Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасозінде тарихтың «Ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуы бірінші кітап павлодар Кереку 2009

«Кундіз  11  апрельде  Омбыдан  «Сарыарқа»  басқармасына  тағы  екі 
телеграмма  алынды.  Бірі  «Көлбайға  қосарланы п,  Шаймерден  Әлжанүлы, 
Сүлеймен Тоғызүлдары да  абақіыға жабыдды.  Көбекүлының да  жабылатын 
ьщгайы  бар.  ІСөлбай  бүрын  қандай  жүмыс  істеп  жүрген  кісі  екенін  айтьш 
беруге  Ермекұлы  мен  Сэрсенүльш  жіберіңіздер.  Бірлік  болды»  [110]  деген 
телеграмма беруші «Кашарский».
«Алаішың» кулары Көлбайдың соңьшан сонша іүсігі, «ескі атқа мі нер» 
әкелерінің  эдетінше  жан-жақтан  «қаралау  қағаз»  жинап  телергамм  соқкдада 
шын  атгарын  жасырып,  «Кашарский»  деп  қол  қояды.  Істері  адал  болса, 
аттарын неге жасырады?...
Екінші  телеграмма  ескіше  17  апрельде  Омбыда  жалпы  бүқара 
кедейлерінің  съезі  боладьі.  Съез  Кәлбай  жүмыстарына  байланысқан 
мэсеяелерді қарастырмақ.  Съезге  Сэрсенүлын жіберуіңізді  сүраймьгн» деген.
Телеграмма беруші: «Бірлію>.
«Алашорданың кәрілері, жастары больш аласүрып жабылып, Көлбайдьі 
қаматты.  Көлбаймен  бірге  Шаймердеңді  де  қаматпы.  Тағы  Ысқдқ 
Көбекүлының  соңына  түсіп,  қаматуға  эрекет  қылды.  Бірақ  ЬІсқақты 
Қызьілжардағы  қазақ  жүмыскерлері  шығарып  алуға  эрекет  қылды.  Бірақ 
чехтардың бушы  олардың әрекегін  аяқтатпай  кетгі.  Колбайды жамандайды. 
Көлбайды  айыпты  дейді.  Көлбай жаман  болсын,  ал  Шаймерден  мен  Ысқак 
төңкеріске  белсенді  қатысқаннан  басқа  «Алашқа»  қарсы  болғаннан  басқа  не 
қылдьі екен? [111]
Көлбай  Тоғысовтың  кезінде  қаңдай  қызмет  істеп,  түрмеге  қалай 
гүскендіп іуралы соңгы дерек мынау:  «1918 жылдың басыңда Көлбай Омбы 
іуберниялық  кеңесінің  атқару  комитетіне  мүше  больот,  басқа  да 
қызметтермен  бірге  Заң  комиссары  міндетін  де  атқарады.  Осы  кезде  Батыс 
Сібірде  Колчак  окіметі  орнап,  олар  «Үш  жүз»  қайраткерлерін  қуғындаіт 
қамайды. Ол  1919 жылы Колчак турмесінде қазаға үшырайды. [112]
Иә,  «Үш  жүз»  партиясының  жэне  оның  органы  «Үш  жүз»  газетінің 
редакторы Келбай Тоғысовтың өмірбаяны, жүріп өткен жолы элі күнге дейш 
толық зертгеліп,  бір  ізге түсе  қойды деп  кесіп  айіу  оте  қиын.  Кезінде  ол да 
қазақтың  басқа  зиялылары  сияқты  елі,  жері,  халқы  үшін  күрес  сахнасына 
шыққан.  Бірақ,  өзі  таңдаған  жолға  ол  басқа  жолмен  жетем  деп  күрескен. 
Соңьшан  сол  идеяға  сенушілерді  ерте  білген.  Өз  алдьінда  партич  қүрьпі, 
жоспарлар қүрған.  Қазақіың негізгі сенері «Алаш» партиясынан да алшақгоп 
кетпегеіі  Алайда,  XX  ғасырдың басындағы түрлі  саяси жағдайлар  оларға өз 
бағьгг- бағдарларьш жүзеге асыруга мүмкіндік бермеген.
104

СЕГІЗІНШІ ТАРАУ
плінде
жарық корген кіталтар
Кезінде үлы ақынымыз  Абай Құнанбаев:  « ...өстіп, бірімізді-біріміз 
зндып  өтеміз  бе?  Жоқ,  қазақ  ортасында  да  ұрлық,  отірік-өсек,  қастык 
кылып,  өнерді,  малды...  түзу  жолмен  іздеп,  өрістетерлік  күн  бар  ма 
екен?»  —  деп  қараңғылық  түмшалаған,  надандыққа  бөккен  халқына 
налыған  болатын.  Рас,  Абай  жаңа  заман  шапағатын  көре  алмай  кетп. 
Ақынның көзі  тірісінде  бірде-бір  шығармасы баспадан  шықпаи 
халыкқа 
ауызша тарады.  Бірақ қазір  бір  кезде  мешеу аталған ел  кеп қиыншылық 
көоіп  мэдениеггі  елғе  айналды.  Қазақ  жұртын  бұл  күнде  аш-жалаңаш
ықтимал,  бірақ  мэдениетсіз,  білімсіз  дей  алмайды
Қазакстандағы баспа ісі бұрын-соңды құлақ естш, көз көрмеғен дэрежеде 
өркен жайды...
1917-1920  жылдар  аралығында  баспа  тарихына  зер  салсақ,  оның 
өте  а>т>ф  кезең  болғанын  анғарамыз.  Бұл  кезде  халыққа  кітап  ауадай 
қажет болды.  Ал  көгі кітап шығаруға біріншіден,  қаржы, қағаз жетіспеді, 
екіншіден,  баспахана  техникасының  нашарлығы  қолбайлау  болды; 
үшіншіден,  маман  кадрлар  жетіспеді.  Сондықтан  бұл  жылдары  ел  аса
зәру кітаптарды басумен ғана шектелді.
«1920-1921  жылдары  шыққан  кітаптар  саны  1913  жыпғы  жеке
меншік баспалардан шыққан кітапгардан 3-4 есеге азайып кетгі»  114.
Атап айтқанда, жаңа шығармалар, еңбектер жоқгың қасы еді. 
Бұрын-соңды  кітап  басу  тэжірибесі  болмаған,  маман  кадрлары, 
баспаханалары  атымен  жоқ  өзі  іргетасын  жана  кдлаған  жас  республика
үшін 
бұи 
да бір үлкен сын болды.
Әдеби және балаларға арналган оқулықтар мен басқа да кітаптарды 
басып  шығару  ісі  Қазақстаида  1917-1920  жьшдар  аралыгында  өге  баяу 
жүргізілді.  Азын-аулақ  кітаптар  Қазақстаннын  езшде  басу  мүмкіндіг. 
болмагандықган, кебіне Ташкент, Қазан қалаларында  шығарылды.
Бекст  Өтетілеуівтын,  Спандияр  Көбеевтің,  Сэбит  Дөнентаевтын 
балаларды  оқу-білімге,  пайдалы  еңбекке  шақырған  елен-к.таптары  сол
қалаларда  жарык  көрді.  Ол  кітаптар  негізінен  ауыз  эдебиепнщ  жинағы
1917° жылы  Қазаннан:  «Қисса  энхэзрэтрөсуынің  Миражга  қонак 
болғаны»  атгы  кітап  «Домбровский»  баспаханасынан  басьшып  шығады.
105

Авторы -  Жүсшбек Шайхусламүлы.  Жүсіпбек бұл кітабын ел аузындағы 
ең  керкем  жырлардан  қүрастырған.  Солардың  кейбірін  өзінше  өңдегеи.
Сондай-ақ,  оның  сол  Қазан  қаласында  102  беттік  «Қисса  сал-сал», 
«Қисса  и  Бағлан-Бағүр» деген  кітаптары да жарық  көргенін де айта  кету 
жөн  болар.  Осы  жылдары  Қазан  қаласыңдаіы  «Мағриф»  баспасынаи 
М.Юмачковтың  көлемі  17  беттік  «Қисса и Жүм-Жүма» деген кітапшасы 
да  басылып  шығады.  Бүл  кітаптың  мазмүнында:  Мүса  пайғамбардың 
серуенге  шыгуы  және  оның  жарымын  су,  жарымын  қүм  басып  жатқан 
бір бас сүйекті қалай көргені әңгімеленген.
Ол  бас  сүйек  Жүм-Жүма  патшаның  бас  сүйегі  болып  шыгады. 
Автор сүйекке тіл бітіріп, Мүса пайғамбармен сөйлестіреді.  Кітапшаның:
Салтанатпен жүрт болып түрғанымда,
Жүртымнъщ бәрін бірдей көруші едім.
Пақыр біткен үлкеннен зорлық көрсе,
Шақыртып, теқцік алып беруші едім,
Тірлікте сондай-ақ ғаділ едім...
деген  өлең  жолдарынан  эділеттілікті,  адамгершілікті  уағыздағант>ін 
аңғарамыз.
Қазақ  ісітабыньщ  шелсіресін  тузуші  ғалым  Ү.Сүбханбердинаның 
деректеріне  сүйенсек,  1919  жылы  қазақ  тілінде  бар  болғаны  үш-ақ  кітап 
жарық көрген.  Оның екеуі Ташкент,  біреуі  Қазан  қаласыңца басылған.  Сол 
жылғы  қазан  айыңда  Орда  қаласында  (Бүрынғы  Бөкей  облысыньщ 
орталыгы) баспа бөлімі қүрылды. Онда қазақ және орыс тідцерінде газетгер, 
қазақ тілінде журнал, листовкалар, кіталшалар мен үндеулер басылды.
Сондай-ақ,  Орал облыстық революциялық комитетінің  1919 жылғы 
15  ақпанда  жазылған  жыл  қорытындысы  есебінде  үгіт  секңиясынан 
бірнеше  үндеу,  эр  түрлі  бүйрықгар,  М.В.Фрунзенің  қазақ  халқына 
арнаған үндеуі  қазақ, татар тілдерінде жарияланғандығы баяндалган.  Сол 
есепте  мүсылман  қаріптерімен  арнаулы 
баспахана  үйымдастыру 
шаралары қолға алынып жатқандығы сөз етілген.
1917-1920  жылдар  аралығында  басылған  кігапгардың  қанша
гиражбен  шыққандығы  жайында  нақты  дсрек  сақталмаіан.  Бүл  жайды 
Алматыдағы  мемелекетгік  кітапханада  сақталған  картогекааы  есепгеп 
қарағанымызда  осы  жылдар  аралығында  қазақ  тілінде 
шыққан 
кітаптардың саны  шамамен төмендегідей болды:
106

.
Т аппсеш'
Мәскеу
Ақмола
1920  ]
Сөйтіп,  1917-1920  жылдарда  барлығы  28  кітап  шамамен 
^   щып 
тиражбен  жарық көрген деп  жорамалдауға  болады.  1920  жылы  К.Маркс 
пен В.И.Ленин шығармаларыньщ қазақ тіліндегі аудармалары он үш мың
тиражбен шығарылған. (115) 
[ 
Щ щВЯ
1920  жылғы  4  қазанда  Қазақ  Автономиялы  Советпк  Социалисп
Республикасынын қүрылуы үлкен саясн оқиға болды.  Бұл империалистік
согыс  пен  азамат  соғысы  кезінде  күйреген  халық  шаруашылығын
қалнына  келтіру,  өркендету  қолға алынған  кезен еді.  Бүл жылдар  елдегі
сауатсыздықга  жою жолында жаппай күрес бастшіған сэт болатынОсь
үлкен  міндетгі  жүзеге  асырудың  шараларынын  бірі  ретшде  1921жыль
Орынбор 
қаласында 
қазақгың 
мемлекегпк 
баспасы 
қүрылды.
Қаэақстанның  губерниялық  ірі  қалалаларында  баспаханалар  ашылды
Сонымен  қатар  Мэскеу,  К^зан,  Ташкенг
жүмысы  үйымдастырылды.  Соның  нэтижесінде  1921-і925жылдар 
аралығында баспа өнімдері  бүрыш-ы жылдарға қарағанда едэуір көбеиді.
Олардың көрсеткіші томендегідей:
Мерзімі
~| 
1921  1
1922  1 1923
1924  1 1925
------------------------------------------
----1
ш
 
■
Кітап
5 
1
3
0
 
1
3
1
79 
|
104
Газет
6
8
і 
9
10 
1
13
Журнал
3
2
3
2
5
Қазақ  АССР-і  қүрылған  жылы  небэрі  129  кітаікаш ,  117 к ^ б
жүмыс
қазақтың бай эдеби мүрасын жинаумен шүғылданды
107

1922 
жылы  Ташкентте  қазақ-қыргыз  модениетін  көркейтушілер 
қауымы  «Талап»  құрылды.  Сонда  қазақ  ағарту  институтының  жанынан 
жұмысщьшар факультеті ашылды. 
. 
г
1921-1925  жылдарда  Қазақстанда  кітап  басыгі  шыгару  ісін 
дамытуда  Советгердің  бірінші  съезінің тапсыруы  бойынша  Қазақ  АССР 
Орталық  Атқару  Комитеті  де  1922  жьшдың  бірінші  маусымында  қазак 
тілінде баспа шығармаларын көбейту туралы арнаулы қаулы  қабылдады 
Онда  еңбекші  қазақ  халқын  ағаріуіа,  мәдени  дәрежесін  арпъіруғо 
барлық білімді азаматгардың борышты екені айтьыды.
Әсіресе,  Заң,  Әлеумэттік  қамсыздандыру,  Егіншшік,  Денсаулық, 
Оқу-ағарту 
ко миссариатына 
с ау атсыздықты 
жою 
үшін 
алғашқы 
қарапайым  оқулықтарды,  үндеулерді,  плакаттарды,  жалпы  білім  беругс, 
ғылымға,  саяси-үғіт  жүмысына  керекті  кітапшалар  мен  көркем  әдебие г 
жинақтарын шығару тапсырылды.
Осындай  пәрменді  шаралардың және  практикалық  істердің жүзеге 
асырылуы нәтижесінде  1921-1925  жылдар  аралыгьінда қазақ тілінде 277- 
ден астам кітап басылып шықгы.(116)
1921 
жылы  Ташкентте  «Үлкендер  үпіін  әліппе»  деген  кітап 
Ш.Сартаев,  Е.Қожантаевтардың редакциялауъгмен  жарық  керді.  Ол  араб 
әрпімен  5000  дана  болып  басылды.  1925  жылы  Ж   Арыстанүлының 
«Жаңа  түрмыс  жайында»  атты  кітабында  жас  республикамызда  өркен 
жайіан жаңа өмір қүрудың барысы сөз етілді.
1924  жылы  Ж.Арыстановтың  аударуымен  Ташкентге  «Жастар 
үйымының  мақсаты,  міндеттері»,  1925  жылы  Мәскеуде  «Күншығыс 
баспасында» 
шығады. 
Анучиннің 
«Адам 
тегі» 
атты 
оқулығы 
Мамытовтың аударуында Мәскеуде басы льт шықгы.
Сондай-ақ, 
1924  жылы  Сала  Жүсіпов  «Интернационалдағы 
жүмыскер эйелдер» атты кітапшасын 3500 дана етіп шығарды.
Бүл  жылдарда  қазақ  тілінде  саяси  кітаптарды  басу  ісі  біршама 
жолға  қойылды.  Соның  нәтижесінде  1924  жылы  Орынборда  көлемі  60 
беттік «Ақылды істерді жүргізу заңы»,  1925 жьшы Ташкентте колемі  123 
бетпк  «Ауыл  үйымдарына  жолбасшы»,  «Түркістанда  келімсектерге 
арналған  аудандарда  жер  мәселесі»  атгы  кітаптар  шыққан.  Сонымен 
қатар  жоғарыда  аталған  «Талап»  үйымы  -   «Қазақ-қырғыз  мәдениеіія 
көркейтуші қауымы», «Талаптың жолы» атгы кітапша шығарды.(117)
Сөз  болып  отырған  жылдар  аралығында  әдеби  кітаптар  шығару 
көрсеткіші төмендегідей:
108

1922 жылы  А.Құнанбаевтың таңдамалы өлеңдері жарық көрді.  ¥лы 
ақынның бұл үшінпгі  басылымы Ташкеніте  шықгы.  Онда бүрын Кәкітай 
күрастырған  екі  жинаққа  кірген  өлеңдер  енгізілген.  Абайдың  бүл 
мүрасын  қүрастыруға  1922  жылы  Орта  Азия  универсигетінде  оқып 
жүрген М.Әуезов көп еңбек сіңірген.
Ахмет Баржақсиннің  1923 жылы Мәскеуде жарық көрген «Мың бір 
мақал»  аггты  кітабы  өте  кұнды  кітап.  Онда  қазақгың  ел  арасына  кең 
тараган шешендік сөздері, мақал-мәтелдері жинақталган.
1924 жылы  қазақ әндерін зертгеуші А.3атаевич Мәскеудегі «Музьпса» 
баспасынан «Қазақтың мьщ әні» атш  кітабын бастырып шыгарды.
Бүл  еңбекті  француз  жазушысы  Ромен  Роллан  аса  жогары 
бағалады.  Ол Затаевичке жазған хатында былай деп көрсетті:  «Маған сіз 
Шыгыстың  бұрын  білмейтін  ғажап  бір  дүниесінің  есігін  ашып  бердіңіз. 
Бүл қайран қалар ерлік және көркемдік».(118)
1923  жылы  Орынборда  қазақтың  146  бетгік  тұңгыш  календары 
басылып  шықты.  Ол  «1923  жылдың  қазак  календары»  деп  аталды. 
Календарь  алты  тараудан  түрады.  Календарға  республикамыздың
географиялық  сипаттамасы,  экімшілік  бөліктері,  шаруашылығы  жайлы
материалдар енгізілген.
1923  жылдың  күнгізбесіне  көбірек  тоқталған  себебіміз,  оның  ең
эуелі  түщыш  күнтізбе  болғандығы.  Оның  үстіне  тілі  көркем,  идеясы
айқын  бүл  басьшым  қазақ еңбекшілерінің арасында кең танымал  болды.
Мұндай  күнтізбе  кейінгі  жылдарда  да  шығып  тұрған  сияқты. 
Республикамыздьщ  мелекетгік  кітапханасының  сирек  кітаптар  қорында
осы  күнтізбенің  1929,  1930,  1931  жылдары  басьшған  кітапшаларының 
сақгалуы осы пікірді орнықгыра түседі.
Бүл  жылдарда  көркем  әдебиет  нүсқалары,  түрлі  эдеби  жинақтар 
шыға  бастады.  Ауыл  шаруашылыгы  мамандарына  мектеп  окушылары
мен мүғалімдерге арналған кітаптар саны да жыл санап молая түсті.
Аталған  кезевде  шыққая  тавдаулы  кітаптардьщ  бірі  -   «Домбыра» 
атгы өлеңдер жинағы. Оған сол кезде таньша бастаған қдзақ ақьшдарының 
өлеңдері  кірген.  Әсіресе,  Ә.Тәжібаевтың,  Ө.Түрманжановтың  елеңдершщ
идеялық-көркемдік сапасы ерекіпе айтарлық.
Шаруашылық  мэселелерге  қатысты  1925жылы  «Епндік  жерлерге
карды  калай тоқтатуға болады жэне  мұның қандай найдасы бар» деген ею 
кітапша жарық көрді.  1920-1925  жылдар  аралығывда  шыққан ютаіггардың
сауаты артып, сапасы да жақсара түскен.
109

Кслтірілген  дереісгерден  көрініп  отыргандай  1921 -1925жылдарда 
кітап  бастыру  ісі  біршама  ілгеріледі.  Тікелей  жұмысшы  шаруаларга
арналып  шығарылган  кітаптар  саны  қауырт өсті,  әрі  олар  арзан  багамек 
шығарьшды.  Сөйтіп,  1921-1922  жылдары гаяа оқулықтар тиражының өзі 
178  мыңды  көрсегті.  1924  жылмен  салыстырғанда  еңбекшілерге  кітап 
тарату  1925жылы  5 есе көбейді.(119)
«Адамды  мәдениетті  етіп  тәрбиелеуге  екі  нэрсе  кұшті  эсер  етеді. 
Ол -  көркем өнер  мен ғылым.  Бұл екеуі де кітапта табысқан»(120), -  деп 
М.Горький  айтқандай,  қоғамымызды  алға  бастыру  үшін  кітап  шыгару 
ісін  одан  эрі  дамьггу  қажеттігі  күмэнсіз  шындыққа  айналды.  1926-1929 
жылдарда  біздің  өлкемізде  де  кітап  басу  ерекше  маңызды  міндеттердің 
қатарынанорыналды. 
-
Бүл  мэселені  1925  жылы  Қазақстан  РКП  (б)  облыстық  комитеті 
өзінің  Пленумында  дербес  мэселе  ретінде  қарады.  Оңда  Қазақстанда 
еңбекшілерге  кіташ ың  жетіспеушілігі,  эсіресе,  ана  тіліміздегі  окуяық 
кітаптардың  жеткіліксіз  болып  огыргандығы  айрықша  айтылды.  Осы 
Пленумның  шешімше  байланысты  қазақтың  мемлекетгік  баспасының 
жанынан  оқулықтар 
гаыгарумен  айналысатьш 
арнайы  редакціія 
қүрылды.  Оны алғашынд?  Ө.Түрманжанов, М.Жанғалин, ал  1926 жылдан 
Р.Бөкейханов  басқарды.  Осыдан  кейін-ақ  қазақ  тілінде  басьшғак 
оқулықтардың  мүқабаларында  қазақ  авторларының  фамилиялары  івбе 
көрсете  бастады.  Ал  бүған  дейінгі  қазақ  тіліндегі  оқулықтар  аударма 
болып,  тек  мэскеуде  шығарылып  келген  еді.  С е іт п ,  1926  жылдың 
басында  Н.Қожановтың  «Мектегасе  дейінгі  тэрбие»,  И.Тоқтыбаевіың 
«Бастауыш  географиясы»  С.Қожановтың  «Арифметикалық  оқулық» 
кітаптары  басылып  шықты,  тіл  мамандарына  арналып  «Синтаксис», 
«Грамматика» атты кітаптар алғаш дүниеге келді.(12і)
Дегенмен, 
бүрын  осы 
іспен  айналысу 
міндеті  жүктелген 
Академиялық  орталық  еңбекшілерді  қажетгі  кітаптармен  қамтамасыз
етуде  элі  елеулі  жүмыс  атқара  алмай  отырды.  Бүл  орталық  1926  жыл
қарсацында  небары үш-ақ кітап бастырды.  Олардың өзі  М.Жүмабаевтын 
олеңдер  жинагы,  М.Дулатовтың  пьесалары,  Баймүратовтың өлеңдері еді 
жэне бүлардың бэрі Ташкент қаласынан жарық көрді.
Г азет-жур налдар  рецензия 
жариялауды  дәстүрге 
айналдыра 
бастады.  Соның  ішінде  жастар  газегі:  «Жыл  қүсы»  не  деген  сөз?  «Жыл 
қүсы»  қар  кеткенде  келетін  жылдың  қүсы  ма?  Жоқ,  «Жыл  қүсы»  деген 
аттың  мэні  басқаша.  «Жыл  қүсы»  -   қазақ  эдебиетінің  жыл  құсы,  онда 
аты  қазақтың  эдебиетінің  емес,  еңбекші  кедей  эдебиетінің  жыл  қүсы.
110

Солардын  м_үңын  мұндап,  жабыққан  коңілін  котеретін  өз  і 
маржандай  тізіп,  суретгі,  эшекейлі,  пернелі  сөз  қозғайтьш
деп жазды.
«Жыл  қүсы»  хаігықка  тез  тарады,  тіпгі  жетпей  қал 
басқармасында  Риддер  зауытыньщ  жұмыскері  Шыныбайүлы  Қасымнын: 
«Жыл  құсы»  деген  кітапты  тез  жіберущізді  өтінемін,  неге  десеңіз, 
мұндағы,  жүмыскер  бауырларьщыз  эрқашан  сондай  кітаптан  сусап 
тұрады.  Біз,  алыста,  қараңғы  тупкірде  жаггқан  өңкей  жұмыскерлер
көзімізді  ашсақ,  осындай  кітаппен,  басқа  кеңес  өкімегінің  тәрбиесімен 
ашамыз.  Сондықтан  кітап  керек»(122),  -   деуі  қазақ  эдебиетшде  жаңа 
процестің  туғандығына  окушы  мен  жазушының  арасында  байланыс
жасала  бастагандығына, демек,  эдебиетгің өмірмен  қоян-қолтықгығының
кушейе түскендігіне нақты дэлел болмақ деп жазды Т.Кәкішев.(123)
Бүл  жьшары  саяси  кітаптар  көп  аударылды.  Әсіресе,  1926-1929 
жылдарда  қалың  еңбекші  бүқараға  арналған  кітаптарды  шығару  ісін 
дүрыс  жолға  қою  міндеттері  алға  қойылды.  Бүл  міндеттер  Қазақс ган 
жазушыларының  ұйымына  жүктелді. 
Бұл 
ісп 
көркем  эдебиет 
гуындьшарын  басатын  арнаулы  органдар  ұйымдастырудың зор  маңызы 
боды.  Сөйтіп,  1927  жылдын жазында  «Жыл  құсы»  атгы  эдеби  альманах
дүниеге келді. 
_
«Жыл  құсының»  бірінші саны 4000  дана болып  басьшды.  Ол  кеи.н
1928  жылдан  ай  сайын  шығатын  «Жаңа  эдебие-го  журналына  аиналды 
«Жаңа эдебиеттің»  алғашқы екі  саны  араб  эрпімен,  қалғаны  жаңа латын
әрпімен гаыгарылды. 
.  ____  
- ІІ1Р1
Қазақ  халқы  орыс  алфавитіне  40-жылдары  көшп.  Бұға  д
кітаптары  1929  жылдан  1939  жьшдар  арасында латын  эршмен  басылып 
келген  болса,  1929  жылға  дейін  бірнеше  ғасыр  боиы  араб  эршмен
жазылып  келгені  белгілі.  Қазақ  кітагпарының 
т а р и х ы н , 
мазмұньнц 
білемін  деуші  талапкерлерге  үш  алфавнтп  де  оқи,  жаза  бшуі  қаж
я  н  вв
Журнал  « Й Ш   Н
жылдары 
жеке 
авторлардьщ 
ұжымдық 
жшіақтарга 
шығармаларын Қазақетан Меш.екетгік баспасы дербес ютап ептп шь«*ру 
ісін  жүзеге  асыра  бастады.  Міне,  соның  нэтижесщде  өлеңдер.  мен 
шыгармалары  бұрын  да  мерзімді  баспасөз  бетшде  басьшып  жүрген
белгілі  қаламгерлер  С.Сейфулиннің,  Б.Майлиннщ, 
авторлардың  туындылары  жеке  кітап  болып  шықты.  Мэселен,
Ш

І Д І  ^^ы.<<Хұрм&іс тодаы ңдо 
қерді  .1926
ж ьищ . Семең-  қаласьінан • Б.Майдиннің  ; <<рл,, сьфьі>>.  атты  кітабы,  1927
жылы  Қызылордада.  <<Жол'  :үстіңде»  атгш ;  әңгімелер  іжинаіъі  және 
^К¥рақ>>>  «Соадаңды; содарлар»  де^ен, сатйралық  туьи 
келді... О сы .  аталған;. жылдарда  С ;Мүқановгың  үш •  елеңдер  жинағы; 
«Кегаегі  жалшы  мен  бүтінгі  ікаліпы»,  «Октябрь  әіхелдері»,  «Сүлушаш» 
поэмалары кітай больіп басылды,  .
. 
Осы  щ
щ
.  -  .  дацщ . ?сімдер . ^ і   көрше,  ба^ады .  Срлардың 
қатцрыңың бірі  болыл  ӨчТүрмаңжанов  түрды.  1927  жылы  оның  «Қаиіан
кедей»4әңгімелер);  1928  ^ьіды   «Т аңедры » .(^деңдері)  Қызвдмьщ данамең басьмъш шықты.*; 
> 
і
•' Жиырмасыншы.  жылдың  > орта  кезіне * дейін  қазақ  әдебиеічнде
поэзия  ектем  болды;  А л 1927-1928^ жьіларй  ©әкен,? Бейімбет  сияқтьі
прозаиктёрді1' қоспағіанның  езіндЬ  Ғ.МусірЙійвтің  «Тулаған  толқында».
: . З Д П І 1 « О Д   Д .  
9   *Ь*ІФ  у 5 | , . £ 3 £ « . Ж
  Ч  Ч « ф ; ; о к г л  Л ГУЫ>*  Г т һ г . * ! і   і І   ‘^
4і \ ЧЛ г Л и * М > » ^ Ч   • ! < : Н , - Д
эйелдерінщ  боСтаңідағын •  баяңдайтын
қалай  сауаттанды?»,  т.б.  авторлардың  туындыларьг  жеке-жеке  кігагі 
болып Қосылды. 
8 
■
1926-1929 
жылдары  , 
туған 
‘адебиетіміздің  ‘  алыптары 
С.Сейфуллиннің,  Б.Майлңнңің,  І.Жансүгіровтің,  М.Әуезовтің  керкем 
туынді»ілары үсті-үстіне жариялана бастаған кезі болатын.
М.Дулатовтың  қазақ  эдебиеті <  тарихшідағы  түңғыш  романы 
«Бақытсыз  Жамалдан»  кейінгі  уақыта  қарбьгга  сілтеп,  еңдірте  жүмыс 
істеген  аса  бір  жемісті  йсьілдйры  болДй>  Атагі* айтқаңда,  1922  жылы  ол 
екі  бөлімнен  түратын  <<Есеп  қүралын»  жазып,  Ташкент  қаласында 
бастырып шығарды. '; 
!Я
1924 
жылы 
Орьшборда 
екі 
жЬілдьіқ 
«Қирагат 
кітабы», 
Қызылордада  «Есеп  қүральіңың»  жаңа  басылымы  жарық  керді  (  кейін 
бүл оқулық үш-терт жыл бойы жылма-жыл қайта басылып түрған)(125).
«Балқия»  -   төрт  актілі  пьеса,  Орынборда  1922  жылы  жеке  кітап 
болып  басыдғңн.  Бүл  шыгарма  М.Дулатовтың  1911  жылы  үсталганға
дейінгі қайраткерлік негізінде жазылған. 
с .
«Мерезден  қүтқарды»  — екі  актілі  пьеса,  1926  жылы  Қызылордада
14 
•  - »І 
•
1
  » г  V   **'х  V   • '  ’  *Ч і   '» .  • ' '  
>  
* 
\
<Казнаркомздрав» баспасында жеке кітап боЛып басылган.
'М р>іш  рет  1926  жылы
қаласында
жеке кітап болып басылып үлгермеген  шығарма.

«Ақбілектің»  бірінші  бөлімінде:  «Өскеменнің  ар  жағында, 
Бүктырманың  оң  жағында  әлемге  аян  Алтай  бар.  Сол  Алтайдын
күнгейінен  қүбыла  жаққа  қүлаи  аққан,  күлаи  агып  һртіс  түскен,  күз
күзеткен Күршім бар.
Алтай,  Күрпіім  -   не  заманнан  қалың  найман  мекені...  Әлгі 
Алтайдың  аруларын  айтуға,  тіл  жетпейді.  Жүзі  айтарлық 
айнадай  бои, 
көзі  құралайындай боп, күлкісі атқан таңындай боп, бойы қүба талывдай 
боп,  былқ-сылқ  етіп 
бүраңдасып, 
күбірлесіп,  көлеңдесін,  езу 
тартса  -  
есің  кетіп,  сүңқыл  қақса  — шым-шым  етіп,  бойың  босап,  ойьщ  босап, 
қиялың қия  кезеді (126),- деп келеді.  Бүл шығарма кезінде «Әйел теадігі» 
журналының  1927-1928  жьшдар  ішіндегі  бірнеше  санында жарияланган. 
Сондай-ақ  «Нұр  күйі»  поэмасы  1929  жьшы  Қызылордада  жеке  кітан
болып басылған.
Жүсіпбектің  соңында  бірталай  ғьшыми  мүра  қалды. 
Ғылым 
саласындагы  оку  күралдары  «Тәрбиеге  жетекші»  (1924),  «Психология» 
(1926),  «Жан жүйесі және өнер таңдау»(  1926), атгы елеулі кітаптар  бар. 
«Қанапия  мен  Шәрбану»  1926  -   жылы  Қазақстан  Мемлекеггік 
баспасының күншыгыс бөлімінен жеке кітап болып шықты. «Шернияз» -  
бес  бөлімді  пьеса.  1926  жылы  Қазақстан  Оқу  Комиссариаты,  Семей 
баспаханасынан  жарық  көрген.  «Ел  қорганы»  бір  перделі  иьеса.  1925
жылы Ташкентген жеке кітап болып басылып шықты.  «Мансапқорлар» —
екі  перделі  драма.  1925  жьшы  Мәскеуде  жарық  корген.  Бүл,  кітаптар,
әрине өз кезеңі үшін аса пайдалы қызмет атқарды.
Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?
Жолбарыспын, маган қарсы кім тұрар?
Кектс -  бүлт, жерде- желмін гулеген,
Жер еркесі -  желдің жөнін кім сұрар?-
Мағжан Жумабаев -  қайта тірілген, қайта жанған отымыздың
бірі.
Магжан
суйетінш  аита кеиіп,  м.с»уезов. 
іалыгын,  жарқыраган  эшекейін
сүйемін»( 127), -  деген екен.
Сондай-ақ,  М.Жұмабаев  -   Гетс,  Гейне,  Лермоніов  өлендерін, 
М.Горькийдің «Сұңқар туралы жырын», Мамин-Сибиряктің «Ақбоз атын», 
Ивановтың эңгімелерін қазақ -гілінде сөйлеткен шебер аудармапші.
Оның  1922  жылы  Орынборда  «Педагогика»  деген  еңбеп  жарық 
корді.  Бұл кітап жастарды  өнер-білімге баулу,  тэлім беру,  оларды  оқыту
проблемалары  жайында  жазьшған.  Сол  жылы  Бернияз  Күлеевпң
113

көмегімен  Мағжанның  өлеңцер  жинағы  Қазан  қаласында  басылып 
шығады.  Ал «Шолпан» жинағы  1923 жылы Ташкештен жарық көрген.
Үлы  Абайдың  талантты  ш экіріі  Шәкәрімнің  шығармалары 
жөнінде кезінде  «Айқап»  журналы:  «Әрбір кітап қадірін  білген казақтын 
алып окуы тиіс.  Сөзі жеңіл, жазуы үғымды»(128), — деп жазған.
«Шәкәрімнің  халық  бірден  қабылдаған,  жыр  етіп  айтып,  көшірін 
оқыған,  бірақ  кешеуілдеп,  кітап  бетін  1924  жылы  ғана  көрген,  оішң 
есесіне  ақын  өлімінен  соң  1935  жылы  қайыра  жарияланған  (баспаға 
дайыңдаған  Б.Кенжебаев)  ең әуелгі еңбектерінің бірі -  «Дубровскийдің» 
олеңмен жасалған аудармасы.(129)
Ақынның бел  баласы  Ахат  1936  жылы  ұлттық кітапхананың сирек 
кітаптгр қорына екі томдық жинағын тапсырған.  «Мүтылғанның өмірі» -  
ақын  өмірінің  соңғы  жылдарында  жазылған.  Ақын  кітаптары  қолдан-
қолға тимей, елге таралган.
А.Байтүрсынов  ~  ғалым-лингвист,  эдебиет  зертгеушісі,  ақьиі- 
аудармашы,  публицист.  Онын>  өз  қолымен  1929  жылдың  5  маусымында 
жасап  берген  «Газет  және  журналда  жарияланганнан  басқа,  гылыми, 
ғылыми-методикальпс еңбектердің тізімі» деген қүжат ҚазГПУ архивінде 
сақталған.  Мұнда:  1.«Тіл  құралы»,  1-бөлім.  Фонетика.  2.«Тіл  құрал»,  2- 
белім.  Морфология.  3.«Тіл  құрал»,  3-бөлім.  Синтаксис.  4.«Әдебиет 
танытқыш»  5.«Баяншы»,  методикалық  жазбалар.  6.«Тіл  жұмсар»,  2- 
бөлім.  ГІрактикалық  грамматика.  8.«Оқу  құрал»,  балалар  әліппесі
9.«Әліппе»  10.«Сауат  ашқыш»,  ересектер  әліппесі.  11.«Әліппе  астар», 
әліппеге  методикалық  нұсқау.  12.«Қырық  мысал»  — Крьшов  мысалдары 
аудармасының  жинағы.  13.«Маса»,  толтума  және  аударма  өлендер 
жинагы..  14.«Оқу  құралы»  хрестоматия  (нұсқалык,  Шонановпен  бірге 
жазғаң)  -   еңбектері  көрсетілген.ОЗО),  Сонымен  қатар  1923  жылы 
Мескеуде  «Ер  Сайын»  жыры  кітабы,  Тащкентте.  1926  жылы  «Сдебиет 
танытқыш» кітабы басылған.
Кезінде  А.Байтұрсыновгы  барлық  қазақ  зиялылары  пір  тұтып, 
соған ұқсауға тырысқан.  Әсіресе,  ақын, жазушылар:  «...  жаңа 
өсііі
  келе 
жатқан  қазақ  әдебиеті  ақынды  өзінің  басшысы  деп  санайды. 
Қаламынан  тамған  бал  еш  бояудан  айнымайды.  Әлде  болса  өмірінің 
ұзақ  болып,  еңбегінің  .  өнімді  болуын  тілеуден  қазақ  баласы
0
 
• 
*  «  
%
қайтпайды»( 1 3 1 )- деп түсіндірген.
Бір ерекше айтарлық жай,  1926-1929 жылдары жазушылардьщ барлык 
жанрда  қалам  тербегендігі.  Мәселен,  М.Әуезов  осы  кезеңде  кесек  коркем 
туындыларымен  қоса,  педагогикалық  кітаптар  да  жазған.  Сол  жылдары  сл
114

өзінің 
әйгілі «Қаракөзімен» коса,  1926 жылы Қызылорда қаласында жастарға 
арналған 
«Жеткіншек» атгы окулығын бастьфып шыгарды.
Қазақ әдебиеті тарихында төкпе ақын И.Байзақовтың орны ерекше. 
1927 жылы Исаның өлеңдер жинагы оқушьшарға тиді.
Қазақтың  эйгілі  драмаіург  режиссері  Ж.Шаниннің  «Торсықбай», 
« Айдарбек»,  «Шахта» деген пьеса кітаптарының да маңызы ерекше.  Бүл 
пьесалары  1926 ясьшы Қызылордада басылды.
«1926-1929  жылдары  кітап  басьш  шығаратын  баспалардың
материалдық-техникалық базасы  нығайды.  Осы  мақсатта Қазақстанда 29 
оаспахана  мен  бір литография  жұмыс  істеді.  Содан  1926  жылдың өзінде 
гана 408 мың дана тиражбен 51  кітап шығарылды».(!32)
Жалпы 
1926-1929 
жылдар 
аралығында 
кітаптар 
санының 
көрсеткіші мына төмендегідей:
і  Кітап ш ы ққан қалалар
1926 
| 
1927
1928 
'I
1929
Қызьшорда
30
| 
70
40
44
Семей
5
-
-
•
Мэскеу
14
іб
2
5
Т ашкент
2
4
3
8
1  Алматы
т
£
-
10
1  Қазан
|
і
2
4
Енді,  сарқылмас  байлығымыз  — кітаптардың  1930-1933  жыдцардағы
тарихьша үңіліп көрелік.
1930  ясьшы  Қазақ  АССР-нің  құрылуының  он  жылдық  мерекесіне
орай  С.Мұқанов  «Акындар  шашуы»  деген  авторлар  жинағын  әзірлеп,
Қызылордадан бастырып шығарады.
Бұл кезде ана тіліміздің мектеп пен жоғары оку орындарьшда жеке
пәи 
ретінде  оқытылуына байланысты  қазақ тілінде  оқу  құралдарын жазу
міндеті қойылды.
Үлт  республикаларында  да  өз  ана  тілінде  кітап  шығару  ісін
дәмытуға  қажстгі  жағдайлар  жасалды.  ВКГІ(б)  қазақ  өлкелік  комитеті
«Қазақстанда  баспа  ісін  қайта  құру»  жөнінде  шешім  қабылдады.  Бұл
республикамызда кітап баспасын дамытуға одан эрі кең жол ашты.
Осыған  орай  республикамыздагы  баспалар  «Қазақсган»  баспасы 
болып  қайта  құрылды.  «Оңда  ауьш  шаруашьшық,  оқу-педагогикачық,
жас  өспірімдер  мен  балалар,  саяси,  көркем  әдебиеггер  секторлары 
болды.  Бұл  жақсы  нәтиже  берді.  Егер,  1931  жылы  республика  баспа
115

орындарьшда  390  кітап  пен  кітапшалар  шығарылса,  1938  жылы  кітап 
саны 476-ға жетті».(133)
Енді.  1930  жылдан бастап жергілікті авторлардың кііаптарын орыс 
тілінде шығаратын бөлімше жұмыс істей бастады.
1932  жылы  Қазақ  өлкелік  партия  комитеті  Ғ.Мүсіреповті
республиканың  полиграфия  базасын  нығайтуға  көмек  сүрау 
үшііі
Мәскеуге  С.Ордженикидзеге  жібереді.  Сөйтіп,  С.Ордженикидзенің жске
нүсқауы  бойынша  Ғ.Мүсірепов  Алматыға олжалы  оралады.  Қазақстанға
алғаш  рет  ротация  машинасы  мен  линотйп  және  бірнеше  баспа
машиналары  қеледі.  Осыған  байланысты,  кітап  басу  едәуір  табысқа
жетеді.  Мәселен,  осыған  орай  1932  жылы  «Қазақстан»  баспасы
төрагасының  орынбасары  Әлібайүлы  Абаттъщ  «Жүмысшы  әліппесі»,
«Қарқын»,  «Үлкендер  оқу  қүралы»  деген  ісітаптары  әрқайсысы  3000 
данамен шығады.
Саяси кітвптар  шығару барысында,  аударма шығармалар  молайды 
Соның  бірі  1932  жылы  Әтепүлы  Қүлмырзаның  аударуымен  Роза 
Люксембургтің «Политэкономияға кірісу» деген кітабы жарық көреді.
1930-1933 
жылдардағы 
қазақ 
прозасының 
шоқтығы 
С.Сейфуллиннің  «Тар  жол,  тайғақ  кешуі»  болса,  І.Жансүгіровтің  «Жаңа 
гуған» поэмасы поэзия  шоқгығы еді.  1930 жылы Ө.Түрманжановтың «Ақ 
алтын»  өлеңдер  жинагы  Самарқанд  Өзбек  Мемлекеітік  баспасынагі 
шығады.  Бүл  Шымкент  мақіашыларының  ерен  еңбегіне  арналған 
өлеңдер  топтамасы  еді.  Ал  оның  «Тілші»  деген  екінші  бір  кітабы  тілші 
жастарға жетекші  бағыт,  кеңес  берер  қүралы ретінде  араб  эрпімен  15000 
дана тиражбен Ташкенгге осы жылы жарық көреді.
«Жаңалық»  колхоз  мектептері  үшін  әліппе  Алматыдан  (1930 
жылы)  15000 тиражбен халыққа тараған.  Бүл тиражы ең көп кітаптардың 
бірі  болған.  Ал  ол  кездегі  бір  кітаптың  орташа  таралымы  1,5  мыңнан 
3000  аралығыныда  болатын.  Себебі,  баспахана техникасы  нашар  болды,
қағаз жетіспеді.  Оның үстіне халық элі де толық сауаттана қоймаған,  әрі 
жаңа  шыққан  кітагггарды  іздеп,  сатып  алып  оқуды  дәстүрге  айналдыра 
қоймаған  кез  еді.  Сондықтан  да  әліппелік  окуға  жеңіп  кітаптар  көбірек 
тиражбен шығыгі түрды.
Оралдағы  пролетариат  қара  шаруа  жүмысшылар  үйымы  Оралдан 
қазақша,  орысша,  арабша  жазған  «Жусан»  өлеңцер  жинағын  15000 
тиражбен  шығарды.  «Жаңа  күш»  (1931  жыл),  «Қызыл  әскер  әліппесі» 
(1932  жыл)  деген  кітаптармен  бірге  А.Хангелдиннің  осы  жылдары  «Он
116

жылда»  атты  жииагы  Алматыдан,  ал  «Серік»  деген  кітабы  Ташкенпен
4000 данамен тараған.
Сондай-ақ,  І.Жансүгіровтің  шығармалар  жинағының  екі  гомы 
Семейден  3000  данамен,  Б.Майлиннің  «Толық  жинағы»  1-2  том 
Д пм атда  және  «Азамат  Азаматыч»  романы  Қызылордада  (5000 
гирзжбен),  «Асулардан  асқанда»  әңгімелер  жинағы,  «Майдан»  төрт 
перделі  пьесасы  Семейде  (іиражы  3000),  «Он  бес  ұй»  Қызьшордада
(3000) жеке-жеке кітап болып басыльш шыққан.
Қара  сөздің  шебері  атанған  жазушының  «Азамат  Азаматыч»
романы  тап  дұшпандарьпіың  түзағына  түсіп  алданган  азаматтың 
одан
калай  жол  тауып,  түзу жолға түскен  қиын да  күрделі  тағдырын  нәзік те
сырлы сезім пернелері арқылы бейнелейді.
Балалар  әдебиетінің  жайы  бұл  кезеңце  бэлендей  емес  еді  Бұл
жылдарда  С.Дөнентаевтың  бапаларға  арналған  мысалдар  жинағынан
басқа  кітапгар  болмады.  Ақынның  «Көзі  тоимаған  ит»,  «Екі  теке»,
«Ауырган  арыстан»  т.б.  шығармалары  мектеп  жасындағы  балаларга
арнайы жазылған, тілі жеңіл, мазмұны айқын шыгармалар болды.
Осы  іұрғыдан  алғанда,  С.Сейфулиннің «Балалар»  дсген  өлеңі  жас 
ү.рпаққа  тікелей  арнау  десе  болғандай. 
Ақын  «Маузер»  атты 
балладасында  балаларға  аға  ұрпақтың  азаматтық  жолындағы  куресінің
бір эпизодын баяндап береді.
Жау  қолында  қапылыста  қаза  тапқан  әке  қолындағы  Маузерін
ұрпағына аманат етеді.
Бесіктегі жас ұлым,
Ер жетсе өсіп балдырған,
Мына кекті Маузерім —
Соғап мұрам қалдырған,- 
#
деп  ревояюцияны  қолымен  жасаған  ерлерден  үлгі  алып,  оның  жеңісін
баянды етуді жас ұрпаққа тапсырады.
Қазақ  ақын-жазушыларының  поэзиясының  әр  үлгіде,  әр  стильде, 
алуан түрлі тақырыпта қанат жая түсуін мұрат тұгқанын І.Жансүпровтің 
шығармашылыгынан  анық  көремһ.  Абайдан  кейінгі  дэуірде  жьшдың
мезгілін жырга  қосқан да  Ілияс  ақын  еді.  Оның  «Жазғытұрым»,  «Жазғы 
шілде»,  «Күз»,  «Қыс»  атіы  өлеңдері  табиғатгың жанды тіршілігін эсерлі
де әдемі суреттейді.
Бұл  жылдар  ішіндс  көбірек  жарияланған  кітаптар  тобы  -   салалық
кітаптарға  хелетін  болсақ,  1930  жьшдары  алуан  тақырыггга  30-ға  жуык 
кітап  шығарылды.  Медицина  саласында  аударма,  жалпы  ғылыми
117

кітаптар  саны  17-ге  таяу  болды.  Әлбетге,  бұл  кітаппң  дені  аудармп 
кітзштар  еді.  Мьғсалм,  «Жеті  аурулар»  (Авторы  — М.Броннар,  44  беітік) 
Малдыбаевтың  аударуымен  4000  дана  болып  Қызылордада  басылды. 
Сондай-ақ,  «Баланың  денсаулығын  күт»,  «Теміреткі  мен  таз  туралы» 
деген материалдар жинағы  кітагі болып шықты.
Сснымен  қатар,  «Егін  шығымын  арттыру»  (67  бет,  Семей;, 
«Егіндік жерлерде  қарды  қалай тоқгатуға  болады»,  «Еңбек заңдары» т.6. 
кітаптар басылды.
Бүл  кезеқце  Қазақстанда  саяси  кітагггар  саны  күрт  көбейе  түсті.
Атап  айтқанда,  1930-1933  жылдар  аралығында  республика  бойынша
саяси кігап шығарудың жаппы даму дәрежссі төмендегідей болды:
К алалар

жүктеу/скачать 9,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: