№3(26), қыркүйек 2015 1 «математика» БӨліміне қош келдіңіздер!
жүктеу/скачать 6,31 Mb. Pdf көрінісі
|
ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ОЙЫН ТАПСЫРМАЛАРЫ Материалды дайындаған Барчагүл Нүркенова, энергетика және техникалық физика кафедрасының аға оқытушысы 1. "Жылдамдық" Мына сандар қандай физикалық өрнектерді жасырып тұр?
2. «Ток» және «Жылу мөлшері» Мына сандар қандай физикалық өрнектерді жасырып тұр?
ЕЛ ЕРТЕҢІ-KZ
Физика сөзінің оң жағын және сол жағын толтырыңдар
Ф
И
З
И
К
А
Сұрақтар: Оң жақта: 1. Жарық бөлшегі. 2. Нейтрон саны әртүрлі ядро қалай аталады? 3. Шағылуға пайдаланатын құралдың орысша атауы. 4. Өткізгіштегі ЭҚК пайда болу құбылысы. 5. Заттағы жылудың тасымалдану ағыны. 6. Ертедегі грек философы.
1. Тербелмелі процесті сипаттайды. 2. Қызған денеден шығатын бөлшектің орысша атауы. 3. Сәулеленудің эквивалентті мөлшерінің (доза) орысша атауы. 4. Еркін қозғалыстағы құлау. 5. Бөлшектері белгілі бір қатаң тәртіппен орналасқан заттар. 6. Ток күшін өлшейтін құрал.
4. Сан-әріппен шешу а б в г д е ж з и к 1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
д1-к1 Электр шамын жетілдірген Америка ғалымы. д2-з2 Тогы бар өткізгіш бөлетін жылу мөлшерін есептеген орыс ғалымы. в3-ж3 Электр тізбегінің сызбасы қалай аталады? б4-и4 Теріс зарядталған бөлшек. в5-з5 Электрон сөзін грек тілінен аударғанда қалай аталады? в6-ж6 Кулонмен өлшенетін электр мөлшері. в7-и7 Жылыту құралдарының негізгі бөлшегі. а8-з8 Электр тогын қолданушылар қосылатын құрал қалай аталады? (орысша) б9-е9 Ток күшінің өлшем бірлігі не? б10-з10 Токты қосып, ажырататын құрал. а11-и11 Кернеуді өлшейтін құрал. д12-з12 Қуаттың өлшем бірлігі. д13-е13 Ток тізбегінің бөлігі аталған ғалымның есімі. Егер сіздер сөзжұмбақты дұрыс шешсеңіздер, д1-д13 негізгі сөзді (орысша) оқисыздар.
ЕЛ ЕРТЕҢІ-KZ №3(26), қыркүйек 2015 27 ☼ ӘЗІЛ-ҚАЛЖЫҢ БЕТІ
Материалды дайындаған Барчагүл Нүркенова, техникалық физика кафедрасының аға оқытушысы
Физик, математик және инженер үшеуі өріске келеді. Әрқайсысына бірдей мөлшерде тақтай беріп, неғұрлым көп қой сиятындай етіп қоршау жасауды тапсырады. Инженер кішігірім, бірақ мықты етіп төртбұрыш қоршау жасайды. Физик қоршауды дөңгелек пішінді етіп жасайды, яғни көбірек мөлшерде қой сияды деп пайымдайды. Ал математик болса, дөңгелете қоршап, ішіне өзі кіріп ортасына отырып алып, былай деп түсіндіреді: – Мені сыртында тұр деп есептеңдер. Енді ойлаңдар, қанша қой сиятынын... ******** Математик пен физикке шығаруға екі есеп береді. №1 есеп. Суы бар кран, плита және бос чайнек. Чайнекті қайнату керек. Физиктің шығарғаны: Чайнеккке су құйып, плитаны іске қосып, үстіне чайнекті қойып, тосамыз. Математиктің шешімі: Осындай №2 есеп. Суы бар кран, плита және су толтырылған чайник. Чайнекті қайнату керек. Физиктің шығарғаны: Плитаны іске қосып, үстіне чайнекті қойып, тосамыз. Математиктің шешімі: Чайнектегі суды төгіп, есепті алдыңғы шығарылған дайын есепке келтіре саламыз. ******** Өзінің білімді екенін жолдастарына көрсетіп мақтанғысы келген бір әйел, Эйнштейннің ба- яндамасы кезінде оған сұрақ қоюды ойлайды: – Сіз маған мәңгілік пен уақыттың арасындағы байланысты түсіндіріп бере аласыз ба? Эйнштейн: – Көрдіңіз бе, егер менің мұны сізге түсіндіруге уақытым жететін болса, онда сізге мұны түсіну үшін мәңгілік керек. ******** Оқымыстылар әулеті. Бұл – аспирант Вася. Ол эритроциттерді зерттеумен айналысады. – Ия, мен эритроциттерді зерттеймін, менің әкем эритроциттерді зерттеген, менің атам эрит- роциттерді зерттеумен айналысқан. Түсінесіз бе, эритроциттер – ол біздің қанымызда! ******** Албан оқымыстылары бөтен ұшақтарды жаңылмай анықтайтын радар ойлап шығарады. Жұмыс істеу принципі қарапайым: экранда пайда болған ұшақтардың барлығы – бөтен, се- бебі Албанияда өздерінің ұшақтары жоқ. ******** Мұнараның биіктігі. Химик, физик, математик және филолог барометрдің көмегімен мұнараның биіктігін есептеу тапсырмасын алады. Химик мұнараның төменгі жағындағы және шатырындағы қысымын өлшеп, оның биіктігінің 0-ден 100 метрге дейін екенін анықтайды. Физик барометрді шатырдан жерге тастап жіберіп, түсу уақытын анықтап, есептей отырып, мұнараның биіктігінің 60-тан 70 метрге тең екенін айтады. Математик барометрдің биіктігін және барометр мен мұнараның көлеңкелерінің биіктігін өлшеп, тангенс бұрышын есептей келе, мұнараның биіктігінің 63-64 метр аралығында екенін айтады. Филолог барометрді сатып, түскен ақшаға мұнара күзетшісін тамақтандырыпты. Әбден тойған күзетші оған мұнараның биіктігі 63 метр 40 сантиметр екенін айтыпты. ******** – Профессор сіздің есігіңіздің алдында аш адам тұр және әйтеу бір нәрсе беруімізді сұрайды... . – Жақсы, оған математикадан есептер беріңіз.
ЕЛ ЕРТЕҢІ-KZ
☼ КОНКУРС
Материалды дайындағандар: Жалын Можанов, педагогика ғылымдарының кандидаты, энергетика және техникалық физика кафедрасының доценті; Барчагүл Нүркенова, энергетика және техникалық физика кафедрасының аға оқытушысы
1. Дене
о бастапқы жылдамдықпен бұрыш жасай отырып көкжиекке лақтырылды. Дененің көтерілу биіктігі
= 3 және траекторияның жоғарғы нүктесіндегі қисықтық радиусы R = 3 м болғандағы бастапқы
жылдамдық пен бұрышты анықтаңдар. (3 балл).
2. Мұз бетімен жіберілген тастың жылдамдығы 3 м/с, ол тоқтағанға дейін S 20,4 м арақашықтықты жүріп өтеді. Тастың мұз бетімен сырғанағандағы үйкеліс коэффициентін табыңдар. (4 балл).
3. Жабық ыдыста тұрған температурасы 1 t = 20 ˚С және қысымы 1
= 100 кПа. болатын гелийдің көлемі
= 2 л. Оның температурасын t = 100 ˚С көтеру үшін қандай жылу мөлшерін Q
беру керек? Жаңа температура кезінде гелий молекуласының орташа квадраттық жылдамдығы , кв қысымы 2 р , тығыздығы 2
W
қалай болады? (5 балл).
4. Жылжымалы поршені бар түтікшеде массасы m=1 г азот бар. Азоттың температурасын T = 10 К қыздыру үшін қандай мөлшерде Q жылу мөлшерін беру керек? Осы кезде поршень қаншаға көтеріледі? Поршеньнің масссасы М 1 кг, көлденең қимасының ауданы S 10 см 2 . Поршеньге түсетін қысым р = 100 кПа. (6 балл).
5. Радиусы R = 10 см болатын шеңбер бойымен қозғалған нүктенің тангенциал үдеуі .
Қозғалыс басталғаннан кейінгі уақыты t = 20 с болғандағы нүктенің қалыпты үдеуін n a анықтаңдар. Қозғалыс басталғаннан кейін бесінші айналымның соңындағы нүктенің сызықтық жылдамдығы 10 см/с. (7 балл).
☼ ЖАУАПТАР МЕН ШЕШІМДЕР Журналдың 2015 жылғы №2(25) санында жарияланған cөзжұмбақтың жауаптары Материалды дайындаған Барчагүл Нүркенова, энергетика және техникалық физика кафедрасының аға оқытушысы Көлденеңінен: 3. Дубна. 4. Планк. 9. Рейнуотер. 11. Квант. 12. Руска. 15. Пион. 16. Длина. 18. Реле. 19. Дирак. 20. Эсаки. 21. Раби. 22. Кюри. 23. Ғылым. 26. Шварц. 31. Ядро. 33. Штерн. 34. Дека. 35. Индий. 38. Милли. 39. Беккерель. 40. Гамма. 41. Яноши. Тігінен: 1. Ауысу 2. Пашен. 5. Бинниг. 6. Нуклид. 7. Пауэлл 8. Экранирование. 10. Радиобио- логия. 13. Анти. 14. Трек. 16. Екі. 17. АЭС. 24. Атом. 25. Куш. 27. Вин. 28. Рад. 29. Гейгер. 30. Акти- но. 32. Джинс. 36. Ферми. 37. Глюон. ЕЛ ЕРТЕҢІ-KZ №3(26), қыркүйек 2015 29 «ХИМИЯ» БӨЛІМІНЕ ҚОШ КЕЛДІҢІЗДЕР!
Қымбатты балалар! Мектеп бағдарламасындағы бір мағыналы емес пәндердің бірі – химия. Ол бәріне бірдей ұнай бермейді, бұл ғылымның мәнін, тереңдігін түсіну үшін, туа біткен қызығушылық, немесе білімнен туындаған ерекше ақыл-ой жүйесі, немесе қызығушылық талап етіледі. Өзі жақтырмайтын осы пәнді түсінбейтіндер мен ұнатпайтындарға не істеу қажет? Оны оқуға себеп табу және оны жақсы көруді үйрену маңызды болып табылады. Химияны қалай түсінуге болады? Ол жеккөрушілік туғызбай, керісінше, қызықты және жеңіл оқылуы үшін не істеу қажет? Біздің қазіргі өмірімізді өнеркәсіптік тауарларға ғана емес, тағамдық өнімдерге де қосатын синтезделген заттарсыз көз алдыңызға елестету қиын. Ғылымның негізін біле отырып, өзіңізді табиғи емес қоспаларды тұтынудан қорғау үшін, ең болмағанда әрекет жасауға болады. Жақсы көрмейтін пәніңізді қызықты және қанағаттандыратын пәндер қатарына ауыстырудың бірнеше жолдары бар: – Химияны жақсы бастау маңызды. Яғни бірден оқу, тіпті элементтер мен оның валенттіліктерін жаттап алу қажет. Себебі одан кейінгі сабақтар қабатталып, оқушыны дағдарысқа ұшыратады. – Жақсы оқытушы болуы, әсіресе өз пәнін жақсы көретін оқы- тушы болуы өте маңызды. Әрине, оқытушыны таңдауға болмайды, бірақ репетиторды шақыруға болады. Сондай-ақ оның қызметін шексіз төлеу міндетті емес. Егер жақсы маман болса, оған осы пәнді сіздің жақсы көріп кетуіңіз үшін екі-үш сабақ жүргізуі жеткілікті. – Егер сіз репетитор шақыра алмайтын болсаңыз, онда пәнді оқу үшін өзіңізге әріптес табыңыз. Әрине, ол сізден жақсы білуі тиіс. – Химияны қалай жоспарлы және жүйелі оқып үйренуге болады? Пәнді оқуды жоспарлаңыз. Өзіңіз үшін кесте жасаңыз, ол сыныптастарыңызды қуып жетуге немесе пәнді толық игеруге көмектеседі. – Міндетті түрде өзіңіз үшін «Қызықты химия» сияқты әдебиетті таңдап алыңыз. Пәнді жақсы түсіну үшін жан-жақты зерделеу қажет. Сеніңіздер, бұл білім артық болмайды, ал оқуға жұмсалған уақыт босқа кетпейді. – Өзіңіз үшін сыйлық беру жүйесін ойлап табыңыз. Мысалы, әрбір оқыған тақырыптан соң, жатып дем алу немесе жаңа фильм қарау (шоколад жеу, компьютерлік ойын ойнау). – Зерделеу үрдісін бақылаңыз. Егер жоспарыңыз болса, ондағы қарастырылған тақырыптарды белгілеңіз. – Жақсы әдістің бірі – өзіңізге қарағанда пәнді нашар білетін оқушыға мұғалім болу. Оған көмектесіңіз, өз мысалыңызда химияны қалай оқу керек екендігін айтыңыз. Егер сіз қандай да бір бөлімді қарастырған болсаңыз, барлығы түсінікті екенін сезсеңіз, мұны басқаларға түсіндіріп көріңіз. Сонымен қатар химияны құлықсыз, қалай болса солай оқуға болмайды. Егер жас химик әртүрлі заттарды ойланбай араластыра салса, не болады? Дұрыс ойлайсыз, жақсы нәрсе емес. Сондықтан пәнді оқу кезінде ойыңызды жинақтап, қыр-сырын түсінуге тырысу керек. Біздің мекенжайымыз: 070010, Өскемен қаласы, Д. Серікбаев көшесі, 19, Д. Серікбаев атындағы ШҚМТУ, химия, металлургия және байыту кафедрасы, тел.: 8-7232-540-911, электронды мекенжай: NKulenova@ektu.kz «ХИМИЯ» БӨЛІМІНДЕ ОҚУ ҮРДІСІ Металдардың электрохимиялық белсенділік қатары ....................................................................... 30 МҰРА Бор Нильс-Хенрик-Давид .................................................................................................................... 32 ҚЫЗЫҚТЫ ОҚИҒАЛАР Шайтанның ісі. Калий цианидімен болған қылмысты оқиға. Алтын сақинаның құпиясы ............. 33 Жолы болмаған лаборант. Карбонат немесе карбаминат? ............................................................. 34 Азот үшін шайқас. Комплекс түзу парадокстері. Өшпейтін жалын.................................................. 35 Монооксидтің оттегіге «сүйіспеншілігі» .............................................................................................. 35
Бурадан алынған шыны «маржандар» және химиялық талдау ...................................................... 36 БЕЛГІЛІ ЖАЙТТЫҢ ҚҰПИЯЛАРЫ Йод және қалқанша без ....................................................................................................................... 38 АЛҒЫРЛАР ҮШІН «Сиқырлы сан 7» сөзжұмбағы ........................................................................................................... 40 КОНКУРС «Жас талап-KZ көшбасшысы» ............................................................................................................ 41 ЖАУАПТАР МЕН ШЕШІМДЕР Журналдың 2015 жылғы №2(25) санында жарияланған есептердің жауаптары ........................... 41
техника ғылымдарының кандидаты, химия, металлургия және байыту кафедрасының меңгерушісі ЕЛ ЕРТЕҢІ-KZ №3(26), қыркүйек 2015 30 ¥ О Қ У Ү Р Д І С І
Металдардың электрохимиялық белсенділік қатары ( кернеулік қатары, стандарттық электродтық потенциалдар қатары ) –
тізбектік қатар, мұнда металдар металл
катионы тотықсыздануының Me
n+ :Me
n+ +nē→Me жартылай реакциясына сәйкес келетін стандарттық потенциалдарының φ 0
өсу ретімен орналастырылған (1-
кесте ).
Металдардың стандарттық электрохимиялық
потенциалдар қатары Металл
Кати-
он
φ 0 , В
Ме-
талл
Катион φ 0 , В
Ме- талл
Кати- он
φ 0 , В
Ме-
талл
Кати- он
φ 0 , В
Li
Li +
-3,040 Lu
Lu 3+
-2,28 Pa
Pa 3+
-1,34 Ge
Ge 4+
+0,124 Cs
Cs +
-3,026 Gd
Gd 3+
-2,279 Ti
Ti 3+
-1,208 Sb
Sb 3+
+0,240 Rb
Rb +
-2,98 Es
Es 2+
-2,23 Yb
Yb 3+
-1,205 Ge
Ge 2+
+0,24 K K +
-2,931 Ac Ac 3+ -2,20
No No 3+ -1,20
Re Re 3+ +0,300
Ra Ra 2+ -2,912
Dy Dy 2+ -2,2
Ti Ti 4+ -1,19
Bi Bi 3+ +0,317
Ba Ba 2+ -2,905
Pm Pm 2+ -2,2
Mn Mn 2+ -1,185
Cu Cu 2+ +0,338
Fr Fr + -2,92
Cf Cf 2+ -2,12
V V 2+ -1,175
Po Po 2+ +0,37
Sr Sr 2+ -2,899
Sc Sc 3+ -2,077
Nb Nb 3+ -1,1
Тс
Тс 2+
+0,400 Ca Ca 2+ -2,868
Am Am 3+ -2,048
Nb Nb 5+ -0,96
Ru Ru 2+ +0,455
Eu Eu 2+ -2,812
Cm Cm 3+ -2,04
V V 3+ -0,87
Cu Cu + +0,522
Na Na + -2,71
Pu Pu 3+ -2,031
Cr Cr 2+ -0,852
Te Te 4+ +0,568
Sm Sm 2+ -2,68 Er
Er 2+
-2,0 Zn
Zn 2+
-0,763 Rh
Rh +
+0,600 Md
Md 2+ -2,40 Pr Pr 2+ -2,0
Cr Cr 3+ -0,74
W W 6+ +0,68
La La 3+ -2,379
Eu Eu 3+ -1,991
Ga Ga 3+ -0,560
Tl Tl 3+ +0,718
Y Y 3+ -2,372
Lr Lr 3+ -1,96
Ga Ga 2+ -0,45
Rh Rh 3+ +0,758
Mg Mg 2+ -2,372 Cf
Cf 3+
-1,94 Fe
Fe 2+
-0,441 Po
Po 4+
+0,76 Ce
Ce 3+
-2,336 Es
Es 3+
-1,91 Cd
Cd 2+
-0,404 Hg
Hg 2 2+ +0,7973 Pr
Pr 3+
-2,353 Th
Th 4+
-1,899 In
In 3+
-0,3382 Ag
Ag +
+0,799 Er
Er 3+
-2,331 Fm
Fm 3+
-1,89 Tl
Tl +
-0,338 Pb
Pb 4+
+0,80 Ho
Ho 3+
-2,33 Np
Np 3+
-1,856 Co
Co 2+
-0,28 Os
Os 2+
+0,850 Nd
Nd 3+ -2,323 Be Be 2+ -1,847
In In + -0,25
Hg Hg 2+ +0,851
Tm Tm 3+ -2,319 U U 3+
-1,798 Ni Ni 2+ -0,234
Pt Pt 2+ +0,963
Sm Sm 3+ -2,304 Al
Al 3+
-1,700 Mo
Mo 3+
-0,2 Pd
Pd 2+
+0,98 Pm
Pm 3+ -2,30 Md Md 3+ -1,65
Sn Sn 2+ -0,141
Ir Ir 3+ +1,156
Fm Fm 2+ -2,30 Ti
Ti 2+
-1,63 Pb
Pb 2+
-0,126 Au
Au 3+
+1,498 Dy
Dy 3+
-2,295 Hf
Hf 4+
-1,55 H 2 H + 0 Au Au +
+1,691 Tb
Tb 3+
-2,28 Zr
Zr 4+
-1,53 W W 3+
+0,11
|