Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасозінде тарихтың «Ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуы бірінші кітап павлодар Кереку 2009

партиясы 
Орталық 
Комитетінің 
мүшесі, 
М емлскетпк  думадагы 
мүсылмандар фракциясьшың мүшесі Ә.Бөкейханов ерекше көрінді.
XX  ғасырдьщ  басыңда  патшалы  Россияның  озбьфлығынан  мезі 
болған  туркі  тілдес  халықгардың  бас  қосьш,  бірігуі  бастапды.  Осының 
нәтижесіңде 
1905-1906 
жыддары 
Россия 
мүсылмаңдарьшьщ 
1-Ш
күрылташіары  шақырылып,  «Мүсылман  партиясыньщ  қоғамы»  қүрыдды, 
Мемлекетгік 
думаньщ 
қүрамыңца 
мүсылмандардьщ 
парламептгік 
фракциясы  пайда болды.  1905  жылдьщ жслтоқсан айыңда  Орал  қаласмңда 
кадет партиясының программасын қабыддаған Семей  облысынан  басқа бсс 
облыстьщ  делегатгары  қатысқан  съезі  өткізілді.  Съезге  қатысушылар 
А.Байтүрсынов,  Ә.Бекейханов,  Б.Қаратаев  бастаған  үлттық  қозғалыстьщ 
бағытын  өздері  діттеген  арнаға  түсіруге  әрекет  қылды.  Сөйте  түра  олар 
отарлау  саясатын  сынға  алды.  Мдселен,  Мемлекетгік  думаньщ  мүшесі
Б.Қаратаев  өз  сөзінде  қазақгардың  шүрайлы  жерлерінің  тартьш  альпіуына 
қарсылық білдірді.  Ол:  «Біздің  мемлекетте  шиеленіскен  мэселелерді  қоныс
аударушы  шаруаларды далалық  облыстардың,  атап айгқанда  Орал,  Торғай, 
.Ақмола  жэне  Семей  жерлеріне  көшіру  арқылы  шешпекіні»,  — деп  жер  ісі 
жэне  жерге  орналастырушы  басқарма  бастығымен  эңгімесіңде  орыс 
шаруаларының  Қазақстанга  қоныс  аударуларын  уақытша  болса  да  тоқтата 
түруларын сүрады. Бірақ, акінішке орай, Қаратаевқа Қазақстанда жердің көп
екендіп  аитылып,  оны  қазақгардың өздері дүрыс  паидалана  алмаитындыгы 
көрсетіліп, қоныс аудару ісінің тоқгатылмайтындығы ескертілді.
Ал,  бүл  кезде  шаруалардьщ демократиялық бағытгағы топтарының 
өкілдері  1911-1915  жьілдары  Троицк  қаласыңда  шығып  түрған  «Айқап» 
журналының  манына  топтасты.  Оның  шығарушысы  эрі  редакторьі 
МСералин  болғандығы  белгілі.  Журналда  Ж.Сейдалин,  Б.Қаратаев, 
С.Торайғьфов,  С.Сейфз'ллин,  Б.Майлин,  С.Дөиентаев  т.б.  қатысып,
қызмет істеді.
Бірінші  орыс  революциясы  жеңілген  соң,  елде  қара  гүнек  реакция 
кезеңі басталды.  Сондай-ақ Столыпиннің аірарлы реформасы, яғни қоныс 
аудару  саясаты  белсенді  түрде  жүргізіледі.  Мэселен,  тек  1910-1913 
жылдардың  өзінде  ғана  Ақмола,  Торғай,  Орал  жэне  Семей  облыстарына 
400  мыңнан  астам  еркектер  қоныс  аударды.  Осы  жаңадан  келгендерді 
дұрыс  орналастыру  үшін  қазақ  түрғындарының  жері  тартып  алынды. 
Көптеген жағдайларда осындай қиянатқа қарсы шыққан шаруалардың бой 
көрсетулері қарулы  күшпен басылып тасталды.
Осы  жэне  басқа  да  саяси  элеуметгік-экономикалық  қысымшы- 
лықтарга  байланысты  Қазақстанда  1913-1914  жылдары  үлт-азатгық
54

ічозғалысының жаңа толқыны  басталды.  Мысалы,  Айдарлы  приискісінің, 
Спасск  мыс  балқыту  зауытының,  Торғай  уезіндегі  тас  көмір  шығару
орындарының  жұмысшмлары  саяси  және  экономикалық  талаптармен 
ереуілге  шықгы.  Оның  үстіне  патшалы  Ресей  катысқан  дүниежүзілік 
импералистік  соғыс  та еңбекшілердің жағдайын,  күн  көрісін төмендетіп 
жіберді.  1916  жылғы  үлт-азатгақ  көтерілісінің үрығы  осындай  қолайлы 
кезеңде тамырын жайьш, өсіп-өніп шықты.  Бүл  империалистік соғыстың 
карапайым 
халықгы 
одан 
эрі 
кедейлендіріп, 
помещиктер 
мен 
каииталистердің  байи  түсуіне  ықпал  жасағаны  белгілі.  Шаруалардың 
мойнына  тағы  бір  салық  -   соғыс  салығы  қамыт  болып  киілді.  Патша 
окіметі  соғыс  қажетіне деп түйе,  ат,  өгіз сияқгы көліктерді тартып  алып 
огырды.  Жергілікті  түрғындар  эскерге  алынғандардың  отбасыларына
көмек ретінде міндетгі жұмыс атқаруға таіс  болды.  Мэселен, Жетісудың 
соғыс  губернаторы  Фольмбаумның  1916  жылғы  16  ақпандағы  бүйрығы 
Сойынша  қазақтар  ешбір  еңбек  ақысыз  жер  жыртып,  түқым  себугс
міндетті болды.
