Экономикалық дағдарыс себептері

5 
Экономикалық дағдарыстар себептеріне деген кӛзқарастар біршама 
қарама-қайшы. Және бүған объективті себептер аз емес. Артық ӛндіріс 
циклдлығына әсер ететін бір ғана факторлардың, әр кезеңде ӛр түрлі және 
жекелей елдерде кӛрініс табуы ӛзіндік ерекшеліктерге ие. Кӛптеген 
экономистер циклдылықтың үзақтылығын ғылыми-техникалық прогреспен 
(ҒТП) байланыстырады. Негізгі капиталдың активті бӛлігі 10-12 жылда 
моральды тозуға үшырап отырды. Бүл экономикалық жандануға стимул болу 
үшін рларды жаңартып отыруды талап етеді. Алғашқы серпіліс болып, қүрал 
жабдықтар мен технологияны ауыстыру болса, ал негізгі капиталдың 
жаңаруы, экономикалық циклдлықтың материалды негізін қалайды. 
Цикл кезеңінің кезекті қысқарулары, қәзіргі әлемдегі ҒТП әсерінен, 
негізгі капиталдьң жаңару мерзімінің жылдамдығымен байланысты. 
Неоклассикалық және либеральды мектеп ӛкілдері, экономикалық 
дағдарыстарды капитализм табиғатьшен байланыстырмай басқа да 
себептерін үсынды. Олардың кӛбінің ойынша дағдарыс себептері артық 
ӛндірісті туғызатын халықтың жеткіліксіз түтынуы. Жеткіліксіз түтыну 
теориясының жалғастырушы ӛкілі, сол жақ кейнсиандық жетекшісі Джоан 
Робинсон болды. Дағдарыс дәрісі ретінде түтынуды ынталандыру болып 
есептелді. Бірақ тұтынудың жетіспеупгілігінің (тӛлем қабілеттіліктің) 
туындауы, дағдарыс себебінен гӛрі оның салдары болды. Маркстік позицияға 
жақынырақ 
эко-номистердің 
есептеуінше, 
дағдарыс 
себептері 
үйлеспеушіліктен, немесе теңсіздіктен. 
Теңсіздік теориясы, саяси, демографиялық, табиғи сыртқы жағдайдан 
туындаған басқа да кең тараған дағдарыс кӛзқарастарымен үйлеседі. 
Нарықтық бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас 
Ф. Фон Хайектің ойынша артық ӛндіріс дағдарысының пайда болуы 
мемлекеттің артық қаржыландыруынан (арзан несиелер, сүранысты 
ынталандыру) туындайды. 
Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша, 
инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән ӛзіндік 
психологиялық суреттемесі бар. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең мен ала-
ауыздық капитал салымының түрып қалуына әкеледі. Ауыспалы жағдай 
инвестициялық 
циклдың 
бір 
қалыптылығын 
қамтамасыз 
етеді. 
Экономикалық ғылым, қазіргі уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар 
себебін түсіндіретін бір қатар теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П. 
Самуэльсон ӛзінің экономика кітабында циклдьшық пен дағдарыстар 
теориясы-ның бірқатар белгілерін кӛрсеткен, олар тӛмендегідей: 

ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және 
басқалар); 

жаңашалық теориясы, яғни ӛндірістегі негізгі жаңашальгқ еңгізу циклы 
(Шумпетер, Хансен); 

психологиялық 
теория, 
яғни 
пессимистік 
және 
оптимистік 
кӛзқарастағы толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар); 

6 

жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың кӛп бӛлігін, бай және сақ 
адамдарды 
инвестрленгенмен 
салыстырғандағы 
цикл 
себептерін 
қарастырады. (Гопсон, Фостер, Кэтчингс және басқалар); 

мӛлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, 
рецессия себебі болып жеткіліксізден гӛрі, мӛлшерден тыс инвестициялау 
больга табылады. (Хайек, Мизис және басқалар). 
Циклдлық пен оның себептері кӛзқарастарын бағалау кезінде, уақыт 
жағдайында олардың түрлерінің ӛзгеруі, әлеуметтік-экономиканың да шын 
мәнінде ӛзгеруін ескерген жӛн. Осыған орай, Ресей экономистерінің 
экономикалық циклдер кӛзқарасын ӛзгертуге бағытталган үш этапы назар 
аударуға лайықты. 
Дағдарыс және жүмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір 
құралы ретінде Кейнс тиімді сүраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында 
экономикаға мемлекеттің араласу идеясын ұсыныды? Циклдық факторын 
зерттеудегі еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және 
кейіннен бұл теорияны циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс 
тапты. 
Экономикалық циклдық себептерін зерттеудің үшінші кезеңы болып 60 
–шы жылдардың ортасынан қазіргі күнге дейінгі кезең. Бүл кезеңде, 
біріншіден, нарықтык экономика циклдлығының экзогендік (сыртқы) және 
эндогендік (ішкі) себептерінің шектелуіне аса кӛңіл бӛліне бастады, әсіресе 
эндогенді факторларға айрықша кӛңіл бӛлінеді. Екіншіден, бірқатар 
мамандар позициясы анықталды, олардың ойынша, кӛптеген дамыған елдер 
үкіметі экономикалық теңдік түрақтылығын және циклдық ауытқуларды 
бәсеңдетуге бағытталган дағдарысқа қарсы реттеуге аса кӛңіл бӛлмей, 
керісінше про-циклдық саясат жүргізеді, яғни циклдылықты қолдайды. 

жүктеу/скачать 1,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: