Қорқыт ата кітабы

Қорқыт ата кітабы 
 
 
Қорқыт туралы
«
Қортқыт ата кітабы» - түркі тектес халықтардың ежелгі
Ақиқат пен аңыз
.
тарихын,байырғы тұрмысын, әдет-ғұрып, салт-
санасын, ақындық дәстүрін танытатын эпикалық, әрі тарихи мұра, Қорқыт 
ата хикаясы – VII-VIII ғасырларда Сырдария бойын мекен ертен оғы-
қыпшақ тайпалары арасында туып, сан ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа 
тараған, рухани қазына ретінде бүгінгі күнге дейін ӛзінің әдеби, тарихи, 
этнографиялық, т.б. мәнін жоймаған, аса құнды шығарма. 
Бұл кӛне заман мұрасы туралы айтудан бұрын Қорқыт атаның ӛзі кім 
болған деген сауалға жауап береу кетейік. Тарихи деректер мен халық 
шежіресі бойышна, Қорқыт – cезізінші ғасырда Сыр бойында ӛмір сүрген 
батыр, атақты ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Қорқыттың анасы қыпшақ 
тайпасынан, әкесҚорқыттың анасы қыпшақ тайпасынан, әкесі Қарақожа 
оғаздарынан екені мәлім. Міне, сондықтан да Қорқыт қыпшақтар мен сол 
кезде Сырдария бойын жайлаған оғыздар арасында екі жаққа бірдей ел 
басқарған кӛсем болғаның, ӛз ӛмірінде үш хан тұсында уәзірлік қызмет 
атқарғанын дәлелдейтін тарихи деректер бар. 
Ал, оның теңдесі жоқ күйші-компазитор болғандығын халық жадында 
сақталған. «Қорқыт ата күйі», «Қорқыт сарыны», т.б. музыкалық 
шығармалары дәлелдейді. Қазақ арасынан шыққан атақты күйші-ьақсылар, 
ақын-жыраулар ӛздерінің ӛлең жырларын бастар алдыңда, алдымен Қорқыт 
атаның есімін ауызға шарт деп білген.
Жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата,
Бата алған барлық бақсы асқан ата. 
Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен, 
Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда.
Ел аузындағы аңыздардың Қорқыт ата ӛзінің жүйрік жел-маясында мініп 
алып, халқына мәңгі жасайтын жерұйық іздеуші, ғұмыр бойы ӛлімге қарсы 
күресуші,ӛлім дегенді білмейтін ғажайып қайсар жан ретінде суреттеледі. 
Әйтсе де ол ӛмірінің соңында «ӛлмейтін нәрсе жоқ екен» деген пікірге келеді. 
Енді Қорқыт ата мәңгілік ӛмірді қобыз сарынынан іздейді. Ұлы күйші, 
кемеңгер жырау ӛзі іздейтін мәңгілік ӛмірді шынында да тапқан секілді. 
Қорқыт атның жан тебірентерлік сыйқырлы күйлері, ұлағатты ғабират 
сӛздері, әрбір жолы мақал-мәтелге айналып кеткен ӛлең-жырлары ұрпақтан-
ұрпаққа асыл мұра, мәңгілік қазына ретінде ауысып, мың жылдан астам 
уақыттан бері ӛмір сүріп келе жатыр. 
Қорқытты астан күйші, ақыгӛй, данышпан, атақты жырау деп, мазар-
күмбезіне (қорым, ұйық жер, пантеон)бас ию сонау оғыз-қыпшақ заманынан 
басталады. Қорқыттың мазарын (қазіргі Қызылорда обылысы, Қармақшы 
ауданында) халық сан ғасырлар бойы қадірлеп, оны «Қорқыт атаның күй 
тартатын жері» деп басына күзетші, шырақ жағушы адам қойып жүрді. 
Қорқыт ата күмбезі шамамен IX-XI ғасырларда салынған. Соңғы кезде 

Сырдария арнасы ауытқып, бұл қорымды 1960жылы су шайып кеткен. 
Қазіргі пантеонның бір жақ кабығасы ғана сақталып қалған. 
Барлық адам баласы ізгілік ӛмір іздеген жан, ұлы қобызшы, асқан 
жырау есімін бүгінгі ұрпақтары есінен шығарған жоқ. Күй мен жыр 
атасының есімі мәңгілік сақтау мақсатымен оның мазары тұрған жердегі 
теміржол станциясын «Қорқыт» деп атаған. Республика үкіметінің арнайы 
қаулысы бойынша, су шайып кеткен Қорқыттың бұрыңғы күмбезі маңынан 
1980 жылы ұлы күйшіге ғажайып жаңа обелиск орнатады.Аңыз бойынша, 
Қорқыт атаның бұрыңғы күмбезінен қобыз сырыны, әдемі күлердің 
толқынды үні ертелі-кеш естіліп тшрады екен. Архитертор осы аңызды 
негізгі ала отырып,Қорқыт атаның жаңа обелискісін жасады. Онда билік тӛрт 
қобызды бір-біріне сүйеп, біріктіріп қою арқылы компазиция құрған. Сыр 
бойында тынымсыз ескен самал-жел әсерімен әлгі тӛрт қобыздан ой 
тербейтін әсерлі үн, жанға жайлы қобыз сарыны естіліп тұрды. 
Ең бастысы – cан ғасырлар бойы түркі тілдес түрлі тайпалардың сүйіп 
тыңдаған жыр- дастаны советтік дәуірде қайта қолға алынып, бүгінгі 
ұрпақтың рухани қазынасына айналып отыр. 
Алдымен «Қотқыт ата кітабының» қолжазба нұсқаларының табылуы, 
зерттелуі және басқа тілдерге аударма жасалуы туралы қысқаша айта кетелік.
Бәздің дәуірімізде дейін «Қорқыт ата кітабының» екі қолжазба 
нұсқасы сақталып келген. Солардың бірі қазір Германиядағы Дрезден 
қалалық кітапханасының сирек кездесетін қолжазбалар қорында сақтаулы 
тұр. Бұл қолжазба кітаптың мұқарасында кӛрсетілген аты: «Кітаби дедем 
Қоркут ғали лисани таифаи у огузан», яғни «Қорқыт атаның оғыз тайпасы 
тіліндегі кітабы». 
«Қорқыт ата кітабының» осы Дрезден қолжазбасын он екі жырдан, 
басқаша айтсақ, он екі оғыз-неменеден тұрады. 
Ал «Қорқыт ата кітабының»екінші қолжазба нұсқасы Ватинкандағы 
(Италия) Аростолика кітапханасында сақталып келеді.Бұл қолжазба алты 
жырдан құралған, ол: «Хикаят оғыз-наме Қазанбек уа ғайри» деп аталады. 
Мұны осы кітапханадан тауып, италиян тіліне тұңғыш рет ауданған Этторе 
Росси болды.
«Қорқыт ата кітабының»Дрезден қаласында сақталған тарихи нұсқасын 
зерттеу, Европа тілдеріне аудару ісі ХІХ – ғасырдың бірінші жартысында 
юасталған еді. 1815 жылы немістің белгілі ориенталист ғалымы Г.Ф.Диц бұл 
шығарманың бір тарауын – сегізінші хикаясын неміс тіліне аударып, 
баспасӛз жарияланды. Екінші бір неміс ғалымы Теодор Нельдеке «Қорқыт 
ата кітапбын» намыс тіліне толық аударып шықпақ болды. Бірақ ол бұл істі 
аяғына дейін жеткізе алмады да,барлық материялдарын ӛзінің шәкірті 
В.В.Бартольдке тапсырды. В.В.Бартольд бұл кітапті зерттеу, аудару ісімен 
ондаған жылдар бойы айналысты. Сӛйтіп,ол «Қорқыт ата кітабын» 1992 
жылы орыс тілінде аударып шықты. Бірақ ғалымның кӛзі тірісінде аудармасы 
жарық кӛрген жоқ. Бұл аударма 1962 жылы академик В.М. Жирмунский мен 
А.Н.Кононовтың редакциясымен басылып шықты. 

Сондай ақ оғыз қыпшақ дәуірінің ғажайып әдеби ескерткішін зерттеуге 
А.Н.Самойлович, В.В. Вельяминов-Зернов, Қ.А.Иностранцев, 
А.Ю.Якубовский, А.А.диваев сияқты кӛрнекті орыс ғалымдары да мол үлес 
қосты. 
Оғыздардың қаһармандық эпосын әдеби, тарихи және тілдік тұрғыдан 
комплексті түрде зерттеген белгілі совет ғалымы, кӛрнекті түрколог 
Х.Г.Қӛроғлы болды. 
Стамбул университетінің профессоры Эргин Мухаррем «Қорӛыт ата 
кітабының» толық текстін латын әрпімен трансрипциясын жасап бастырып 
шығарды.Бұл кітапқы қосымша ретінде шығарманың Дрезден және Ватикан 
қолжазба нұсқаларының факсимилесі де енгізілді.
Қазақстан ғалымдарынан «Қорқыт ата кітабын» зерттеу, аудару, 
насихаттау ісіне академик Ә.Марғұлан, профессор Ә.Қоңыратбаев және 
филология ғылымдарының кандитері Б.Ысқақов белсене ат салысып келді. 
«Қорқыт ата кітабы» сол кездегі оғыз-қыпшақ тайпаларының бәріне 
бірдей түсінікті ортық тілде жазылды.
Қорқыт хикаясы түсінікті болу үшін алдымен оғыз-қыпшақ 
тайпаларының тарихи, олардың ескі мекен-жайлары, Қорқыт ата туралы 
қазақ арасында тараған аңыздар жайында қысқаша айта кетейік. 
Қорқыт – жыр мен күйдің атасы, ерте кезде оғыз, қыпшақ және қыңлы 
тайпаларын басқарған данышпан кісі бейнесінде VIII-IX ғасырларды-ақ аңыз 
кейіпкері болған жан. Қорқыт ата жӛніндегі жыр-дастан алғашқы Орта Азия 
мен Сыр бойында туып, халық эпосының дәстүрі бойынша сан ғасырлар 
бойы ауызша айтылып келген. Тек XVI ғасырда ғана Қорқыт есімімен 
байланысты бұл дастан қағазға түсірілген.
Енді оғыздар жӛнінде бірер сӛз айта кетейік. Оғыздар Кавказ ӛңірінде
қоңыс аудармай тұрған кезде олардың түбегейлі мекені Қаратау ӛңірі, Бӛген, 
Шаян және Арыс маңайы болған. «Истахри шығармасының парсыша 
нұсқасында Келес Даласында болған «оғыздар конысы» (Дех и гузз) 
айтылады. Мұнда Келек даласында, Ангрен мен Шыршақ аңғарында, Шатқал 
және Угам жоталарының баурайында оғыздар қарлұқтарымен және басқа 
түркі тілдес топтармен аралас мекендеген.
Оғыз тайпалары сондай-ақ Сырдарияның тӛменгі ағысында мекен 
еткен. Тарихи деректер бойынша,Сыр бойында тұрған оғыз тайпаларының 
ең маңызы қалалары Янги- Кент (Жаңакент), Жент, Узкент (Ӛгіскент), 
Баршын-кент (Қыз қала), Сүткент, Отырар, т.б. болған. Оғыздармен қатар 
Сырдария боыйнда қыпшақ тайпалары да тұрған. Олардың басты қалалары, 
астаналары - Сығанақ, Сауран, Түркістан, т.б.кенттер болған. Демек, қазақ 
халқының рухани тұрмыс-тіршілігіне оғыздардың тигізген ықпалы аз болған 
жоқ. Кейінірек ХІ ғасырдың орта кезінде оғыздардың бірсыпыра таптары 
қыпшақтардың тегеуірінен Шығыс Европаға,Кіші Азияға қоныс аударып 
кетті. Ал, сонда осында қалып қойған кейбір оғыз тайпалары қазақ қуымын 
құрысуға қатынасып, солардың этникалық құрамына біржола сіңіп кеткені 
мәлім.

Ӛте ерте заманнан Сыр суының тӛменгі ағысында тұрған Женкент 
қаласы – ұзақ жатыр бойы оғыз мемлекетінің астанасы болған. «Су аяғы 
Қорқыт» деген мақал осыдан шыққан. Сӛйтіп, тарихи болмысы ғылымға 
мәлім Қорқыт атаның туылып, ӛмірге келген, тіршілік еткен, атақты күй- 
жырларын, нақыл-ғибрат сӛздерін шығарған, күллі адамзатқа мәңгілік ӛмір 
іздеген, ақырында дүние сал,ан жері де осы Сырдарияның тӛменгі ағысы, 
Қармақшы қыстағының маңы, аңызға айналған есімі әлемге машһур ұлы 
адамның ескі қорымы (пантеоны) тұрған жер. 
Қорқыт ата туралы сан-қилы аңыз-әңгімелер қазақ арасында ерте 
кезден-ақ кеңінен тараған. Солардың бірі Қорқыттың құрсағында үш жыл 
бойы кӛтеріп жүріпті. Оны жылына бір рет толғақ қысып отырады 
екен.Қорқыт туылап алдында күллі әлемді үш күн, үш түн бойы кӛзге түртсе 
кӛргісіз қарағылық басып тұрыпты. Сұрапыл қара дауыл соғып, ел-жұртты 
қатты қорқыныш сезімі биледі.Сыр бойы мен Қаратау ӛңірінің аспаны да 
қараңғы тартып, қарауытып кетіпті. Сондықтан бұл маңай «Қараспан» 
аталыпты. Ашық күн тастай қараңғы түрге айналған қорқынышты күні 
туылғаны үшін баланың атын «Қорқыт» деп қойған екен. 
Қорқыт анасының туылған бойда-ақь тілі шығып, сӛйлеп кетіпті. 
Қорқыттың ӛмірінде қалай келгені туралы ерте заман ӛобызшылары мен 
басқа-жырауларыайтатын ӛлең-жырлар бар: 
Қорқыт туар кезінде 
Қараспанды су алған. 
Қара жерді күл алған 
Ол туарда ел қорқып,
Туған соң әбден қуанған. 
Соңымен, Қорқыт туралы, сол Қаратау қойнаулары мен Сырдария 
бойында тұрған қалалар, елді мекендер, күмбездер, кешендер туралы 
аңыздар қазақ халқының арасында дәл осы күнге дейін айтылып жүр.Ӛйткені 
бұл аңыздар тарихта болған шын оқиғалармен тығыз байланысып, ұштасып 
жатады. Мәселен, Қорқыт есіміне байланысты ел арасында кӛп айтылатын 
сиқырлы шаһарлардың бірі – Баршын-кент. Бұл қала шынында да Сыр 
бойындағы сол дәуірдегі ең кӛрнекті қала болғанын тарихшы-археологтар 
дәлелдеп отыр. Баршын-кент сұлудың қаласы деген сӛз. Оны қазақтар соңғы 
кезге дейін «Қыз қала» деп айтып келді.Аңызда Алпамыс батырдың сүйген 
жары Баршын-сұлу (яғни Гүлбаршын) осында тұрған дәлінеді. Ал, 
тарихшылар ХІІ ғаысрдың атақты ғалымы ӛз жырларын түркі, араб және 
парсы тілдерінде жазған дарынды ақын Х.Баршынұлығының осы қалады 
туылып, осында ӛмір сүргенің дәлеледейді. 
«Қорқыт ата кітабында»сюжеті жағынан қазақ эпосымен үндес болып 
келетін сарындар кӛп кездеседі. Әсіресе бір балаға зар болған әке-шешенің 
мүшкіл хәлі жӛндегі хикаялар жиі ұшырайды. Әрине, мұның ӛзіндік сыр-
себептері бар. Партиахал-ру қауымының ұғымы бойынша, тек еркек кендікті 
бала ғана семьяның, ру-тайпасының, жалғасы, қауымның болашақ тірегі 
саналған. Сол себепті той-жиындарда ер баласы бар аталар ең сыйлы орынға 
отырып, оған зор қошемет кӛрсетілетін болған.

«Қорқыт ата кітабына» негіз болған ежелгі жырдың бірі - Қам-Бураұлы 
Бамсы-Бейрек туралы жыр. Қам-Бураұлы жырда Байбӛре деп те атай береді. 
Бұл жырда ерліктен гӛрі романтикалық сарын басымырақ деуге болды.
«Қорқыт ата кітабындағы» теңдесі жоқ алыптардың бірі – Қазылық-
қоржаұлы Ер Жүгенек.Оны жырда Игенек деп те атайды.
Халықауыз әдебиетінде кең тараған тақырыптардың бірі – кенже 
баланың ерлік кӛрсетуі. «Қорқыт ата кітабында» осы тақырыпта жалғыз ғана 
жыр бар. Ол – «Үйсін-қожаұлы Секрек туралы жыр». 
«Қорқыт ата кітабының» барлық жырларында оғыздардың ауыбірлігі, 
ӛзара достығы, мәңгілік тұтастығы кӛкке кӛтере мадақталады.Сӛйтіп, 
«Қорқыт ата кітабына»негізгі сюжет болған қаһармандар: атақты жырау, ұлы 
күйші, оғыз-қыпшақ елінің данышпан-ақылгӛйі. 
Әрине,мұнда кейбір ескірген ұғымдар да бар. Дегенмен ӛзінің 
философиялық, тәрбиелік мән-мағынасын ешқашанда жаймайтын, қайта 
уақыт ӛткен сайын құлпырып, ажарлана түсітін ӛсиет-нақыл сӛздер «Қорқыт 
ата кітабында» кӛп.