Жэне  кедейлердің  жағдайын  бүрынғыдан  төмендетіп  жіберген 
соғыс  салығы  енгізілді.  Оның  үстіне  жергілікті  жерлерде  себепті  де,
себепсіз  де  алынатын  түрлі  алым-салықгардың  саны  күрт  өсіп  кетті. 
Әсіресе,  ашықган-ашық  пара  алу  сөғыс  кезінде  бүрын-соңды  болып 
көрмеген  межеге  жетті.  Империалистік  соғыс  жылдарында  патша 
экімшілігінің жергілікті тұрғындарға деген  астамшылық қылықтары жан 
тозгісіз 
дәрежеге 
жеіті. 
Мэселен, 
Түркістан 
өлкесі 
генерал- 
губернаторының 
міндетін 
атқарушы 
Ерофеев 
Жетісу 
согыс 
іубернаторына  1916  жылдың 21  шілдесінде  жолдаған телеграммасында. 
«Түземдік  тұрғындардың  орыс  билігінің  алдында  қауқарсыз  екендігін 
білдіре^гін  ерекше  белгі  ретінде  барлық  офицерлер  мен  шенеуніктерге
олар  орнынан  атып  түрып,  иіліп  сэлем  (қүлдық  үратьш)  береіін 
бо лсын»,- деген.
Алайда  соғыстың  ауыртпалығы  Қазақстаңл,ағы  жүмысшы  жэне 
шаруа қозғалысына кең жол ашты.  1915 жылдың шілде айында Екібастүз 
көмір  өндірісі,  Спасск  мыс  кеніхш  жэне  Орынбор- Гашкент  теміржол 
бойының 
еңбекшілері 
ереуілге 
шықгы. 
Зат 
пен 
азық-түлік 
қымбатшьшығы  күн  өткен  сайын  өрши  түсті.  Мэселен,  1914  жылдың 
шілде  айымен  саяыстырғанда  1917  жылдың  қаңтар  айында  Верныйда 
үнның багасы 218 процентке, еттің бағасы 225  процентке артқан.
55

Міне,  осындай  жағдайдың  бэрі  онсыз  да  әбден  титықтап,  ызасы 
шегіне  жеткен  халықгы  мүлдем  ызаландырып,  жанын  қоргау  үшін
Щ
белсенді әрекетке көшуге итермеледі. 
-
Патшалы  Ресейде  революциялық  дагдарыстьщ  пісіп-жетшгендігш
дэлелдейтін  басты  себептердің  бірі  -   бүкіл  Азня  мен  Қазақстанды
қамтыған,  отаршьшық  саясат  пен  соғысқа  қарсы  бағыгталған  1916 
жылғы  ұлт-азаттық  көгеріліс  болатьш.  Осы  үлт-азаггық  көтеріліспн 
шығуына  тікелей  себепкер  болған  жағдай  -   «1916  жылы  25-маусымда 
Николай патшаішң Орта  Азия,  Қазақстан жэне тағы бірқатар өлкеден  19 
бен  43  жас  аралығындағьшарды  «Қорғаныс  бекіністерін  және  эскери 
шептерін  жасауга  қара  жұмысқа  алу  туралы»  жарлыққа  қол  қоюы  еді. 
Осы  жылдың  28  маусым  күні  ішкі  істер  министрлігі  мен  қорганыс
министрінің «Бұратана халыктарды» тыл жұмыстарына «реквизициялау»
(мүлікті мемлекет қарам/ігына еріксіз алу) туралы бұйрығы» еді.
Осыған  орай,  тізім  ясасау  болыс  басқарушыларына  жүктедщ.  1916 
жылдың  23-тамызындагы  генерал-губернатор  Курогхаттсиннің  бұйрығы 
бойынша  тыл  жұмыстарына  шақьфудан,  біршгш  — басқарманың  жауапты 
қызметкерлері (болыстық, селолық және ауылдык), екінті -  түземдіктерден 
шыққан  төменгі  шендегі  полицейлер,  үшшші  -   имамдар,  молдалар  және 
жеке  мұдаристер,  төртіңші  — ұсақ  кредит  мекемелерінің  есеппплері  мен 
бухгалтерлері,  бесінші  —  мемлекетпк  және  жеке  меншік  жоғары  оку 
орыңдарының  шәкіртгері,  алтыншы  —  мемлекегтік  мекемелерде  жоіары 
шевде  қызмет  істеотін  тұземдіктер,  жетінші  -   дворяңцардың  құқықгарьш 
иайдаланатын  және  елінің  кұрмета  азамагы  атанған  түземдіктер
босатылатьш болды.
Іс жүзінде болыс басшылары жасаған тізімдер дұрыс болмай шыкты.
Көбіне  байлардыц,  әлділердің  балалары  «ауру»  не  «жасы  жетпегендер»
қатарына жатқызылып, олардың орнына кедейлер ілігіп жатгы.
Көтерілістің негізгі қозгаушы күші қазақ піаруалары  мен жергілікіі
жұмысшылар,  ұсақ  қолөнершілер  мен  кедейлер  еді.  Олар  шақыруға
іліккен  жастардың  тізімін  тартып  алып,  байлардың  ауылдарына
шабуылдады, 
жерді 
сату 
турапы 
құжатгарды 
жойып, 
болыс
басқармаларын, болыс басшыларының ауылдарын қиратып, ақ патшаньш
эскерлерімен жалаңқол шайқасқа шықты.
Қазақ  қогамында  патша  бұйрығына  баиланысты  түрлі  көзқарастяр
болғаны  рас. 
Жоғарыда  айтылғаңдай  жеңілдіктерден  соң  бай- 
манаптардың  бір  тобы  өз  отандастарын  тыл  жұмыстарына  жіберуге 
дайын  екендіктерін  білдірді.  Мэселен,  Жетісу  согыс  губернаторы
56

г>
- I
Фольмбаум  1916  жылдың  шілде  айында  Верный  уезінің  болыс 
басқарушылары 
және 
байларымен 
мэжіліс 
өткізеді. 
Мджіліске 
қагысқандар  оған  іъіл  жүмысіврьша  адам  жинау  ісіне  толық  комек 
кнрсегетіндіктері жөнінде уәде беріп, жедел іске кіріседі.
Ал  бұл  жағдайда  Ә.Бокейхаіюь,  А.Байтұрсынов,  М.Дулаггов 
басчаган 
қазақіың 
либералдық-демокрзтиялық 
бағьпта*ы 
интегшигендиясы 
жағлдйды жеңілдетіп, 
патша 
экімшілігш қазақгарды тыл нсұмыстарына алуға 
асықпауға,  ол  үпхін  ең  алдымен  жан-жакггы  дайындық  жүмыстарын 
лсүргізуғе көндіру әрекеттерін жасауга кірісті.  Сонымен қатар олар халықты 
указға карсылық көрсетпеуге де тақырды.  Себебі,  қарусыз  қазақтың 
патша 
оіаметінің  жазалау  шарапарының  құрбаны  болып  кету  қаупінен  қорықгы. 
Сондай-ақ,  олар  егер  қазақтар  тьщ  жұмыстарьпіа  қатысса,  соғыстан  сон  о 
жағдайларының түзелуіне қол жетгкізеді жэне автономия алады деи сеңді.  Ал 
патша  жандаралдары  көтерілісшілерді  қырғынға  үшырагга  бастаіанда  олар 
«Қазақ» 
газеіінің 
маңына 
тогггасқан 
интеллигенция 
өкіідері 
жазалаушылаіяа  қарсы  өз  наразылықгарын  білдірді.  Ең  бастысы  -   қазақ 
интсллигенциясының өкілдері Ә.Бекейханов, М.Дулатовтар Батыс  майданға 
барып,  Ақпан  төңкерісіне  дейін  тьш  нсұмысшьшарына  бас-көз  болып, 
олардьпі қатарында жүрді.  Қазақстанда басты-басгы аудандарды  қдмтыші 
біркеше көтеріліс ошакгары болды. Жергілікті іүрғындарды жою жөкіндегі 
жазалау  экспедиңияларында  патша  эскері,  казаківр,  соңдай-ақ  эдейі 
қаруландырыліан  қоныс  аударушы  орыс  шаруалары  жэне  қаладэ  іүратын 
орыс түрғындары болды. Тек қана Жетісудағы көтерілісті басу үшін 95 рота, 
8750  мылтық,  24  жүздік,  3900  қыльпп,  16  зеңбірек  пен  47  пулемет 
пайдаланьшған.  Ал  Ақмола  мен  Семей  котерілістілеріне  қарсы  12
л
V
кавалериялық жүздік пеп  11 рота жаяу әскер жюершген.
Бүл  аз  болғандай,  колонизаторлық  психологиямен  уланған  орыс 
қоныс  аударушылары  мен  қала  түрғындары,  патша  әкімшілігінің 
қолдауына арқа сүйеп,  бақайшағына дейін  қаруланып, қазақ ауылдарына 
тмнммсыз шабуыл жасаумен айналысты.  Мүндаи жауыздық қазақгармен 
катар  Шығыстың  басқа  халықгарына  да  жасалды.  Мүндай  жүгенсіздік 
жергілікті  халықтың жұмсартып  айтсақ,  ашу-ызасын туғызды.  Намысын 
қоздырып,  орыс  үлтының  эділетсіздігіне  деген  өшпенділігін  орш іпі,
сенімін жойды.
