсетіледі. Қ.Ж үбанов салалас қүрмалас сөйлемдердің оз ішінде мағынасы жагынан ьщғайлас, ереуш, талғама, себеп-салдар, шартжағдай парадигмалық катарларға жіктейді |2.359|. Қүрмалас сөйлемді зерггеуді ғылыми түрғыдан қарастырған Сорсен Аманжолов қүрмалас сойлемдердің салалас, сабақтас, аралас жоне тиянаксы з сабақтас деп төрг парадигм алы қ Қатарын корсетгі [3.359]. Қ азақ тіл білімііще салалас, сабақтас қүрмаластарды аны қтауда ғалы м д ар екі түрлі к о зк а р а с т ы үстан ады : 1) күрмалас сөйлем компоненттерінің мағьш атық қатынасын басш ы д ы к қ а алу; 2) қү р м ал ас сө й л ем к о м п о н ен ттер і баяңдауыштарының түлғалық белгісін басты назарда үстау. 71 Белгілі тілші М.Томанов “Озара тең дэрежеде байланысУ сойлемдер тобьш салалас қүрмалас дейміз” деген аныктамаңа озі дүрыс емес деген пікірді білдіре отырып, оған Іші пысы журген кезде жолықтым ба немесе білген кеңестерін білдірг келмеді ме, Ж әкең үлкен әңгімелер қозеады сөйлемін доле ретінде келтіреді. Бүл сойлем жоғарыда келтірілген аньпстама с ә й к е с салалас қ ү р м ал а с бола ал м ай ты н ы н айтьп салаластардың “түрақты принцип негізінде анықталмгі ж үргендігін” мәселе етіп қояды [4.45]. Егер озара те байланысқан, бірақ интонация арқылы үласқан сойлемдер; салалас деп танитын болсақ, оған баяндауыш қүрамыш сүраулык шылауы бар немесе косемше түлғалы (-ып, -in, - сөйлемдерді жатқызуға болмайтынын, өйткені мүнда сойлемдердің қүрамындағы алғашқы сойлем соңғы сойлем] бағынышты болатындығын айтады. С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев, Ғ.Бегалиев, Қ.Жүбановта алғашқы үстанымды негізге ала отырып, косемшенің -ып, in, -п түлғасымен келген сойлемдерді салалас қүрмалг сойлем дер қатары на ж аткы зды . М үндай сойлемдер, Н.Сауранбаев “іргелес сабақтас” , С.Аманжолов “үлеск сабақтас” деп, ал Қ.Есенов “ерекше күбылыстағы сөйлемдя деп атайды да, түлғалық тиянақсыздықты басты үстаны ретііше үстап, мүндай сойлемдердің казіргі қазақ тіліңі сабақтастардың қатарында карастырылатынын айтады. О сы ндай пікірді п р о ф ессор А .Ы сқ ақ о в та озін “Қүрмалас сөйлем мәселелері” атты мақаласында үстаі- отырьш, сабақтас пен салалас күрмаласгарды озара ажыратуі негізгі үстаным етіп екі жай сойлемді байланыстыруШ баяндауыш созінің түлғасын басшылыкка алады. Осыд келіп, Омар кітап оқып, Жамал хат жазып отыр торізд сойлемдерді кейбіреулердің салалас деп үғынуына қарс 72 мүндайларды сабақтас қүрмалас деп дүрыс түсіндіреді. ^ун д ағы дәлелі - бағы ны ңқы сойлем баяндауы ш ы ны ң „іянаксы з түлғада түруы [5]. Белгілі тілші Н.Сауранбаев қүрмалас сөйлемдерді зерттеу бары сы нда күрм алас сөйлемдерді парадигмаға жіктеуде бірнеше пікір үсынды: алғашқы жіктемеде қүрмаластардың салалас, сабақтас сияқты екі парадигматикалык катарларын көрсетсе [6.46], кейінірексалапас қүрмалас, сабақтас қүрмалас, іргелес күрмалас деп алдыңғы екі парадигмалық қатарға үшіншісін қосады [Н . Сауранбавв. Қ азақ тіліндегі қүрмалас сойлемдер жүйесі / / Академик Н. Сауранбаевтың еңбекгері: Зтомдык. А., “Кенже пресс”, 2000, 2-т. 5-119-6., 34-106-6.]. Зерттеушшің зерттеу еңбегінде берілген іргелес қүрмаластар тілімізден берік оры н алып, әбден калы птасы п кеткен жалғаулыксыз салалас сойлемдер екенін көруге болады. Н.Сауранбаев іргелес қүрмаласқа Кунанбай округті басқаратын приказдың бастыгы, Майбасар оның орынбасары болатын (М.Эуезов) сойлемін мысалға келтіреді. Автор қүрмалас компонентгері бір-бірімен мағына жагынан үласьш, Қүнанбай мен Майбасардың қызметі туралы күрделі ойды білдіретінін, сырткы ф орм асы ж ағы нан бүл екі со й л ем н ің арасы н қабыстырып, байланыстырып түрған ешбір донекер форма жоқ екенін, екі сөйлемнің баяндауышы да тиянақты қалыпта түрганын, алайда мүндағы екі сөйлем бір-бірімен дауыс ырғағы (интонация) арқылы қүрм аласқаны н айта отырып, бүл сөйлемді іргелес қүрмалас сөйлем қатарына жатқызады. Ғалым мүндай сөйлемдерді жалпы қүрмалас сойлемнің бір тҮрі ретінде түсіндіре отырып, озінің көзқарасы н былай Дәлелдейді: “Іргелес күрмаласта салаластың да, сабақтастың Да белгісі бар. Салаласка тон белгісі - оңцағы жай сойлемдердің гР а м м а т и к а л ы қ ж а г ы н а н б ір -б ір ім е н т е ң д ә р е ж е д е 73 күрмаласатындығы жопе сойлемнің баяндауышы тияпақтУ қалыпта болатындығы. Бүл екі қасиет іргелес күрмаластардЛ салалас күрмаласпен жакындастырады. Ал іргелестер* сабақтастармен жакындастыратын белгі - іргелестегі жай сойлемдер ішкі магына жағынан бірін-бірі сипатгап, бір-біріде тәуелді больш байланысады” [Аталмыш кітап. 2 т., 5-119-6. 27-28-6.]. Зерттеуші іргелес қүрмалас сөйлемдерді сабақтастар мен салаластардың гарихи бастауы деп таниды. Сонымен қатар ғалым іргелес салаластардың сгильдія жағынан екі парадигмалык қатарын корсетеді. Олар: 1) жайылыңқы іргелес; 2) қойылыңқы іргелес. Негізгі бір ойды сипаттау, толыктыру үшін бірнеше жай сойлемдердің тең мағынада іргелескен тобы ж айы лы ңқы іргелес болады. Ж айылыңқы іргелеске енген жай сойлемдер к ы сқ ар ты л м Я толы қ күйінде айтылады. Мысалы: Жүнді су көтереді, жүйрікті ду көтереді, қаигыны ер котереді, қүрлықты дария котереді, арысты аы көтереді, өлімдісай котереді (Шешендер созі). Ал қ о й ы л ы ң қ ы іргелес ж ай ы лы ң қы іргелестін ыкшамдалуынан, кыскарып сиысуынан жасалады. Мысалы: Бір жерде күш, бір жерде әнер, бір жерде мінез корсетіледі (М.Эуезов). Мүнда үш сөйлемнің ортақ баяндауышы әр сөйлемде қайталамай, ең соңғы сойлемде бір-ақ рет ай ты лйИ Бүл сойлемнің толық нүсқасы бьшай болады: Бір жерде күш кәрсетіледі, бір жерде опер корсетіледі, бір жерде мінез корсетіледі |А.к. 2-т. 5-119-6., 32-6.]. Ш Ал, ғалымның кейінгі зерттеулеріне жүгінсек, мүндЗі күрм аластар ком п онен ттерін ің бір-бірім ен қүрмаласу тосілдерін негіз ете отырып, мынандай торт парадигмалык катарларын үсынган: 1) салалас; 2) сабактас; 3) аралас; 4) үйірлі мүшелі сабактастар [6. 520-6.]. Төлеубай Қордабаев “Қазақ тіліндегі қүрмшіас сойлемдер 74 сюггаксисі” атгы еңбегінде күрмаластардың салалас, сабақтас *эне аралас п аради гм алы қ қ атар л ар ы н көрсетеді. Қүрьілымдык жағынан салалас қүрмаластарды жалғаулықты жӘне жалғаулыксыз салаластарға боледі. Ғалым салалас күрмалас сойлемдер компоненггерінің мағыналык қатынасы жағынан мынадай сегіз мағыналық парадигмалық қатарға жікгейді: 1) мезгілдес салалас; 2) себептес салалас; 3) карсылас салалас; 4) талғаулы салалас; 5) кезектес салалас; 6) түсіндірмелі салалас; 7) салыстырмалы салалас; 8) шартты салалас [7.55J. Белгілі тілші Рақыш Әмір қазақ тіліндегі қүрмалас сөйлем жүйесіндегі үш қүрылымдық парадигманы ашып корсетеді: 1) жалғаулықты салалас күрмалас сойлемдер; 2) іргелес салалас қүрмалас сойлемдер: a) түракты іргелес салалас қүрмалас сойлемдер; ә) ауыспалы іргелес салалас қүрмалас сойлемдер; 3) сабақтас қүрмалас сойлемдер. Автор одан әрі қарай іргелес салалас қүрмалас сөйлемдерді томендегідей грамматикалық- семантикалық парадигмалык топтарға жіктейді: 1) мезгілдік іргелес салалас қүрмалас сойлемдер; 2) карсылыктық іргелес салалас қүрмалас сойлемдер; 3) себептік іргелес салалас күрмалас сойлемдер; 4) шарттық іргелес салалас қүрмалас сөйлемдер; 5) тендік катынасты білдіретін іргелес салалас Қүрмалас сойлемдер; 6) айқындауыштық катынасгы білдіретін іргелес салалас күрмалас сойлемдер; 7) обьектілік қатынасты білдіретін іргелес салалас қүрмалас сойлемдер; 8) телінбе компонентгі іргелес салалас қүрмалас сойлемдер; 9) ауыспаты іргелес салаіас қүрмалас сойлемдер. Ал жалғаулыкты салалас К-Үрмалас сойлемдерді мынадай мағыналық парадигмаларға саралайды: 1) ыңғайлас салалас; 2) себептес салалас; 3) Карсыдықты салалас; 4) татғаулы; 5) кезектес салаластар [8. 695-701]. 75 Қ.Ш өукенүлы профессор Толеубай Қордабаевтың с о ң ^ енбегіне сүйене отырып, мынандай магыналық парадигмальм топтарға боледі: ыңғайлас салалас сойлем, себептес салалаи сойлем, ес салалас сойлем, түсіндірмелі салалас сойлем, салыстырмалы салалас сойлем, шартгы салалас сойлем, мезгіл салалас сойлем, сьш-кимыл салалас сойлем, коп компонент^ салалас сойлем 19.161J. Қ.Ш әукенүлының топтамасын Т.Қордабаевтың жіктемесінен ерекшелігі озінің жіктемесіне ыңғайлас салалас сойлем мен сы н-қимы л салалас сой. 2. К.Жубанов. Исследование по казахскому языку. А., “Наука” , 1996. 1 Қ азақ т ш мен әдебиеті, 1959. 5. А .Ы сқақов. Қүрмалас сойлем мәселелері / / Ха мүғалімі, 1940, №23. / / Академик Н.Сауранбаевтың еңбектері: 3 томдык. А , “ Ке пресс” , 2000, 2-т., 5-119-6. 7. Т.Қ ордабаев. Қ азақ тіліндегі күрмалас сойлеіу: синтаксисі. А., “Санат”, 1995. 8. Р.Әмір. Іргелес салалас қүрмалас сойлемдер / / ҚазаК грамматикасы /Жауапгы ред. Е. Жанпейісов. Астана, “Астана полиграфия” , 2002. 9. Қ.Ш әукенүлы. Синтаксис. А., Арыс, 2004. қосқан. Пайдалаиьшған әдебиеттер: 1. А.Байтүрсынов. Тіл тағьшымы. А., “А н атіл і” , 1992. 3. СЛманжолов. Қазақтілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы. A., “Қазмембас” , 1940. 4. М.Томанов. Қүрмалас сойлемдер туралы бірер соз // 6. Н.Сауранбаев. Қазақ тіліндегі қүрмалас сойлемдер жү 76 Айман А қтанова, Семей мемлекеттік п ед аю ги кал ы қ институты ның к азак әдебиеті каф едрасы ны н меңгерушісі, ф .ғ.к. жүктеу/скачать 4,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|