«ДАҒдарысқА Қарсы басқару» пәні бойынша дәрістік кешен

1 
«ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ» 
пәні бойынша дәрістік кешен 
Дәріс №1. Нарықтық экономикадағы дағдарыстың пайда болу 
табиғаты 
1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні 
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік - экономикалық жүйенің 
дамуындағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы кӛзкарас 
бойынша, дағдарыс тек капиталистік ӛндіріс тәсілінде ғана тән қүбылыс және 
социалистік ӛндірісте болмауы тиіс. Тіпті бүрьшдары социализмде дағдарыс 
жоқ, тек "ӛсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Кӛп 
жылдары біздің елімізде бүл түсінік, ӛндіріс дамуындағы экономикалық 
саясатты қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда 
болды. 
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне 
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы 
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің тӛмендігінен 
туындайтын үлкен немесе кішігірім ӛткір мәселелердің болуы. Бүндай 
мәселелер дағдарыс дамуын кӛрсетпейді, олар объективті тенденциялардан 
туындамаған, бірақта кейбір сыртқы әсерлерге байланысты. 
Мүндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер 
қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды 
қарастыратын болсақ, даму стратегиясын қүрастырғанда дағдарысты кӛре 
білу және оның мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың 
болуы заңды қүбылыс екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты 
болатынын кӛріңізші? 
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол ӛз 
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. 
Бұдан дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік ӛткірлігі жоғалады да 
дағдарыс жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа кӛзқараспен 
қарауға болады. 
Әлеуметтік - экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық 
формация болсын, фирма немесе кәсіпорын ӛзінің ӛмірінде екі тенденциясы 
болады: жүмыс істеу және даму. 
Жүмыс істеу - бүл тіршілік әрекетін үстап түру, ӛзіне тән бүтіндігін, 
сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау. 
Даму - бұл ортаның ӛзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда 
жаңа сапаны игеру. 
Жүмыс істеу және даму, ӛте тығыз байланысты, және әлеуметтік -
экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бұл 
байланысты келесі кӛрсеткіштерден кӛруге болады. 

2 
Жүмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол 
дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мұмкіндіктерін 
кӛрсетеді. 
Жүмыс істеу дамуды ұстап түрады, және сол уақытта оның қоректі 
ортасы болып табылады, даму жүмыс істеудің кӛптеген процестерін бүзады, 
бірақ оның нық орындалуына жағдай жасайды. 
Сӛйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді 
дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету 
болуы міндетті емес, ол белгілі ӛткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс 
басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік –
экономикалық жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар. 
Дағдарыс тек жұмыс пен даму қайшылықтарынан туындамайды, ол 
жұмыс процесі кезінде де туындалуы мүмкін. Бұл, мысалға, техника 
деңгейімен 
персонал 
квалификациясы 
арасындағы 
қайшылықтар, 
технологиямен оны пайдалану жағдайы (ғимарат, климаттық орта, 
технологиялық мәдениет т.б.) арасында. 
Дағдарыс - бұл ұйымның қоршаған ортадағы қауіпті қайшылықтарының 
шиеленсуінің шегі. 
Дағдарыс себептері әртүрлі болуы мүмкін. Олар объективтіге, 
модернизацияның циклдық тұтыну және қайта қүрылымдарға байланысты, 
және субъективті басқарудағы қателіктер, сонымен қатар табиғи, яғни климат 
ӛзгеруі, жер сілкіну, тағы басқа. 
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі 
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе 
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси 
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының 
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар ӛндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі 
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі. 
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс 
қауіпі әрқашан болатындығы және оны алдын ала кӛре білу және болжау 
керектігі айқын. 
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен 
қатар оның әр-түрлі салдары: үйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы 
немесе жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан 
позитивті жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне ӛту, одан 
сайын терең және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс 
жағдайларын ұзақ мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір 
саяси себептермен түсіндіріпеді. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі 
факторға байланысты: оның себептері және дағдарыстың даму процестерінің 
басқару мүмкіндігі. 
Дағдарыс салдары тез ӛзгерістерге немесе жұмсақ үзақ және жүйелі 
шығу. Және үйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі ӛзгеріс, үзақ мерзімді 
және қысқа мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе 
келмеу. 

3 
Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды, 
сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жүмсартып 
немесе оны ӛршітуі мүмкін. Бүл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа, 
кәсіпқойлыққа, басқару ӛнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну, 
жауапкершілікке байланысты.