Сөйтіп,  келімсек  отаршыларға  карсылық  кәрсету  де  бірте-бірге 
ұйымдасқан  түрде  жүргізіле  бастады.  Котерілісшілер  арасыңда  сондай- 
ақ,  сардарлар  мен  елбегілер  де  сайланып  немесе  тағайындалып  отырды. 
Соның  негізінде  ел  басқарудың  дэстүрлі  ұлтгық  зандары  қалпыиа

келтіріле  бастады.  Мәселен,  Торғай  облысында  хаңдыққа  Әбдіғапар 
Жанбосыно», сардарлыққа -  Амангелді сайланып, тагайындалды.
Алайда,  көтерілісшілердің үлкен империяның согыс  машинасымен 
қақтығысып,  бетпе-бет  келгендіктерін  ескергеніміз  жөн.  Күш  тең 
болмады.  Соған  қарамастаи  партизандық  і  актикаларды  қолдатаи 
көтерілісшілер  қойны-қонышына  дейін  қаруланған  дүаіпандарына 
лайықты  қарсылық  көрсете  білді.  Бүган  ашынған  жазалаушьшар 
жергілікті 
түрғындарға 
нагыз 
жауыздық, 
аяусыздық 
көрсетті. 
Көтерілісіпілер  амалсыздан  қашып,  Қытайга  көше  бастады.  Жалпы 
алғанда 300  мыңдай қазақгар  мен қырғыздар  соңда паналады.  Ал Торғай 
қазақтары болса,  Иранның территориясына өтудің қамын ойлай бастады. 
Бірақ ол процесті ақпан төңкерісі тоқтатты.
Қазақстанда  болган  1916  хсылгы  үлт-азаттық  котеріліс  бүкіл 
Россияны  қамтыған  революциялық  дағдарыстың  бір  бәлігі  болып 
саналады. 
Сондай-ақ 
бүл 
көтершіс 
отаршылдыққа 
қарап, 
антиимпериалистік,  антифеодалдық  көтеріліс  болды  делініп  келді. 
Алайда,  бүгінгі  көзқарас  түргысынан  1916  жьшғы  қозғалыс  патшалы 
Ресеңдің  колониясында  болған  алғашқы  ең  ірі  де  күшті  үлт-азаттық 
көтерілісі болып табылады. Біз бүл тарауда осы туралы әңгіме етпекпіз.
Ж.Аймауытовтың  «Қартқожа»  романыңда  көрсеткеніндей,  ел 
абыр-сабыр  аласапыран  заманға  енді  де  кетгі.  Ең  алгашқы  сәтге  шүгыл 
қимыл көрсетіп, ежелгі жаумен белдесуге шыққан елдің бірі Жетісу өңірі 
болды.  Столыпин  реформасының  әлегінен  ата-бабасының  қонысынан 
айырьшып, қанаты қайырылған  Жетісу  сол  1916  жылдың жаз  айларында 
үлт-азаттық  қозғалыстың  туын  тікті.  Алайда,  бүл  өңірде  Жетісу 
қазақтары  қалың  қол  жасақтауды  қамтамасыз  ете  алмады,  оның  үстіне 
қазақіярдың  атақонысына  орналасқан  қара  шекпенді  мүжықтарды  да 
отарлаушьшар  жедел  қаруландырып  үлгерді.  Теміржол  торабы  арқылм 
да  Жетісуға  бүкіл  Түркістан  өлкесінен  жазалаушьшар  қосыны  қосымша 
күш  алып  отырды...  Көтерілісшілер  бірігіп  үлгермеді,  ойдым-ойдьгм 
көтеріліске жазалаушы қосындары қанга бөктірді».  [70]
Бүл — шындық. Ссбебі, көтеріліс басталған алғашқы сәітің өзінде-ак 
Жетісу  губернаторы  Фольбаум  уезд  әкімшілігіне  берген  бүйрығында: 
«Бүлікті  тез  басу  үшін  әскерлер  қозғалыска  бір  облыста  элденеше  жүз 
адамын  салып,  үлгі  көрсеткені  дүрыс  болады»,  [71]-деп  көрсетгі.  Ал 
белгілі  қоғам  қайраткері, дауылпаз  ақын,  дарынды  жазушы  С.Сейфуляин 
ел  басыиа түскен ауыр тауқымеіті былай деп бөлісті:  «Солдат кез  болган 
ел туғалы көрмеген жэбірін көрді.  Атылған адам.  Қып-қызыл дүре.  Жәбір-
58

юрльпс  көрген  қыз-қатын,  жылаган  бала.  Асты-үстіне  келген  ел... 
Қысқасы,  қырга  қара  пәле  тигендей  болды».[72]  Бүл  іуралы  Т.Рысқүлов: 
«В  общей  сложносш  нападению  восставших  казахов  и  киргизов 
Семиреченской области подвергалось 94 селения...  Сожжено и разрушено 
5373 домов; убито  1905  чел., ранено 684, взято в плен и без вести пропали 
1105...  Потери воинских частей исчислялись в  171  чел., в том числе убиго 
3  офицера  и  53  солдата»,[73]-  деп  жазды.  Босқындар  жайлы 
М.Тынышбаев:  «Жогарғы 44  болыс  елде  (Пішпек,  Пржевальск,  Жаркент, 
Ллматы уездері) -  барлыгы 47  мың 759 түтін бар,  сонан қашқаны 40  мың 
250 түтін, қырылганы 95 мың 200 жан»,[74]- деп нақты мәлімет берді.
Ал  Қазақстанда  1916  жылғы үлт-азатгық көтерілістің шыіу  себебін 
Ьөкейханов  пен  Шестаков  былай  деп  'гүсіндіреді:  «Согысқа  дейін 
орыстың  егіншісі  — қазақ,  қыргыздың  жерінен  тандап  25  миллион  десе 
жер алган.  1913 жылы жалгыз Жетісудан егінші орыс 4 миллион десе жер 
алган.  Бақ  та,  жоңышқа  да,  жайлау  да  осы  алган  жердің  ішінде  кеткен. 
Келімсек  орысты  қазақ,  қыргыздың  мойнына  артып  бергсн.  Алаштың 
баласы нптей ұлып, шөлде қалган. Жерім кетгі деп қазақ арыз қылса, дала 
уалаятыяың  жандарапы  Шмидт:  «Сен  иттерді  шөлге  куам»  деген.  Үлт
кеңесіне  мүше,  ақсүйек  екінші  Марков  деген:  «Қазақ,  қырғыз  -  Шыңгыс 
хан  мен  Ақсақ  Темірдің  елі,  Бүларға  Америкада  қызыл  теріге  қьшғанды 
қылса, обал жоқ», - деп соққан.
Америкада  қызыл  тері  -   сондагы  жер  иесі  ел.  Америкалықтар 
олардың  жерін  оздерін  андай  атып  тастап  'гарчъпт  алған.  Марков  -  
па гшаның сүйген тобының жігіті  қазақ,  қырғызға осыны  қылмақ болган. 
Өз  жерінде  төресіне  қүлақ  кесті  қүл,  егінші  орыс  біздің  жсрге  келіп, 
сауырын  иеленіп,  орыстар  төрге,  өз  үкіметіне  сүйеніп,  қазақ,  қырғызға 
кешегі  қүл  би  болған.  Жерін  орыс  алған  қазақ,  қырғыз  сол  орысқа 
жалданып  қүл  болған.  Қазақ,  қырғыз  атар  таңнан,  шығар  күннен  күдер 
үзген.  Келімсек орыс  байып  орге  өрлеген.  Жақсы жер де,  бай түрмыс та 
казақ,  қырғыздың  жерінде,  —  деп  Ресейде  қалган  ага  егіншілерді 
хабарландырып,  олар  шегірткедей  қазақ,  қырғыз  жері  қайсысың  дсп 
ағьшған.  Қазақ,  қырғыздың  болыстары,  қулары  пайда  қыла  қоям  деп 
елдің жерін келімсек орысқа жаддаған.  Келер жыл қазақ, қырғыздың осы 
жері  артық  деп  жапдама  жерді  алдымен  келімсекке  алып  берген.  Елді 
еатқан,  қарғыс  атқан  қулар  патша  үкіметшен,  келімсек  орыспен  таяқты 
қазақ,  қырғыздың  арқасына  бірге  соққан,  жерін  сатып  жүзі  қараның
тонын киген.
59

Кедейшіліх  күн  санап  өскен.  Согыс  бастапган 
кезде 
бүкіл 
қыргыздың екіден  бір  бөлігі  кедей  еді.  Орта шаруа  күннен  кунгс 
кеміді. 
Шаруасы  күпггі  әлді  бөлегі  аяққа  басып,  өзіне  жол  салып,  .баиларға
косылды.  Қялганы  боліп,  жарып,  барлы-жоғынан  айрьшып,  ксдейлііі 
санын көбейтгі.
Патгаа 
үкіметі соғыста 
таяқты 
жеп,  көп  нт талаған  кок  иг қалпына 
түсіп, 
елден  жэрдем 
жяған. 
Қызыл  крестке  ақша  керек  екен.  Жер 
сатьш 
жүзі  қап қара  болған,  арды  беліне  түйген,  қарғыс  атқан 
қулар 
к&ззк 
қырғыздан  қызыл  крестке  деп  ақша  жинап,  өстіп  қазақ,  қыргызды\і 
рулары  көттақы  болған.  Елдің  арқасми  ершік,  төсін  айьш  қиған.  Орыс 
бар, қазақ-қырғыздың қарғыс атқаны бар елді осымен ығыр 
қьшған».
Міне,  осындай  қиын-қыстау  кезде  салықгы  одан  сайын  көбейпп, 
халықты  мүлдем  түңілтіп,  қүрдымға  айдаған  патшаның  июнь  (маусым) 
жарлығы  шығады.  Үйінен өрт шыққанын сезген алты  алаштың балалары 
атой  салып,  атқа  қонды.  Қазақ  даласы  от  шарпыған  майдан  твріке 
айкалды.  Қазақ,  қырғызбеи  бірге  Орта  Азияның  басқа  халықтары  да 
өзбек, тәжік, түрікпендер  де  Астрахань  губерниясындағы  қалмяқтар  мен 
Түсгік  Кавказдағы  майда  үлттар  кегеріліске  шықты.  Орине, 
бүл 
жағдайда  үкімет  те,  қол  қусырып,  бос  жатгіады.  Бақайшағына  дсйін 
каруланған казак-орыстар жалаң қол қазақ, қырғызбен айқасқа түсті.
Жетісу еңіріие пагша эскерімен тайталасьш соғысқан, жан алысьтп, 
жан  беріскен  қырғыздар  болды.  Бүл  туралы  Ә.Бекейханов:  «Қырғызлар 
паппаның 
эскері 
қолданған 
жолдардагы 
кепірді, 
телеграфтм 
талқандайды.  Аттанып  келіп  келімсектердің  қаласын  шабады  Ұ(ггаг?ар 
жиыльпі,  қару-жарақ  согады.  Қарақүмға  баратын  телеіралгды  тілсіз 
қылып,  Белебүт  қаласының  орыстарын  бауыздайды.  Зағүрда  приставты, 
байларды,  ол  ерттсен  бар  эскерді  жерлейді.  Ағызда  Жаркент  уегпндегі 
Қаркара  мен  Үқып  арасындагы  келімсеюгің  бар  қаласын  гаауып,  өртеп, 
адамын  қырып,  эйелін  ат  кетіне  салады.  Қырғыз  Қарақүмды  қамайды, 
патшаның  эскері  эзер-эзер  елдім-талдым  деп  күігін  қорғап  қаиады. 
Келімсектердің  Мари,  Иван  қалалары  жермен  жексен  болады,  қырғыз 
кулін  піашады,  адамын  бауыздайды.  Клюзевке  қаласында  650  орыстан 
35-ақ  қалады.  Қарақүмда  қырғыз  24  казак-орысты  бауыздайды.  Өскергс 
де қасқырдай  шабады, темір жолдың бекетіне де соқтығады.  Кісі елтіріп, 
үстап та әкетеді,
Күзді  күні  үкімет  қазақ,  қырғызбен  үрысла  қапып.  жоғалгап 
адамын  санаса,  жалғыз  Жетісуда  қырғыз  кептеген  орысын  бауыздан, 
1000  қатын-қызды  күң  егіп,  алып  кеткен  екен.  Ж еіісудың  жандаралм
60

қырғыз  шапқан келімсектің  қаласы 94,  өртенген  қаласы  5373,  жаралаиган 
адам  684,  өлтіргені  1905  деп,  окіметке  білдіреді.  Әсіресе,  Ысгық  көлдің 
акмагы  қанга  толды.  Келімсектен  өнда  1803  кісі  бауыздалды,  1202  орыс 
аяқсыз жоғалды, 904 қора өртенді», [75] -  деп жазды.
Ақыры  қырғыздар  әскерге  адам  бермей,  қарсыльиын  тоқтатпай 
қойған соң,  патша үкіметі  бар  күшін  қыргыз жеріне төгеді.  Таш кеттен, 
Самарқантган,  тіпгі  майданнан  зеңбіректері  бар  әскер  бөлімдерін 
аағызып,  агты  казактарды  қыріыздарға  айдап  салады.  Мүндай  қарулы 
күшке  төтеп  бере  алмаған  қырғыздар  енді  бас  сауғалап  Қытайға  өтеді 
Бүл  жолы  үрыстың  жеңісін  орыстар  тойлайды.  Олар  мың  қыргызды 
бауыздап,  загтар  мен  малдарын  олжалап,  бөліседі.  Бүдан  басқа  гүрлі 
жауыздықгар  жасап  Тоқмақ,  Пішгіек,  Қарақүм  маңында  900-ден  астам 
кырғызды зеңбірек оғының астына алып жойып жібереді.  Олар  Қарақүм, 
Пішпек  уезінде  түрагын  қырғыздардың  53000  отбасын,  яғни  бүкіл
қырғыздардың үштен бірін қырғынга үшыратады.
Бүл туралы жоғарыда аталған  Бөкейханов  пен  Шестаковтың «1916
жыл»  еңбектерінде:  «Қытай  ауған  қырғыз  1917 жылгы  февральдан  кейін
жеріне  қайпы.  Малдан  таза  айрылды.  Ауған  елдің  сексені  өлді  де,
жиырмасы  ғана  қайтып  келді.  Ауған  ел  егіннен,  бақган,  жоңышқадан
газа 
айрылцы.  Өртенген  қора,  ойрандаған  ошағының  орнына  келді,  аш
та,  жалаңаш  та  өзі  бөлды.  Қьірғызбен  соғыста  орыс  әскерінен  тышқан
мүрны  қанапты:  3  әскер  басы,  53  эскерлік  өліпп,  77-сі  дерексіз
жоғалыпты.  Осындай  бола  ма?  Бір  жағы  жасаулы  әскор,  екінші  жаіы
0
карусыз ел,  патша үкіметі  қарусыз елді,  батысга көргеи қорлықтың өшш 
қырғыздан  алады,  қырғызды  қүртып  тастап,  келімсек  орысқа  босатпак
болды», -  деп жазады.
Сөйтіп, Жетісу  өңіріндегі  қазақ,  қьфғыздың  үлт-азатгық көтерілісі
бірақ аймақка таралады.  Олар  қарусыз  болса да  патпіа  үкіметін  эбігерге 
түсіріп,  майданнші  әскер  алуга  мәжбүр  р щ р .  Қойдай  қырылып,  басқа 
мемлекет  жеріне  өтуге  мэжбүр  болса  да,  жауының  жағасынан  қолын 
босатпайды.  Оларға  жалынып,  жалбарынбайды  да.  Тордегі  басын 
босагаға  имейді.  Осы  жерде  тағы  бір  баса  айта  кететін  мэселс  ел 
басшылары -   бояыстар  мен  билер  де  халық жағында  болады.  Болыстар 
орыс  төрелсрін  қүрғақ  сөзбен  тойдырып,  іс  жүзінде  жігіттердің  қара 
жүмысқа  алынуын  тежекді.  Үкіметке  тізім  де  откізбейді.  Мэселен, 
Жетісуда  бір  болыс  жандаралға  қарсы  сөйлеп,  тізім  бермей,  халықты 
ашык жактағаны үшін тұтқындалып, түрмеге қамалған.
б і

Тараудың  басында  біз  қазақ,  қырғыздардың  патша  үкіметіне  яегс 
карсы согысқа ш ыш п,  өлімге бастарын тіккеніне токгалған болатыябьп. 
Себебі,  жерін  тартып  алып,  өзін  соғысқа  айдаган  патшаны  кім  жақсы 
көрсін.  Осыдан  да  қазақ,  қырғьга  жеке-жеке  де,  бірге  тізе  қосып  та 
хелімсектер  мен шенеунікггерге, бас бұзар казак-орыстарга қарсы шықты. 
Олар  жерден,  елден,  малдан  қср  болып  аиьфылганша,  жаудың
жағасынан алып өлуді артық санады.  Ақыры сөйтгі де.
«Бірте-бірте  қозғалыс  Торғай  даласына  ойысты.  Торғай  оязының
Шүбалаң  болысы  бірінші  болып  көтерілді.  Тамыздың  9  күні  Торгай
облысына  қарайтын  Қос'ганай  уезінің  Қарабалық  болысында  жиналіан
қалың  топ  болыстан  үй  бас  сайын  жан  санаған  тізімді  күшпен  тартып
алуға  эрекет  жасап,  ауыл  старшындарын  дүреге  жықты.  Қарабалык
болысы  өзінің  өкімет  органдарына  берген  хабарында:  «Жиылган
қазақтар  тәртіпсіздік  көрсетп,  тізімді  жыртып  тастауға  дейін  барды, 
старшындарды  сабады...»,-  деп  көрсетп.  10-12  күндері  Қарабалық. 
Бестөбе  болыстарьшың  жігітгері  Сьфдария  облысынан  жаз  жайлауга 
келген  елдің  азаматгарымен  қосьшып,  майданға  жөнелтілепндердің 
тізімін  тартып  алып,  жағып  жіберді.  Болысты  өлтіріп,  кеңсесін  өртсді 
Қарабалық қыпшакгарының бұл  қарсылығы туралы  Торғай іуоернаторы
астанаға хабарлап, дегбірі кеткеюн жасыра алмады»  [76].
Енді  Жетісу  өңірінде  басталып,  Торғай даласында  бүкіл  халықгық
сипат алған үлт-азаттық көтерілістің шарыктау шағына көз  салар  болсақ, 
ол бьшай өрбиді.
1916  жылдың  шілде  айы. 
Тосын  болысьшың  600 
жігіті
Дәуренбекүлы Жақыптан тізімді талап етеді.  Бірақ болыс  тартын  алмаса 
бермейтіндігін  білдіреді.  Оған  ешкімнің  батылы  бармай  гұрғанда  жасы 
50-ден  асқан  Шолақұлы  Оспан  деген:  «Жастар  үшін  жакымды  қидым», 
деп  гізімді  далаға  алып  шығады.  Бұдан  соң  арғындар  оны  хан  сайлап, 
Өбдігапарға  (қыпшақтарға)  ынтымақтасуга  адам  жібереді.  Бұл  жайында 
«Ауыл»  газетінің  1926  жьілғы  31-шшде  санында  қыпшакгардың, 
«Қолымыздан  адам  бермейміз,  әскер  келсе,  бір  орыннан  екінші  бір 
орынға  кошіп,  қаша  ұрыс  салып  отырмыз»,-  дегі  дайындалып  жагқаны
туралы жазған.
Шілде  айында  бұндай  толқулар  Торгайдан  асып,  Ақтөбе  уезіне  де 
жетгі.  Осыған  орай  Ақтөбе  уезінің  бастығы  орталыққа:  «Бүкіл  ай  бойы 
халық  сергелденде...  тау  мен  далада  босып  жүр,  Ақтөбе  мен  Ырғыз 
уездерінің  шекарасынан  шығандай 
Ырғыз  уезінің  қазактарымен
бірігуде...»,-деп хабарлауға мэжбүр болған
62

Тамызда  қазақ  даласындағы  көтершісшілердщ  бірігу  процесі
басталды.  Торгакға  Қарсақпай,  Байқоңыр  кендерінің  жүмысшылары,
Қостанайдың Аманқарағай болысы, Перов,  Атбасар уездерінің қазакгары 
агылып  келе  бастады.  Көтерілісшілердің  жалпы  саны  10  мыңнан  асты. 
Міне,  осы  кезден  бастап  орыс  эскерімен  арада  қақтығыс  басталып, 
Шолақсай  маңында  алғашқы  қантөгіс  болды.  Бүдан  соң  қазақтар 
бүрынғыдан  да  топтаса  түсті.  Қыркүйек  айының  соңына  қарай  Горғай 
даласына Ақмола облысының Петрогіавл,  Атбасар уездері,  Сырдариянмң
Перов уезінің жігітгері келіп қосылды.
Ал қагщн айында болса, Амангелді бастаган топ Батпаққара маңында 
у з л ы ң
 
көтерілісшілерден жасақ қүра бастады.  Бүл  кезде  патша  үкіметі де 
бос  жатпады.  Мәселен,  27  қыркүйекте  Торғай  даласына  генсрал 
Лаврентьев  бастаған  жазалаушы  экспедиция  жолға  іпықты.  1916  жылы 
қазанның  ІЗч  мен  16-ы  арасында  Қазан  эскери  округі  жазалаушыларгә 
косымша  күш  берді.  Оған  Оралдан,  Орынбордан,  Астраханнан  арнайы 
оскери  бөлімшелер  жөнелтілді.  Сөйтіп,  олардың  қүрамы  17  жаяу 
ротасынан,  19  жүздік  және  эскадрондардан,  14  зеңбірек,  17  оқшашардан 
түрды.  Мүның бэрі  қолдарында  небары 200-ге  жуық бесатары бар,  найза, 
айбалта,  шоқпармен  қаруланған  бейбіт  елдің  азаматтарьгн  жою  үшін 
жіберілді.  Осыған  орай,  елде  дүрбелең-арбасу  кезеңі  аяқіалып,  патша 
қарулы қолымен бетпе-бет айқасу кезеңі басталды.
Осы бір қазақ халқының басына төнген қарбалас  шақ,  қиын-қьгстау 
кезең  іуралы  академик  М.Қозыбаев  жоғарыда  аталып  өткен  «Әмір
Әбдіғапар»  деген  еңбегінде  былай  деп  жазады:  «Патгпа  екіметінен 
түңілген  ел  тығьфыққа  тірелді.  «Шешінген  —  судан  тайынбас»  деи 
тэуекелге  бел  байлаған  ел,  өның  басшылары  қүрылтай  шақыруды  жөн 
керді.  1916 жылы қараша айының 27-сінде Жалдама өзенінің бойында  13
болыстың  өкілдері  жиналды.  Қүрылтай  маусым  жарлығына  қарсы 
көтерілген  халық  шешімін  мақүлдады.  «Ел  ағасыз  болмайды,  тон 
жағасыз болмайды» деп халық айтқандай, алты болыс  арғын, алты болыс 
қыпшақ,  бір  болыс  найман  елін  басқаратын  елбасы  -  хан  сайлауды 
мақүлдады. 
Ел 
басына 
күн 
туган 
кезде 
батылдығымен,
парасаттылығымен,  пайымдылығымен,  әділдігімен көзге түскен, ертеден
елге танымал  азамат Әбдіғапар есімі жеке дара аталды»- дей келіп, ойын 
одан  әрі  сабақгайды:  «Қүрылтай  Әбдіғапарды  хан  көтеріп,  Торғай 
колының  өкілдері  сардарбегі  етіп  Амангелді  Үрдебайүлы  Иманды 
сайлады.  Амангелді  хан  Кененің  атақты  қолбасшыларының  бірі  батьф 
Иманның  немересі  еді.  Нияз  ханнан  Әбдіғапарға,  Иман  батьфдан
63

Амангелдіге  дейінгі  дэстүр  жолы  ұлт-азапы қ  қозғалысынын  тарихи 
жалғастыгын тагы бір дэлелдеді»,- деп жалғастырады.
Әбдіғапар  хан  болып  сайланғанына  асып,  таспады.  Бэрю д е  оилап, 
ақыпмен  жасады.  Онын 

жүктеу/скачать 9,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: