Музыка мектебімдс мугалім

£л арасында молдалар аузынан ғана айтылатын о дүниедегі 
^ргеуге алыну оқиғасы автор қаламынан ендігі жерде жаңаша 
оріліп,  фантастикалық ш ындық ретінде  реалданып,  поэзия 
тідімен оспеттеліп, былайша орнектеледі:
-  Періиіте,  түк білмейтін надансың! -  деп, 
Кітабын қолына  ала  үмтылды енді.
Шаііхы  Ы сқақ молдалыгы басым иіықты,
Бір салган періштеге қысым иіықты.
Қүдайдан пәрмен болып пвріштелер,
Екеуі екі ж аққа қашып шықты\
 1.94].
0   дүниедегі  ж аннан  Әңкүр  мен  М үңкірдің  жауап  алып 
тергеу үстіндегі отіп жатқан оқиғада оларды адамнан и ш ққан  
аскан  білімдіге жеңгізіп,  Ы сқақ бейнесін  асқақтатады.  Ал 
келесі шартты кейіпкері қазақтың надан биінің жииақталган 
ти п тік  б е й н е с ін   ә у е л г і  б а л л а д а ғ ы д а й   б о л е к т е й  
дараланды рм айды ,  қ а й та  он ы ң   о  дүниедегі  тергелуін 
ирониямен, сатиралық  сипатга мүлдем күлдырата сипатгауы, 
надан созіне стилистикалык реңк беруі арқьиіы озінің а;щына 
койған шығармаш ылык мақсатына діттеп жете алғандығын 
көреміз.  Адамзат  тірлігінде  орын  алатын  ш ынайы   өмірлік 
жагдаятгы о дүниелік ахуалмен шебер үштастыру М әш һүрдің 
езіне  тән  каламгерлік  стилінен  байқалады.  Озі  надан  би 
періштелердің арабша сөйлегенін орысша дегі үгьшып, оларды 
өзінен дау-ш арларын  шешіп беруін  сүраушылар деп  ойлап 
калуы өмірдегі шынайлықпен қабыспайтын автор қиялынан 
туғаң  одеби  жалған  оқиға  болса  да,  осы  жолдарды  оқы п 
отырған оз оқырманын сендірер сенімділікпен ш ы ққан. 
Беруге түк нәрсем жоқ жарайтугын,
Адамды жерлврің бе тонайтүгын?!
Аңысы елдеріңнің қандай жаман,
Кісіні  “шақша ”деген еабашпугын?!
93

Енді шақша демейін,  жақтырмасаң,
Балалар, маган айпииы, бүл қай ара?
 [2.225],  - дегец 
а н к а у л ы ғ ы   а қ ы н н ы ң   сөз  о й н ату ,  к е й іп к е р   бейн есің 
с о м д а у д а гы   қ а л а м г е р л ік   ш е б е р л ік п е н   қ а л ы п т а с қ а н  
ш ығармаш ылык тапкырлығын корсетіп түр демекпіз.
Осы  озіміз  діни  балладаға  жаткызған  рауаятарда  ақьщ 
қаламы нан  ш ы ккан   ш ы іу  тегі  гүркілік  жалғыз  аңы з  бар. 
М ө ш һ ү р   кейбір  кезде  туындысына  негіз  болған  оқиғаны 
қайдан алганын не туыіщысының кіріспе болімінде, не соңғы 
тармағында олеңмен  кестелеп,  мәлімет беріп  отырады.  Осы 
жолы да достүрлі стилдік сол әдетінен, яғни,  шығармашылық 
дағдысынан айнымай,  кіріспе болімде соз етеді.
Бүхарда шәкірт боп жүргенімде,
Қүлақты жақсы сөзге түргенімде 
Ғалымдар бас қосқанда сөйлеп  еді,
Мвн  үгып,  жаздым  мүны  көргенімде{\
.94]  -  деп, 
кейін ізденіп, түпкі дерек козін тапканын, енді сол  моліметін 
шығармашылык үдерісінде  басшылыкка алғанын томендегіше 
білдіреді:
Бүл созш  шын хақиқат  кітапта бар,
Ж аз -  жаңбыр,  қыс болса кәп жаумаи ма қар?! 
Басқаның бір  Қудаидан бәрі де жүп,
Келеді тагы  әңгіме,  қүлагың сал
  [1.94].
“ Ш ай кы   Ы ск ак ”  озінің  рауаят  топтамасындағы  соңғы 
шығарма емес екенін аңгартады.  Біз ғылыми негізде акынныК 
рауаят деп атаған оздік терминінің торкініне үңілер болсак, 
Ә.  Дербісәлі:  “ ...  “аф сан а”  парсыш а  “ертек” ,  ал  “риваят 
арабша  “ром ан”  деген  создер ек ен ”  [Араб әдебиеті.  103-6.] 
десе,  академ ик  С .Қ аскабасов  осы  терминге  ж ан-ж актй 
токталы п,  озбектерде  “р и ваят” ,  үйғырларда  “ ривайәт’ » 
түркімендерде “рсвоят” терминдері орныккан, олар прозалЫК
94

фольклордың  жанры  болып  табылады  деген  ой  айтады 
[К,азактын халык прозасы. А.,  “Ғылым” ,  1984, 39-41-6.].  Біз 
казіргі  тандагы  ақынның туындысының  мәні  мен  монісін 
ашатын 
термин  ретінде  “діни  баллада”  деп  алдық.  Оның 
үстіне екінші сүйенгеніміз: рауаяттың бір ғана оқигаға арқау 
болғаны 
жоне  бү дүниенің емес, о дүниенің оқиғасы аркау 
болғаплыгына орай діпи романтикалык бшшадаға жатқызып
отырмыз.
Шыгармадағы  діни  терминдердің  қолданылысы  қазіргі 
окырманға түсініксіздеу корінгенімен,  туыпдының авторы 
сипаггауындағы оңгімеленуі - діни үгітке қызмет еткендігінен. 
Хак мүсьиіман  үні,  тікелей  айтылган  автор  уні бү дүниеде 
емес,  о  дүниеде  орын  алған  окиғаны  лирикалық  негізде 
бірінші  жақтан  баяндау  аркылы  автордың  еркі  мен  діни 
ағартушылық мақсатына бағындырыла:
Ғибрат ал,  ей,  агалар, мына сөзден,
Жастықта тәуба қылып,  иман ізден.
Шайқы  Ысқақ каіпо боди  Рахметулла 
Ғ а ла й һ и   өткен  екен  бүрын  бізден,  -
  деп  діни 
аңыздан гибрат алуға шақыруы бүл рауаяттың ақынның жас 
жігіт шағында жазғандығынан хабар береді.
Тарихи қаһарман создері  М ош һүр діни балладаларында 
Дидактикалык сипатпен бірге авторлык түсінікгеме аясында 
беріледі:
Жиылды ауыреан соң жараіиары,
Оқыган бір мәжілісте жас пен кәрі.
Бүлбүлдай сайрап жүрген нәуе жуаны,
Қапалы болып жатыр жузі сары.
Кеиіегі жүрген  Ысқақ судай тасып,
Ажалдан қүт ш ар ма адам қашып ?
Өлерін бүл аурудан біігеннен соң,

Сөз айтқан жаранларга гарыздасып.
-  Өсиет,  жаранлар,  қүжіққа ал! - деп,
-  Булайша куйге тусті біздің хал! -  деп.
Кәрсеткен бір кітабын  “Ғылым  Ьахас ”
-  Кәріме  өзім  олсем,  бірге сал! -  деп
  [1.92].
Өлімнен  кейінгі өмір  оқиғасын  ақын  оқиғаны  коюлата
коркемдіклен әңгімелеуге көшіп, періштелердің екі per создең 
тосылуын бьиіайша суреттейді:
Айтшы  әзің магынасын Матараккиб! - деп,
Періште  “Айт! ”  дегенде сасып  қалды.
Қудайга арыз қыла булар барды:
-Иә,  Раббы,  пендең не дер,  біз білмейміз,  - 
Деп булар Хақ әміріне қулақ салды.
Пендеме гылым  - хикмет кеткен дарып,
Кетіпті ол  “Тараккибін ’’қолына алып.
Сендерден қымсынбайды,  сескенбейді,
Байқаңдар,  нанбасаңдар,  қайша  барып\
 1.93]  - 
дегізіи, одебиетімізде бірінші рет Хақ тағаланы дастан кейіпкері 
етіп,  адамның  білімін  періштеден  асырып  өспеттейді. 
Періштелермен қайыра жолығысқан екінші жайтты былайша 
суреттейді:
Білмейді булар  Тараккиб,  Ғауамилді,
Ашуы  Шайқы  Ысқақтың қа/пты келді.
- Періиіте,  тук білмейтін надансың!
 -  деп, 
Кітабын қолына ала  умтылды енді.
Ш ындық  өмірде  де,  о  дүниеде  де  болуы  мүлде  мүмкія 
емес, қарапайым пенденің періштеге ақыруын шынайлі 
окырманын сеңдіре суретхейді.
Шайқы  Бісқақ молдалыгы басьш шықты,
Бір салган періштеге қысым іиықты.
Қудаіідан пормен болып, періштелер
96

Екеуі вкі жаққа қаи/ып  шықты.
0
 дүниедегі періштелерге біліммен карсы ш ы ккан діндар 
бүңтардын 
істеген іс-әрскетінің себебі Қүдай сөзін елден ерек 
білуінде деген  ой түйеді.
М әнкір-Н әңкірді  қарапайым  пенденің  жеңу  тарихын 
кунделікті  болып  жатқан  өдеттегі  оқиғалардың біреуіндей 
кылып тартымды  баяндай бітген.
Мошһүрдің рауаяттарын діни сабақ демеске шарамыз жоқ. 
романтикалык дәрістерінде автор алаш мүсылмандыгының 
өзіндік имандьілық кодексіне орай оқырманына риторикалық 
сауал койып,  оған озі былайша жауап береді:
Жаратқан Қудай артық сендей қулын,
Көрсеткен зейін менен гақыл молын.
Періште Мәңкір  -  Нәңкір сасқанынан 
Таба алмай адасыпты келген жолын.
Романтикалык ғажайып оқиғаға күрылып, періштелердің 
білімдінің  алдында  еш  норсе  істей атмайтындығын  айтып, 
оқырманын адамгершілікке,  иманды лы кка шакыруы  жай 
соз  емес,  ой  түбінен  ш ы ккан,  жүректен  тебіренген  нәзік 
адами сезімнің окырманға кара олең үлгісінде эстетикалык 
жол  габуы деп білгеніміз жон.
Пайдаланылган әдебиеттер:
1.  М о ш һ ү р   Ж үсіп  Копейүлы.  Ш ығармалары.  1-том. 
Паатодар,  “ЭКСГ  ҒӨФ,  2003.
2.  М ә ш һ ү р   Ж үсіп  Копейүлы.  Ш ығарматары.  4-том. 
Павлодар,  “Э К О ”  ҒӨФ,  2004.
97

Айман  Ж аиабекова 
Ахмет  Б ай түрсы н үлы   а т ы н д а ^  
Тіл  білімі  и н с т и т у т ы ^  
ага  гылыми  кы зм еткері,  ф >ғ к
УАҚЫТ  ҮҒЫМЫНЫҢ 
5 
ӨСІМДІК  АТАУЛАРЫНДАҒЫ  ТІЛДЩ 
КӨРІНІСІ 
i
Жалпы 
тіті
 білімінде, соның ішінде қазақ тілінде уақытгық 
маш налардың грамматикаланып,  етістіктін ш ақ формалары 
аркылы берілетіні белгілі. Уакыт үғымы тілдік материалдарда 
грам м атикалы қ  түргыдан  көбінесе  “ш а қ ”  терминімен 
байланысты болып, осы түрғыдан қарастырылса, ал лексикада 
“ш ақ атаулары” делінеді.
Ш ақты ң  қай  түрі  болмасын  (грамматикалық  шақтың 
болсын, лексикалық шактьщ болсын) бәрінің басын біріктіріп 
түрған  ортак  норсе  -  уақыт  үғымы.  Осы  орайда  уақыт 
үгымыныц қүрамындағы тілдік мағыналарды тілдің барлық 
деңгейінен  кездестіреміз.  Грамматикада  -  кимылдың  оту 
мерзімін білдіретін түлғалар, лексикада - уакыт семасы бар 
түрлі  л ек с и к а  -с е м ан ти к ал ы қ   топтар.  У ақы т  жалпы 
философиялык түрғыдан материя омір сүруінің бір формасы 
болғанлыктан, кез келген козғалыс уақыт пен кеңістікте отеді 
десек,  осымен  байланысты  уақыт  үғымы  тілдің  барльпс 
деңгейінде әр қырынан  корініс тауып жатады.
Уакыт үғымын тілдің лексика деңгейінде әр түрлі 
лексика- 
семантикалық топтар бойынша боліп  қарастыруға болады. 
Қ азақ  тілінде  уақыт  үғымы  лексикада  кобінесе 
уакыттЫ, 
шақтық мағьшаны білдіретін аспан денелерінің 
қозғалысым« 
косіппен  (мал  шаруашылығымен)  байланысты  (сүт  пісірі-м 
уақыт, ет асьш уакьгг) болып келеді. Сонымен катар адамНЬ®
98

жас молшерінде,  малдың жас олшемін білдіретін атауларда, 
■тагам атауларында, осімдік атауларында да уакыт семасы бар.
Уакыт белгілі бір есептеу нүкгесі бойынша олшенеді, бірак 
бүл есептеу нүкте  лексика мен фамматикада, тіпті лексика- 
семантикалық 
топтардың оз ішінде де бірдей емес.  Мысалы, 
айтудағы семантикалық шактың есептеу нүктесі сөйлеу сәті 
болса,  грам м ати калы қ  тілдік  ж үйедегі  есептеу  нүкте 
грамматикалық формалардың оз ішінде ш ақ формаларының 
білдіретін  магыналары  болып  табылады.  Сол  си яқты  
лексикалық ш актық мағыналар да бір гана есептеу нүктесі 
бойынша олшенбейді. Мысалы, адамның жасы туумен, өмірге 
келу  уақытымен  олшенеді.  Өсімдік  атауларының  есептеу 
нүктесі де бірнеші меже бойынша анықталады.
Өсімдіктер үшін 
биологиялык уакыттын 
маңызы зор, ягни 
бір  осімдік  территориялық  орналасуына  қарай  әр  түрлі 
уакьпта гүл жарады.  Мысалы, жазық жерде осетін “кракус” , 
“лапыз” (безвременник - әлекшөп), “шоңгебас” (рогоглавник) 
өсімдігі ақпан  айының аягында  гүл жарса,  таулы жерлерде 
әр  түрлі  биіктігіне  қарай  наурыз  айының  басынан  кокек 
айының  басы на  дейін  гүл  жара  береді.  “ Ш о п ж и я р ” 
(иксиолирион) жазықта кокек айының аягы мен мамырдың 
басында гул жарса, таулы аймактарда мамыр айының ішінде 
гүлдейді.  Сойтіп, биологиялык уақыт та орналасқан жеріне 
Карай әр түрлі (ақпаннан маусым айына дейін) болып келеді 
[
1
].
Өсімдіктерді уақытпен байланысты аталымдық сипатын 
Карастырган орыс зертгеушісі ВАФролова орыс тілі говорлары 
негізінде  осімдік  атауларының  олардың  жас  шамасымен 
байланысты  түрліш е  аталатындыгын  айтады.  М ысалы, 
көктемде  “репейник”  (лат.  acritium  lappa  -  шоңайна)  деп 
аталатын  осімдік  жаздын  бас  кезінде  “лопух”  деп  аталса,
99

жаздың  соңы нда  “собачни к”  деп  аталады.  Сондай-ақ 
“полевой  хвощ”  деп  аталатын  өсімдікті  коктемгі  уақытга 
“пестюшка”  деп  атаса,  жазға  қарай  бүл  осімдік  “полевой 
хвощ”  немесе жай ғана  "хвощ” деп аталады  |2|.
Өсімдік  атауларын  казак  тілінде  ең  коп  зерттеген,  осы 
м эселе  бойы нш а  коп теген   м акала,  екі  монография, 
терминологиялық  создіктер  шығарған  казак  галымы  - 
Б ай ы н қ о л   Қ али ев.  Ғ алы м ны н  ең б ектерін д е  осімдік 
атауларының  морфологиялык  күрылымы  қарастырылып, 
оларға жіктеме жасалады, ле кс и ка - ф а м мати кал ы к сипаггама 
беріледі. Осімдік атауларының функционалдык ерекшеліктері 
мен фонетикалык варианттары айкындалады, семантикалық 
деривацияны ң  жалпы  мәселелері,  олардың  түсіндірме 
создіктегі  берілу  ж айы ,  түсіндірм е,  орф ограф иялы қ 
ерекшеліктері,  т.б.  зерттеледі.  Сонымен  катар  осімдік 
атауларьшың мына белгілері бойынша ішкі сипаты  ( пішіні, 
түсі,  биіктігі),  дәмі,  иісі,  белгілі  мақсаггарға  жарамдылық 
немесе  ж арамсы зды ғы ,  соны мен  катар  автор  осімдік 
атауларының уақытқа катысты да уәжделетінін атап корсетеді. 
“Өсімдік  атауларының  бірқатары  уақыт  белгісі  (гүлдеу 
уакыты, жеміс салу уакыты, т.б.) бойынша уәжцеледі. Мүпдай 
атаулар саны -  17.  Мысалы, наурызгул/наурызшеиіек/наурызек 
коктеу,  гүл  жару уақытымен  байланысты  аталған.  Бүл  гүл 
ерте коктемде наурыз айының соңына қарай  (21 
наурыздан 
22  кокек  аралығында)  коктеп  шығады.  Ал  “намазиіамгул " 
(немесе  ымыртгул)
  осімдігі  күн  батқаннан  кейін,  кешкі 
уақытта  ғана  гүл  ашады.  Сол  сияқты  тунсулу 
немесе 
тунсулугул (түн гулі немесе тунсәуле)
 осімдігі тек түнгі мезгіДЯ® 
ғана  гүл жаратындыктан осылай аталған.  Мамыргул 
мамЫр 
айында,  мизаміиөп  кыркүйек  (мизам)  айында,  көктемшЖ 
коктем  айында,  қысшылиіөп  (зимолюбка)  қы скы  
м е з г і л Д е
100

щьіғып,  гүл жаруымен байланысты уожделген  [3.60-6.|.
F алым енбектерінде  казак, тіліндегі осімдік атауларының 
сИнонимдік, омонимдік, варианггылық, дублеттік сипаттары 
карастырылып,  соның  ішінде  кейбір  осімдіктердің 
уакы т 
кезендеріне 
карай түрліше аталатыңдығы 
айтылады. Айталык, 
казак  тілінде  “р еп е й н и к ”  осімдігін  коктемгі  уақы тта 
“түйежапырақ”  деп  атаса,  осы  осімдіктің  әбден  жетілген 
кезі  -  күзгі  уакыттагы  атауы  -  шоңайна.  Осы  сияқты  енді 
шығып келе жаткан “шандра” осімдігін “бүйражапырак” деп 
атаса,  кейін жапырақ жайғаннан кейін “сорғыш” деп атаңды. 
Енді бой көтерген жас қамысты  “қ ү р ак ” дейді  [3.22,  23].
Екі  осімдіктің  енді  көктеп  келе  жатқан  ерте  көктемдегі 
атаулары  “түйежапырақ”,  “бүйражапырақ”  болып  аталуы 
олардыд сол  уақыттагы  пішінімен байланысты  уәжделген. 
Түйежапырак көкгеп шығарда аддымен жапырактары тарбиьш 
ірі-ірі  болып  түрады.  Ж апы рактары ны ң  осы  піш ініне 
байланысты “түйе” малының ірілігіне үқсатылып қойьшған. 
Екінші создің “бүйражапырақ”  аталуы да жапырактарының 
көктеу  кезіндегі  пішінімен,  яғни,  бүйраланып  шығуымен 
байланысты  уәжделген.  Сол  сияқты  бүл  атаулардың  осіп 
жетілген шағындағы  “сорғыш”,  “ш оңайна”  атауларының да 
өзіндік уождік белгілері бар.
Б.Қалиев осімдік атауларына зерттеу жүргізу нәтижесінде 
олардың семантикалық күрылымын анықтаудың теориялык 
та, практикалық жагьшан да маңызды екеңдігін атап корсетеді. 
Соңдықтан осімдік атауларын түсіндіруде олардың мынадай 
яифференциалды семаларыньщ корсетілуі қажеттігін айтады: 
О  өсімдіктің  типі  (ағаш,  шөп,  гүл,  жеміс,  көконіс,  т.б.
2)  сырткы  пішіні  (биіктігі,  колемі,  формасы  т.б.)  және 
°сімдіктің түсі; 3) басқа осімдікгерден негізгі айырмашылығы 
^Үй  осімдігі  /ж аб ай ы ,  б ір ж ы л д ы қ/  ко п ж ы лд ы қ,  улы,
101

жарықсүйгіш,  т.б.);  4) өсетін жері (бақшалық, егістік,  т.б.).
5)  ауы лш аруаш ы лы қты қ  қы зм еті  (тағам ды қ,  жемдіқ 
жемістік,  т.б.  13.138,  1391.
Ү .Ә ділбаева  “ Қ а за к   тіліндегі  өсім дік  атауларының 
уәжцілігі” атгы диссерташхясыңаа өсімдік атаулары дыбысгық 
уәж,  м орф ологиялы к  уож,  лекси ка-сем ан ти калы қ  уо* 
бойынша талданып, сонымен қатар жартылай  уожді, тольіқ 
уәжді,  абсолютті  уәжді  және  уәжсіз  (бейуәжді)  атауларға 
болініп карастырылады.  Бүл жүмыста  “наурызек”  өсімдік 
атауы  мен  күс  атауының  аталымдық  уәждемесі,  қүстың 
наурыз  айында  үшып  келуімен,  осімдіктің  наурыз  айында 
осіп шығуымен байланысты екендігі айтылады  |4 .18].
Уакыт үғымы адам, мал  атауларының барлығының ішкі 
мағыналы қ  қүрылымында  дифференциалды  сема  ретілде 
жаппай корініс тапса,  осімдік атауларында бүл сема барлық 
осімдік атауының мағыналық қүрылымьпща бола бермейді. 
Адам жоне мал атауларында уақыт семасының жаппай корініс 
таб у ы   о л а р д ы ң   ж ан ды   т ір ш іл ік   и есі  р е т ін д е г і  жас 
ерекшеліктерімен  байланысты,  яғни,  адам түлғалық уақыт 
арқылы  белгілі  бір  жас  кезендерінде  түрады,  уақыт  отуіне 
қарай откеннен  болашакка жьиіжи отырьпі, собилік кезеішен 
корьіік кезең арачығыңда омір сүреді. Жас ерекшелігіне карай 
малдың төлдері  де  түрліше  аталады.  Аталымдық турғыдан 
мал  атауларының  уәждік  белгісінің  бірі  телдің  жасымен 
байланысты. Ал осімдіх атауларындагы  уакыт үгымы адам, 
мал  атауларына  карағанда  әлсіз,  осімдік  атауларынын 
барлығының  бірдей  семантикалық  күрылымында  кездесе 
бермейді.  Өсімдік атауларындағы  уақыт семантикасы  адам 
атаулары  мен  мал  атауларындагы  уақыт  семанти касындай 
айкы и болмаса да, имплиіщтті түрде, кобінесе, потеіщиалдЫ 
семалар қатарында түрады.
102

Уакыт  үғымы  көрініс  табатын  осімдік атаулары  туралы 
^азған мәліметтерімізді сараптай келе, мыналай корытынды 
түхсырым  жасаймыз:  осімдік атауларының  ішінде  уақытка 
катысты уәжделетін атаулар бар. Олар, біріншілен,  өсімдіктің 
тыгу, гул жару мерзіміне қарай,
 яғни, тоулік кезеңдеріне карай 
(кешкі,  түпгі  мезгіл,  т.б.),  сонымен  катар  жыл мезгілдеріне 
қарай
 (коктем,  күз, т.б.)  аталымдық сипат алса,  екіншіден, 
дсімдіктің  бастапқы  коктеу  жоне  соңгы  пісіп  жетілген 
кезеңдеріне  карай
  түрліш е  аталы п  оты рады .  О сімдік 
атауларының олардың жас шамасымен, яғни, көктеу (коктемгі 
мезгілдегі иішіні)  және пісіп жетілген (күзгі  пішіні) кездегі 
пішінімен байланысты түрліше аталуы  -  орыс тіліне де тән 
күбылыс. Кейбір осімдіктер территорияіық орпаласуына қарай 
(жазық  не  таулы  жерде  өсуіне  қарай)
  әр  түрлі  уақытта  гүл 
жарады,  осымен  байланысты  олардың  аталымында  да 
өзгешеліктер болады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.  Р. Айдарова,  Е.В.Никитин.  Ранневесенние  растения 
Киргизии.  Фрунзе,  “АН  КирССР”,  1960,  112-6.
2. ВАФроловская. Лексика обозначающая траву. / /  Ученые 
записки  К а л и н и н ,  пед.  и н сти тута.  К а л и н и н ,  1969, 
129-139-6.
3.  Б.Калиев. Лексико-семантическая и морфологическая 
структура названий растений в казахском языке. А , “Мектеп”,
1996.
4.  Ү.Әділбаева.  Қ азақ  тіліндегі  өсімдік  атауларының 
Уәжділігі.  Канд. дисс.  автореф.  А.,  2001.
103

Өмірмен  өзектвс  өнер
Гүлнар  Жүмасейітовц
Мухтар  Әуезов  атындЩ 
Әдебиет  және  өнер  ин ституты ^
жетекші 
гылыми  кызметкері
онертану  ғылымынын  кандидаты,  доцент'
ӘПКЕЛІ-СІҢЛІЛІ 
f  
ҒАББАСОВАЛАРДЫҢ  БИ  ТЕАТРЫ
Осы уақытка дейііі жетпіс жылдан аса тарихы бар  балет 
онерінің  тек  классикалық түрін  гана  атап  жүрдік.  Қазіргі 
танда балет онерінің де жан-жакты дами бастағандығын осы 
онер қайраткерлерінің еңбектері растап отыр.  Қазакстандага 
хореография  онерінің дамуы нда  соңғы  жылдары  заманауи 
би  негізгі  орынды  ала  бастады.  Республикада  бул  салада 
мамандар  оте  аз,  олардың озін де  әкімшілік жақтан  ешкім 
дурыс қолдамайды.  Заманауи би садасында қызмет етіп келе 
жаткан “Самүрық” би театры мен әпкелі-сінділі Ғаббасовалар 
театры үжымдарын ерекше атауга болады.
Әпкелі-сіңлілі  Гүлнәр  жэне  Гүлмира  Ғаббасовалардын 
шыгармашылық  дуэті  республикада  кәсіби  мамаіщар  мен 
қазіргі  заман  биінің  табынушылары  арасында  да  жақсы 
танылган.  Бүлар  -  тек  заманауи  би  бағытында  ғана  емес, 
сонымен катар драмалық театрда да жумыс істейтін, 
елімізде 
откізілетін барлық фестивальдер мен қазіргі би саласындағЫ 
семинарларға  қатысып  отыратын  нағыз  кәсіби  мамандар- 
Олардың басқа шыщшашылықдуэттерден бірнеше 
о згеш ел ш  
бар.  Біріншіден,  олар  үнемі  жүп  болып  жүмыс  істейді,  03
•
балеттеріне либреттоны да  оздері жазады,  әуенді де  оздер1 
тандап, хореографиясын да оздері қүрастырады. 
ЕкіншідеН»
104

0Йяап  тапқан  билерінің  орыіщаушылары  да  оздері  болып 
табылады.  Осы себепті үнемі аяқ астынан импровизациялар 
^ а с а л ы п ,  с п е к т а к л ь д ің   о р б ір   ж а ң а   к о р с е т іл ім і 
б ү р ы н ғ ь іл а р ы н а н   ж а ң а ш а   т р а к т о в к а с ы м е н   ж ә н е  
орындаушыльпс нюанстарымен ерекшеленеді.
Ғаббасовалар  1986  жылы  Алматы  хореограф иялы к. 
училишесінің  халы қты қ  өнер  бөлімін  бітірген.  Оқуды 
хэмамдағаннан  кейін  жолдама  бойы нш а  Қ азақкон ц ерт 
бірлестігіие жүмысқа барды.  Кейін халық би ансамбльдерінде 
к,ызмет  істеп,  1993  жылы  Болат  Аюхановтың  ш ақыруы 
бойынша оньщ труппасына ауысты. Ачгашқы уақытга балетте 
тек  халы кты к  билерді  орындады,  кейінірек  бірте-бірте 
пуанттық кішігірім варияциялар енгізеді.  Бірак көп үзамай 
өздерінің  табиғи  табандылығы  мен  еңбексүйгіш тіктерінің 
арқасында кішігірім жеке партиялар орьгадай бастады.  Олар 
осы мен  қ а т а р   Т е м ір б е к   Ж ү р ге н о в   а т ы н д а ғ ы   Ө н ер  
академиясының  хореографиялык  режиссура  бөліміндегі 
Б.Аіохаиовтың шеберханасына оқуға түседі.  Г.Адамова джаз- 
биден  сабақ  бере  бастаған  4-курста  олар  қазіргі  заман 
хореографиясымен алғаш рет танысты.  Сол кейінірек белсеңді 
түрде  заманауи  би  бағытындағы  белгілі  хореографтардың 
спектакльдерінід видеонүсқаларымен таныса бастады.
Ә п к ел і-сің л іл і  Ғ аб б асо в ал ар д ы ң   а л га ш қ ы   ө зін д ік  
шығармашылық  ізденістері  дипломдық  спектакльдерінің 
Койыльгмдары болды. Гүлмираның “Сезім геомефиясы” атты 
спектаклі  қазіргі  заман  биінің  түрлі  пластикалы қ  тшін 
біріктірудің алғашқы тачпынысы болатын. Ал Гүлнәр болса, 
°зінің “ Қараңғьща адасқандар”  спектаклінде биді барынша 
Әсерлі етуге  тырысты.  Корермен залында  отырғандар  адам 
Дене  графикасы  мен  әуеннің түңғиығына  шомды.  Мүнда 
Ыазмүн  мен  ой  екінші  орынға шегеріліп,  ең басты  орында
105

карапайы м да сезімтал би тұрды.
Д иплом   алған н ан   кейін  опкелі-сіңлілі  Ғаббасовалар 
белсенді ш ығармаш ылык жоне  педагогикалық қызметтерщ 
б астад ы .  О лар  бір  у ақ ы тта  Н ем іс  д р ам а  театрыньің 
спекгакльдеріне катысып, ТемірбекЖүргенов атындагы Онер 
академиясы мен  Хореография училищесінде сабақ беріп, эр; 
кішігірім номерлер коя жүріп, Б.Аюханов труппасында қызмет 
атқарды.  Олар Дрездендік  Палукки мектебінін  (Германия) 
оқытушысы Михаэль Дикамптнен болган мастер-класта атташ 
рет неміс би экспрессионизмінің негіздерімен танысты. Ол 
семинарға қатысушыларға фон Лабана жүйесінің негізін жеңіл 
тілмен түсіндіріп берді.  Ғаббасовалардың жақсы дайындыщ 
мен  ш ынайы  кызығуш ылыктары  олардың  біреуінің  Грета 
Палуккидін  белгілі  неміс  би  мектебінде  тәжірибеден  отуге 
мүмкінш ілік берді.
Ә п к ел і-сің д іл і  Ғаббасовалардьтң  ал ғаш қы   жетілген 
қойы лы мы   “ Бір  әйелдін  тарихы”  спектаклі  болды.  Бүл  - 
алуан түрлі ракурсте, түрлі жағдайда корсетілген ойел тарихы. 
С пектакль  кішігірім  бөлш ектерден  қүрасты ры лған.  Біз 
сахнадан біресе  іскер жанды, біресе вокзалда біреуді  сарыла 
к ү т к е н   ж о л а у ш ы н ы ,  ен д і  бірде  то й   к ө й л е г ін   киген 
қ а л ы ң д ы қ т ы   көрем із.  Ә п кел і-сің л іл іл ер д ің   бір-біріне 
үксастығы мен үздіксіз жалғасқан іс-әрекеттен көрермендер 
көнілінде  әр  түрлі  жағдайдағы  бір  гана  әйел  образы  деген
»
эсер  калады.  С онында ғана олар сахнага  ш ығып,  екі түрлі 
костюмде би-диалогы н орыидаған  сэтте  ойелдің табиғатй, 
оны ң әр түрлілігі мен қайш ылығы ашылады.
Осындай  тәсищерді қолдану негізінде  қазіргі заманнЫЙ 
өзекті  мәселелерін  котерген  “Корш ілер”  заманаун  балеп 
сахнатанды.  Спектакльдің окиғасы откен омірлеріңде атаКТЬ* 
актриса  м ен  балерина  болған,  казір  қазы н аға  қарастй
106

^щ кентай  пәтерлегі  ешкімге  қажеті  ж о қ   скі  қар т  ойел 
тагдыры- 
Олар откен омірлерінің оқигаға бай естеліктеріне 
g0fi алдырып,  қорш аған ш ынайы  болмыстан еш сүйеу таба 
алмай  әлек.  Бүл  спектакльде  кейіпкерлер  тек  билеп  қан а 
коим айды ,  со н ы м ен   к атар   м үнда  соз  д е,  к ар ап ай ы м  
хүрмыстык  іс-орекеттер  дс  қолданы лады ,  ягн и ,  бүл  - 
еуропалық би театры жанрындағы заманауи балет.  Балетгің 
хореографиялық лексикасының озі барынша карапайым, ең 
қарапайым  түрм ы сты қ  іс-орекеттер  бидің  казіргі  күнгі 
лексикасымен толықтырылған,  ал,  соз  болса ш ы ғарманы ң 
хореографиялық астарын ашуға комегін тигізеді.
Театрдың бойтүмары ретівде казіргі тавдағы кала адамының 
үлттық достүрге,  яғни, рухани әрі қасиетті мәдеішетке деген 
тереңойлы көзкарасымен таңқалдырған  “Т ам ы р”  (2004 ж.) 
сп ектаклін   атауға  болады .  Қ о й ы л ы м д а  с п е к т а к л ь д ің  
аркауымен орілген әрі спектакльдің негізгі идеясын белгілеп, 
оны толық ашуға көмектескен Қуат ІШлдебаевтың музыкасы 
үлкен рөл атқарды.
Әпкелі-сінділі Ғаббасовалардың Б.Аюханов ансамблінің 
көмегі арқылы жүзеге асырылған  алғашқы ш ығармаш ылық 
кешіндегі қойылымдары қарабайыр емес еді.  Бүл - “У ақы т” 
жоне  “ Үрғашы иттер”  (“Собаки женского рода”) балеттері. 
“Матрица.  Перезагрузка”  фильміне жасалған  саундтректің 
музыкалық  ком позициясы ны ң  сүйемелдеуіндегі  бірінш і 
койылым  саусакты к  эдістін  көмегімен  түрлі  техникалы к 
амалдарды  молайта  түсті.  Биш ілер  пластикасы нан  ш ексіз 
Уақыт легі айқын сезіледі.  Қоюшьшар қарапайым түрмыстьпс, 
әрекетгерден, символика мен сөз көмегінен бас тартгы. Мүңца 
злды ңғы   к а т а р ғ а   а б с т р а к ц и я   ш ы ғад ы .  О сьтған  о р ай  
х°реография да нақты емес, мүлдем екі болек,  классикалык 
ж°не заманауи  пластиканың синтезі байкалады.  Уақыттың
107

езі  тәрізді  би  пластикасы   мен  к ар қ ы н ы   да  үнем і  өзгерЫ 
отырады.  Бірде  бүл  жеңіл  өрі  коңілді  секірулер,  жылда.м 
ауы сқан ракурстар болса,  келесі сәтте,  керісінш е,  қозғальіс 
ш үбалаңқы   орі  күрделі  күйге  енеді.  Ансамбль  әртістерінің 
темпераменті мсн фактурасы  негізінде түрлі  варияцияларға 
сай типаждар т&хдидіі алынған.
“ Ү рғаш ы  иттер”  спектаклінде  сахнадан  қаңғы бас  иттер 
үйірін  кореміз.  О рындауш ылар  -  Ғаббасоваларды ң  өздері, 
Н ем іс  т е а тр ы н ы н   ак тр и са сы   Н .Д убс  ж ән е  Б.Аюханов 
труппасы ны ң   солистері  С .К окш инова,  Г. Гафурова  жоне 
А.Түрғанбаева.  К лассикалы қ бишілер қоргансы з,  каңғыбас 
иттердің  бейнесін  ш ы найы   жеткізе  алды.  С пектакль  оте 
к ү л к іл і,  азд ап   гр о тсскіл і  ш ы қты .  Би  театр ы   рухында 
би ш іл ер д ің   п л а с ш к а л ы к   тілі  сахна  тілім ен,  дыбьгстық 
ә с е р л е р м е н   к о р к е м   б е й н е н і  т о л ы қ т ы р ы п   оты рады . 
Балетмейстерлердің коюындағы кимыл-қозғалыстар итгердің 
торт аяқты ш ынайы жүрістерін қайталамайды.  Бірақ олардьщ 
пластикасында иттердің басқа да коптеген табиғи қылықтары 
және әйелдің жалғыздығы мен қорғансыздығы, оның махаббат 
пен түсінісуш ілікке деген мәңгілік үмтылысы көркем  түрде 
корінді.  Бүл  заманауи спектакльдің түрмыстық,  үйлесімсіз, 
кейде тіпті  үскьш сыз қимылдарын орындаушылар магынаға, 
белгілі  бір  сезімдерге  толтыра  алды.  Сәтті  откен  премьера 
ж ән е  кө р ер м ен д ер   ау д и то ри ясы н ы ң   сп ектак л ьге  деген 
ықыласы опкелі-сінділерді осы тақырыпты орі қарай өрбітуге 
қанаттанды рды .  О сы лайш а  бір  жылдан  кейін  олар  “Еркек 
и ттер”  (2005)  атты екінш і спектаклін койды .  ТрилогиянЫН 
үш інш і болімі драматургиялы к іс-орекеттер зандылығынзн 
туьшдады: бірішні және екіішіі болімнің кейіпкерлері кездесуі 
қаж ет.  Бүл  “ И т  ө м ір ”  (2006)  атты  спектаклінде  жүзеге 
асырылды.
108

“ Махаббат елесі  немесе  ...”  спектаклі алғаш  рет  II  Орта 
д з и я л ы қ   з а м а н а у и   би  ф е с т и в а л ін д е   к ө р с е т іл д і. 
Хореографиялык  училищенің  сахнасынан  барлық  артық 
бүйымдар  алынып  тасталыгі,  корермеңдер  сахна  жиегіне 
койылған  орындықтарға  отырды.  Бишілердің  өздері  өз 
әрекеттерін  п ар тн ер л ер дің   б ір ін ің   м ахаббат  қ и я л ы н  
білдіретіндей,  целлофан  перденің  артында  бастайды.  Бүл 
партнерлердің бірінін сезімінің жалған екендігін көрсететіндей. 
Одан  орі  ширма  жиналып,  әпкелі-сіңлілілер  казіргі  заман 
пластикасы  арқылы  шынайы  ж әне  қиялдағы   махаббат 
қатынастарының түрлі шекгерін ашты. Спекгакльде олардан 
озге  омірдін  үш  кезеңін  білдіретін  үш  бозбала  билейді. 
Стильдік  жағынан  әр  түрлі  билерден  басқа  ерекше  әрі 
кызықты  таиқырлықтар  бар.  Мысалы:  бишілерді  түссіз 
пленкаға орау,  сахнада шынайы от жағу және көрермендерді 
биге шақыру.
Театрдыңсоцғы  койылымдарының бірі “Тазалаушылар” 
(2009)  спектаклі саяси би театры жанрында қойылган.  Бүл 
спектакль  -  тазалық  анықтамасын  түрлі  позициялар  мен 
көзқарастар  түрғысынан  интерпретациялау  мүмкіндігі. 
Қоюшылар  жан  тазалығы,  денсаулық  тазалығы,  экология 
тазалыгы, саясат таз&лығы, еркек пен ойел арасындағы қарым- 
Катынас тазалыгьш бір-бірімен салыстыра береді.
Қ азақ  онерін  қарыштап  дамытуда,  үлттық  өнерімізді 
ЭДемдік деңгейде танытуда үлтгық жене заманауи хореография 
онері  сал асы н д а  кы зм ет  атқар ы п   келе  ж а т қ а н   өн ер 
Кайраткерлеріне мемлекет тарапынан колдау керсету ауадай 
Қажет екендігін уақыттың езі керсетіп келеді.
109

Гүлнара  МурсалимоВа 
Темірбек  Жүргеиов  атынддЭ 
Қазак  үлттық  онер  академиясьтЩ 
“Өнертаиу”  ф ак у л ьтет^  
“Кино  тарихы  мен  теориясы* 
кафедрасыныи  аға  окытущысь,

жүктеу/скачать 4,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: