Профессор Алма Қыраубаеваның жаным садаға еңбегінен бүгінгі

деп шымыр даусымен к
өтеріп әкеткенде, қырғыздың әуені қазақтың
қара өлеңіне қосылып, қай– қайдағыны еске түсіреді-ау:
– Т
әтем (Жәкең) өлерінің алдында Жәкелеріме (қайнағалары),
Тетелеске (
қайнысы Тезекбай аға) айтты: «Берікбала кетемін десе,
ұстамаңдар. Басы жас қой», – деді. Кете барсам, баратын жер де
табылатын еді, 
құдайға шүкір, бауырларым бар, үй де табылатын еді,
біра
қ кішкентайымнан келген ел табылмайтын болды. Үйреніскен
қайны-қайнаға, мұндағы абысындарым табылмайтын болды. Содан
қалып қойдым.
Одан кейінгі 
өмірі елдің алақанында: Атагелді қайнысының баласы
титтей 
Қуандықты алды жанына серік қылып. Ізтілеудің
дастар
қанының бір шетінде қарайып отырады, әйтеуір. Одан
Же
ңісқан мен Салтанатты жетектеді. Сөйтіп, ұстасып, сүйенісіп
ж
үріп уақыт шіркінді жеңе берді, жеңе берді...
– Т
әтемнің (Жәкеңнің) Ақбала деген қызы болды. Өте өткір, тентек
еді. Есікті
ң алдында абысын-ажын жиналып бірдеме істеп отырсақ,
келген бетте бірімізді ж
ұлқып, бірімізді түртіп, бықпырт тигендей
қылады. Сонда мен: «Басқаларының байы қасында, маған неге
тиесі
ң?» – десем, әлгі жерде Ақбала кәдімгідей тоқталып қалушы
еді.
Апаны
ң өміріндегі ең қайғылы күні Жеңісқаны әскер қатарына
кеткен к
үні болыпты. «Шашым бір түнде ағарып шықты», – дейді.
Қазір, құдайға шүкір, Жеңісқанның Сандуғашының өзі бой жетті.
К
үлән қайтқалы Тетелестің шаңырағында көбірек болатын болды.
Б
ұл күнде Тетелестің өзі де қайтыс болып кеткен. Қалған бала-
ша
ғалары шешесінің осында болғанын қалайды. Біраз күнге айналып
кетсе, 
үнстеттегі Сандуғашы сағынып жетіп келеді. Қайтесің, бәріне
де жаны
ң ашиды. Бас-көз болу керек. Күләннің орнында қалып, қара
ша
ңыраққа ие болып отырған Бағдат келіннің де шыркөбелек
ж
ұмысы көп. Титтей жаман немелері бірінен-бірі кішкентай.
Ж
әкеңнің шаңырағы деп келетін қонағы бар, жұмысы тағы бар.
А
ғайындар жиналған бас қосуда қонақтарды жөнелтіп болған соң,
өздері ғана шүйіркелесіп қалатын кездер болады. Сонда әйелдер

жа
ғы екеу-екеу әңгімелесіп кеткенде, қайныларына қарап: «Әй, мына
из
әләтір қатындарыңа айтыңдаршы, шуламасын тегі, өлең айтайық.
Тама
қ ішуге келіп пе едіңдер!» – деп айқайлап жіберсе, инеліктей
майысып отыр
ған замандастары әңгімесін қоя қойып: «Ал, Еркетай,
бірдеме айтып жіберсін», – дейтін. Содан тымпи
ған қара кемпір екі
қолын сермеп қойып, өлеңді бастап кетеді, қарап отырмайды,
қайнысының біреуін іле кетіп, айтысқа шақырады:
Ма
ған айтшы, қайным-ау, арманыңды, ілік жар,
Қораңдағы айдап кел бар малыңды, ілік жар.
Әйеліңді таста да, өзіме кел, ілік жар,
Шайыдан тігіп кигізем шалбары
ңды, ілік жар.
Ілік сондай 
әридай, еп,
Қаймақты іліп жеп, –
деп, с
ұқ саусағымен қаймақ жалағандай болғанда, жұрт қыран
к
үлкіге батады. Баяғыда ұмытылып кеткен небір әуендер сол кісіден
шы
ғатын. Қай уақытта Еркетай апаны іздесең, жиынды жерден
табылады, 
Әуелі бес құлаш белбеуді беліне байлап алып тыпылдап
қазан қайнатып жүргенін көресің, сосын дастарқан басында өлең
со
ғып отырады. Қара өлеңнің бір таусылмайтын кені, қайдан суырып
жат
қанын білмейсің. Бұл кісіні жас күнінде ақын аулына айдап
әкелген осы өнері-ау деп ойлайсың. Әттең, шіркін, тағдырдың небір
тау
қыметі қолбайлау болып, дүйім жұрттың алдына шығып, бір
б
әйгеге түсе алмай, арманда қалған ғой:
Жастан болдым ат мініп еркек шора,
Әйелмін деп ойламай мен бейшара.
Бір думан
ға бәйге алып жүгірмедім,
К
өкірегім қайғылы, жүрек жара.
Қарағым, өтед,і-ау қайран заманым,
Іздесем 
қайдан табамын.

Дегенде 
ән саламын соғыс шықты,
Жастарды
ң қан майданда бәрін жұтты.
Кернеген к
өкіректі қайран өнер
Қан майдан өкпе бұзып, жерге тықты-ай.
Кейде 
өлеңді кең етегі шұбатылған тізесінің үстіне шынтағын
қойып, алақанымен басын сүйеп отырып айтады. Қай-қайдағы еске
т
үседі-ау. Қарлығыңқы жуан даусы нық, пәрменді. Сосын бір тісі
жо
қ қызыл иегін тілімен жалап қойып әңгімелеп кетеді:
– Со
ғыста жалғыз ағам қаза тауып, соның бес баласы қолымда жетім
қалып, соларды бақтым. Күйеуім болса, ол да соғыста еді, аман
қайтты. Бала болмаған соң, бір әйелді алып, бөлек шығып еді,
со
ғыстың зардабынан қайтыс болды. Өз қолымнан қойып, артында
қалған балаларын тағы қолыма алдым. Қанамнан шықпаса да,
ту
ғаннан әрі, күйеуге кеткен үлкенім апалап, сағынып тұрады,
қайтейін... Бір күні осында құда-жекжаттар келіп қалыпты. Сырт
жа
қтың кісілері екен, ішінде ақындығы бар біреуі маған тиісіп қоя
берді. Сосын мен айттым:
Дегенде д
үргей-ақпын, дүргей-ақпын,
Құдай құрық салмаса жүргей-ақпын.
Атамыз С
үйекем мен ақын Жәкем
Одан бас
қа ақынмен бірдей-ақпын, –
дедім.
Сонда Ж
үз ата арқамнан таяғымен түртіп қалды: «Атаңның атын
атап-атап айт!» – деп ай
қайлады. Атаңның атын айт дегені несі екен
десем, атасыны
ң атын шығарсын дегені екен ғой».
Апаны
ң Жүз ата деп отырғаны сол ауылда Жәкеңнен кейін жүзге
жеткен Мекебай деген кісі еді. То
қсаннан асқанының өзінде қимылы
шира
қ, екі беті күрең қызылданып тұрады. Өмір бойы аңшы болған,
тау етегінде мал ба
ққан. Таудың кекілігі бар ма, қырғауылы бар ма –

та
ңдап жеп, мөлдір суын талғап ішкен кісі. Кешке қарай бір кесе
қайнамаған су ішіп алып, ылғи жаяу жүретін.
Ата-бабасынан бері Ж
әкеңнің үйімен бір қонып, бірге көшіп,
бауырласып кеткен адамдар. Ж
әкеңе адалдығын өле-өлгенше
са
қтаған.
Еркетай апа ысты
қ-суықты болған кәрі көкірегінің сырылын қатты
ж
өтелмен бір қозғап қойып, тағы сөйлеп кетеді:
– Жиын-тойда 
қарап отырмаймын. Түк таппасам, осы ауылда Сара
бар, 
Қымбат бар, Сарқытбай бар, солармен айтысамын.
Сар
қытпай, мен жетік пе, сен жетік пе?
А
қын ойлап айтпайды кем-кетікке-е-ай.
Аруа
қ шалған ақынның келінімін,
Екі ая
ғың тығамын бір етікке-е-ай, –
деймін.
– Ж
әкең өлеңді қалай айтушы еді?
Еркетай апа к
үлкісін сап тыйып, түсі салқындап, ойланып қалады.
– А
қын тәтем жай әңгіме айтпайды. Өлеңмен айтады. Дастарқанға
ы
қылас қыл десе, сүйеулі домбырасын алып, өлеңмен төгіп-төгіп
жіберіп, «ал енді жинай бер!» – дейді. 
Өлең айтқанда домбырасын
шай
қап-шайқап қояды. 1936 жылы Мәскеуге барарының алдында
ғой деймін, қаладағы біздің үйге келді. Үйге бір студент балалар
келіп ж
үретін. Ақын тәтем балалардың қай жақтан келгенін
с
үрастырып отырып, «Қай елсіңдер?» – деді. Балалар анық білмеді.
«
Әйтеуір, Еділдің сол жақ бетіненбіз», – деді. Сонда Тәтем:
«Сендерді
ң еліңді білемін, сендерді көтен бөрте деп айтады. Ертеде
бір баланы
ң жамбасына сүйел шығыпты. Сол бала жоғалып кетіп,
оны біреулер тауып алыпты. Жамбасына шы
ққан сүйір сүйел екен.
Бала
ға Сүйел деп ат қойып, оның баласын Сүйір деп атапты.
Сендерді
ң аталарыңды Сүйір, Сүйел дейді, естулерің бар ма?» –

дегенде, студент балалар: «Рас!» – деп мойындады. Осыны к
өрдім,
ойпырай, т
әтем қай-қайдағыны қайдан біледі екен деп
та
ңғалғанмын. Жәкең мені кішкентай келін дейтін...
Еркетай апа осыдан елу жыл б
ұрын ақын атасына шай құйған
кездерін есіне алып, томсарып отырып 
қалды. Кешкі ала көлеңкеде
ауыз 
үйден түскен жарықтың қызғылт сәулесі кәрі кісінің бет
әлпетіне тарағанда, артық әжімдері жасырынып, жас қалпына келген
т
үрін көруге болады екен. Қара кемпір болып көрініп жүргені өтірік
болды, с
үп-сүйкімді ақ сары келіншек елестеп шыға келді. Бұл
кісіні
ң бүкіл өмірі «қалай байимын?» – деп емес, ағайынның көңілін
қайтсем табамын деп өтіпті. Қазір құлағының естуі бұрынғыдай
болмай 
қалған, кешке көзі ұйқыға барғанша, ескі радионы кұлағына
басып жатады екен. Жа
қсы ән айтып берсе, жаны жайланып қалады.
Әлі де болса жорғамын қартайсам да,
Ойлап жатам 
өнерді жантайсам да.
Қарағым, өтеді-ау қайран заманым,
Іздесем 
қайдан табамын? –
Дейді.
– 
Қарағым, бойыңда өнерден бірдеме болса, жас күніңде ұмтылып
қал, ұмтылып қал!
Еркетай апа 
өкінішінің қайтарымын маған өткізіп, қайғысын өзіне
алып 
қалғандай мұңайып отырып қалды да, ой тізбегін қолымен
серпіп жіберіп, 
өлеңге басты:
Ауылым Ерназарды
ң бас жағында,
Топ к
өрдім, той бастадым жас шағымда.
Қадірлі, касиетті жеңге болып,
Отырдым 
қайнылардың қастарында-ай.

Жасымда ж
үк артушы ем қара нарға,
Жасым бар жетпіс бесте шара бар ма?
Аузымнан шы
ққан сөзім артта қалсын,
Кейінгі 
өмір берсін балаларға-ай.
Өлеңді айтқан сайын арқасы кеңіп, буыны босап, рақатқа батып
отыр
ған кәрі апаға қарап, бір аяушылық сезімге түсесің: О баста
әйел байғұсты баласын бағып, ошағын ұстауға ғана жаратқан-ау.
Соны орындауды білген 
әйелдер бақытты. Ал өнер жүгін қоса
ар
қалағандар немесе құдайдың осы қасиетті дарытқанына
ұялғандай, жарыққа шығармай, ішке тығып қалғандары да
жарымжан тіршілік кешеді. 
Өнер деген бір жан ауруы ғой, жанында
қолпашы болмаса.
– 
Қарағым, қолыңнан келсе, тірімде айтқанымды жарыққа бір
шы
ғаршы...
Еркетай апа айтарын айтып алып, сонысын 
өзі ыңғайсыз көргендей,
қызыл иегі жылтырап күліп қойды. Бір арман ғой, әйтеуір.
К
өп ұзамай, өлеңі теледидардан айтылып жатқанда, төсек тартып,
есін білмей 
қалған кезі еді, өзі қатыса да, ести де алмады.
Ма
ғжан мен Мария Монтессори
САЯСАТ Ж
ӘНЕ САБАҚ
Б
ұрынғы атам заманнан бергі ескі оқуларда мектепті саясаттандыру
болма
ған. Саясаттың түрі өзгерген сайын оқулықты қайта жазып,
к
өзі тірі саясаткерді марапаттату ең алдамшы уақытқа тән-ау деймін.
Тіпті д
әстүрлі мұсылман оқуында адамзат дамуымен бірге келе
жат
қан көне оқулық, кітаптарды өзгеріске ұшыратуға құштар
болма
ған. Оларды сол қалыптасқан қалпында оқытуда үлкен
білгірлік жатыр. 
Өйткені құбылма (маргинал) мінезімен ортасын тез

өзгертіп отыруға бейім жандар қалыпты дүниені опыр-топыр етуге
құмар «көсемдер» келеді-кетеді, адамшылық негіздері мәңгі қала
беруге тиіс.
Т
өңкеріс басталып, жаңа қоғам орнату үшін жаппай дүрбелеңге
т
үсіп жатқанда, қазақ зиялыларының ұлттық тіл мәселелеріне (А.
Байт
ұрсынов), педагогикаға (М. Жұмабаев) үңілуінің өзінен
саясаттандыру 
қаупін алдын-ала сезіп, адамдықтың іргетасын сақтап
қалуға әрекеттенгенін көреміз. Тіпті төңкерістің ошағы Ресейдің
өзінде ұстаздар мектепті саясаттандыруға қарсы шырылдай жазып,
к
өтеріліске шығып та жатты.
Жа
ңа үкімет төңкерістің алғашқы жылғы желтоқсанында-ақ
к
өтеріліске шыққан мүғалімдерді жұмыстан шығарып, пәтерінен
қуып жіберген. Орнына қызыл саясатты уағыздауға құлықты
м
ұғалімдер келген. Сөйтіп, құдайға дейін жоққа шығарылып,
«к
өсемдерге» жер үстінен де, кеңістіктен де орын босатылып берілді.
Наркомпросты
ң жаңа оқу реформасын қабылдамаған ғалым-ұстаз
П.Ф. Каптерев «Педагогикалы
қ ой» журналының 1921 жылғы
санында жазады:
«Мектеп саясатпен айналыспауы керек. Егер мектеп б
үгін белгілі бір
партияны
ң көзқарасын уағыздап, оны шәкірттер санасына зорлап
та
ңатын болса, онда ертең, арғы күні та ғы бір партиялар шығып,
оны да уа
ғыздауына тура келер... Сонда мектебіміз не болып шығады?
Ол на
ғыз педагогика мен шынайы білім беруден басқа
қүйтүрқылардыц бәрімен айналысатын саяси базарға айналмақшы
ғой».
Осы ма
қаладан кейін үкімет журналды жауып тастаған. Ал бүгінгі
үрпақ сондағы айтылған ойдың растығына көз жеткізіп отыр.
Өзім үстаздық қызметімді жетпісінші жылдары бастадым. Бүл
коммунистік идеологияны
ң өктемдік қүрып түрған кезі екені белгілі.
Қандай бір көркем шығарма туралы әңгіме бола калса, студенттердің
с
өзі «залым бай мен ақылды кедейден» басталады. Ол кезде
еуропалы
қтардың: «Ақылды болсаң, неге кедейсің?» – дейтін сөзін
білмейтінбіз. Одан кейінгі даттайтынымыз – 
қожа, молда мен бақсы,

т
әуіптер. Жамандаудың ішінде Абайдай дананы өсірген Қүнанбай
қажы да бар, Шоқандай білімпазды тәрбиелеген Шыңғыс сүлтан да,
Тезек т
өре де бар. Коммунистік саясат ата-бабамызды жоққа
шы
ғарудан аянбады. Барлық оқулық кітаптар осылай деп үйретіп
жатты.
«Молда» дегендегі молданы
ң біреуі өзімнің нағашы атам Сүлеймен
мен оны
ң әкесі – Сақ молда (Ысқақ). Сақ молда Тәшкен,
Самар
қаннан оқып, Сүлутөбенің табанындағы, Сыр жағасына
жа
қын Көксу деген жерде мешіт салған адам. Сол өзі салдырған
мешітті
ң маңайында ағайындары Мүстафа Шоқайдың аталарымен
ауыл 
үй қонып отырған. Сағди, Ясауи заманындағы бабалар
д
әстүрімен, рухани жиһангездердің жолын үстап, Үнді, Ираққа сапар
шеккен. Сол жа
қтан сіңірген салтымен Сүлеймен атамның мүрнын
тесіп, сыр
ға да салыпты. Өзі оқыған жерлерге апарып баласын да
о
қытыпты. Мешітке арнап сойылып жатқан есепсіз малды жетім-
жесірге таратып отыр
ған. Кісіге тесіліп тура қарамайтын, үстіне су
ж
үқтырмайтын тақуа кісі болған деседі. Кәмпеске басталып,
«молданы 
қойдай қу қамшымен» деп пионерлер өлең айтатын
заман
ға тура келген соң, тігулі түрған үйін қаусырған қалпында
тастап, Т
әшкенге қашқан. Сүйегі Қауыншы деген жерде қалды.
Ал С
үлеймен атам түрдавойға барып, колхозшы да болып, қара
ж
үмыстың бәрін атқарған. Бірақ жаңа заман сенімін өзгерте алмаса
керек, намазы мен оразасынан жа
ңылмай, ескінің жұрнағы аша
орынды
ққа қойып, ертелі-кеш Құран оқып отыратыны есімде. Әттең
адамны
ң бейім, талабын ескермей, сауыншыға ел басқартып, ел
бас
қаратын білімпазға күрек беріп сапырылысқан кез болды ғой. Осы
к
үні ойлап қарасам, бүкіл адамдық табиғаты молда болып, бала
о
қытуға жаралған кісі еді. Беріректе университетте үйренген
арабшаммен алдында
ғы Құранын ежіктеп оқи бастағанда, иманынан
бас
қа жазығы жоқ адамның заманынан көрген қорлығы еске түсті
ме, к
өзіне жас алды.
Енді «алдаушы» деп жабыла, жаманда
ған тәуіп кім? Бала кезде күнде
к
өріп, білген Тайман тәуіпті еске алсам, ешқандай алдамшы адам
емес. 
Қызметтегі балаларының тыныштығын ойлап, ашық тәуіпшілік

құра алмаған. Үлкен анамызды сыйлағандықтан ғана жасырын келіп,
тамыр 
ұстап, шекеден шертіп қан алатын. Бала біткенді баудай
жайпа
ған қызылшаның ажалынан алып қалған сол кісі деседі.
К
өргендер айтады:
«
Қатты ауырып жатқанда, көңілін сұрай бардық. Кемпірі қасымызға
келіп отырды. Екеуі 
әзілдесе беретін еді, Тайман кемпіріне айтты:
«Мен 
өлгесін шалқақтап қыдырып жүремін дейсің бе? Жеті күннен
кейін 
қасыма барасың», – деді. Тәуіп қайтыс болып, малымызды
алып, жетісіне барды
қ. Құдая тоба, сол күні, шалының жетісін беріп
жат
қанда, ауырмай-сырқамай кемпірі де өлді». Сөйтіп, Тайман тәуіп
те 
құдай берген талантын ішке тығумен өмірден өтіп кетті.
Осы кісілерді біліп т
ұрып, молда мен тәуіпті ғайбаттауға қалай
аузы
ң барады? Студентке не айттық, өтті-кетті. «Айтылған сөз –
ат
қан оқ, кетер, кері қайырылмас» деген ғой. Нәрлі бірдеме айта
ал
ған болсақ, бізді адастырмаған алдымыздағы ұстаздарымыздың
үлгісі болды.

КЕРЕМЕТ ПЕН К
ӨЗБАЙЛАУДЫҢ АЙЫРМАСЫ НЕДЕ?
Осы с
ұрақты қойған Берікбай Сағындықов деген кісі қара суды шын
қайнататын керемет бақсылардың казақ ішінде болғандығын
д
әлелдеп отырады. Ал көз байлаушы қайнаған сияқты ғана қылып
к
өрсетеді екен. Бақсылық пен әулиелік те қазақтың бір қасиетті
д
әстүрі ғой. Арқалы бақсыларды өз көзіммен көре алғаным жоқ,
біра
қ естіген-білгендерім бар еді. Әкемнен естіген әңгімеде:
«Бая
ғыда бір әйелдің баласы жоғалады. Көп жыл өтсе де баласы
табылма
ған ана бір күні базарға келіп тұрған әулиенің алдына барып
құлайды.
– 
Қоңыр әулие, баламды тауып бер. Әйтпесе осы жерден тұрмаймын
дейді. 
Қиналғаннан Қоңыр әулиенің өзі де, аты да қара суға түскен
екен дейді. Біраздан со
ң:
– Ойпырмай, кейуана, 
қинадың ғой. Базардың ана шетіне барып
қарашы, – депті. Кейуана барып қараса, жігіт болған баласы ат сатып
ж
үр екен. Ұрлыққа айналған ғой».
«
Әзірет сұлтанның шырақшысы әулие кісі екен. Бір күндері балаға
зары
ққан ерлі-зайыпты екеуі келіп, Әзірет сұлтанға үш күн түнепті.
Үш күнінде де ешбір аян бермей, үшінші күні екеуі еңірегенде етегі
жас
қа толып жылапты. Байғұстардың қиналғанына шыдай алмаған
шыра
қшы екі көзі қып-қызыл болып, қолын қойнына салып жіберіп:
«
Құдай бермесе, мен бердім, мә!» – деп лақтырғанда, баланың аяғы
к
өрінген екен дейді».
Жамбыл атаны
ң аулында тұратын Сансызбай деген кісінің айтуынша,
сол ма
ңайда арқалы екі бақсы болған: Асыл мен Шойынжан.
Асыл мен Жамбыл ата 
құрдас екен. Екеуі Іленің ар жағына барып, бір
ай-екі ай ж
үріп келе жатады. Қаскелеңнің ар жағындағы Тереңөзекке
келгенде Ж
әкең: «Сені жұрт баксы– бақсы дейді. Жолдан іш пысып
келеді. 
Әңгімелесетін қыз– мыздарың болса, әкелсеңші, кереметіңді
к
өрейін», – депті. Асыл бақсы күліп келе жатып бір кезде: «Ал,
Жамбыл, арты
ңа қара!» – дейді. Қараса, шашы жалбыраған, түрі
жаман бір кемпірді мінгестіріп 
қойыпты. Жәкең атына қамшыны

басып жіберіп, «
Әй, аруағыңнан айналайын, әкет мына бәлеңді!»
деген екен.
Сансызбай ата Шойынжанны
ң кереметін көзімен көріпті:
«Елу-алпыс кісі 
қырман тазалаймыз. Ауданнан өкіл жүр. Жәкеңнің
баласы Сатыш келді де, Шойынжан
ға айтты:
– Жа
ңа кәнтөрдің түбінде қалды ма, үйде қалды ма – шақшам жоқ,
бір атым насыбай берші, – деді. Шойынжан бермеді. Сатыш
Кір
қабаққа барды:
– Ерте
ң мені айдап кетсе де, үйге барам, шақшамды әкелемін.
Әйтпесе мына Шойынжаннан бір атым насыбай әпер, – деді.
Кір
қабақ:
– 
Әй, Шөке, біреуміз кетіп қалсақ, өкіл құртады ғой, бер насыбайды,
мен т
өлейін, – деді. – Бермесең, баяғыда бір бақсы Іленің ар
жа
ғындағы ауылды бер жаққа көшіріпті. Біздің замандағы бақсы да,
жа
қсы де сенсің, насыбайды әкеп бер.
Шойынжан:
– Не бересі
ң, әкеп берсем?
– 
Қара ала қабыңмен бір қап бидай беремін.
– Сатыш, сен не бересі
ң?
– Мен мына п
әлтемді беремін.
Мені
ң бір жаман ақ қалпағым бер еді, төбесі тозып қалған.
Шойынжан басымнан ж
ұлып алды. Ортасын бүктеп, із салып, қолыма
берді:
– 
Қырманның күнбатыс жағына апар да, мына жарығын күнбатысқа
қаратып, қойып кел, – деді.
Қалпағымды бидайдың шетіне апарып қойып келдім. Содан соң
Шойынжан:
– П
әленше, Түгенше, уа Пәленше, сен өтірік айтпаушы едің ғой; сен
айтшы, – деп, 3-4 кісіні
ң атын айтып шақыра бастады. Бір уақытта

өзін-өзі шапалақпен шарт дегізгенде, нақ маған тигендей болды.
К
өзімді жұмып қалдым. Сатыш, Кірқабақ, мен, Нүсіпбек – бәріміз
т
ұрмыз. Сосын тағы белгісіз біреуге:
– 
Әй, сен айтшы, анау пәленше жұртқа қарабет қылады, сен айтшы, –
деді.
Бір уа
қытта көкірегін ұрды кеп. Зіркілдеп кетті.
– Рас па, рас па? Рас, рас! – дейді 
өзіне-өзі.
– Шын ба? Шын, шын. Сансызбай, бар да, 
қалпақты әкел, – деді
Қалпаққа барсам, құдая құдауанда, шүйтешке шақша екен, аузына
қағаз тығыпты. Бағыты – күнбатыста, су-су болған. Әкеліп, қолына
бердім.
Ертесіне д
әу қара ала қапты толтырып, аузын будық. Үш кісі көтеріп,
есекті
ң үстіне салдық. Шойынжан жайдақ мініп, бидайды өңгеріп
кетті».
Екінші бір к
өргенім:
«
Қырмандамыз. Көжеміздің қатығы жоқ. Үшінші бригадаға алты
серкені 
әкеліп, үшеуін сойыпты. Үшеуі байлаулы тұр екен. Соны бізге
әкеліп беруге адам табылмапты. Біргәдір: «Әкеліп бере алмаймыз,
өздерің алыңдар», – деді. Шойынжан ашуланып: «Өзім-ақ әкеліп
аламын», – деді. Бірг
әдір кетті, біз шулап қала бердік. Бір уақытта: үш
серке, 
қара арқаны мойнында, шұбап тұсымыздан кетіп барады.
Ж
үгіріп барып айдап әкеліп, сойып алдық. Міне, осыны көрдім».
К
ӨРІПКЕЛ
Студенттер ел ішінен естігенін к
өзбен көргендей, қолмен қойғандай
ғып айтады. Барлық сұрағына жауап беріп, бар күдігін сейілтуге
тиісті сия
қтысың. Олардың білгенінен артығырақ білмесең, олардың
к
өргенінен көбірек көрмесең, несіне мұғалім боласың. Осындай
намысты 
қамшылауымен нақты сабақтың шеңберінен шығып, әр

т
үрлі ізденіске баруға тура келеді. 80 жылдардың бас кезінде небір
к
өріпкел әулиені «білем» деген студенттер көбейіп кетті. Шәкірттің
к
өріп-білгені жайына сырттай тон пішіп, жоққа шығара салу оңай,
біра
қ одан кейін қадіріміз бола ма?
Бір к
үні Алматының ішінен көріпкел әйел шықты дегенге, іздеп
бардым. Жасырын 
қабылдайтын кез. Студенттің бірі көріп қалса,
«апайымыз бал аштырып ж
үр» деп ойлай ма деген қорқыныш мықты.
Балгерді к
өзбен көру аңсары одан да мықты болды. Мұғалімнң
ж
үріс-тұрысы мен киген киімі қызметінің анығын өзінен бұрын
білдіріп 
қоятын бір пәлесі бар еді, базарға шыққан әйелдей болуға
тырыстым.
Есікті бір кемпір ашты. Біраз тергеуші с
ұрақтан кейін, алдын-ала
жазылмай, адам келмейтінін айтып, жолат
қысы келмеді. Ақыры,
к
өрмей кеткім келмей тұрған ыңғайымды білген соң, ар жақтағы
әйел даусынан рұқсат сұрап, кіргізді-ау. Кішкентай шай кесенің ортан
беліне кофе 
құйып әкеліп, ішуді міндеттеді. Жылаған жас баланың,
ас 
үй жақтан телефонмен сөйлескен әйел даусы естіліп жатыр.
Кемпір 2-3 айлы
қ баланы жөргектеп, біресе ас үйдегі әйелге апарып,
қайта алып кетіп тербетіп, әйтеуір, біраздан соң басылды. Екі
бойжеткен 
қыз кіріп сөйлесіп, олар да күтуге отырды. Таныс біреу
кіріп келе ме деп, менде з
әре жоқ. Бір кезде ас үйге қарай шақырды.
Үстел басында өзім қатарлы көк көз, толық келіншек отыр. Иығы
ашы
қ, батыл пішіп тігілген ірі гүлді көйлек киген. Бетіме көп қараған
жо
қ, кесенің түбіндегі кофенің қалдығын шайқап қойып сөйлеп
кетті:
– 
Үш балаң бар екен, рас па?
– Рас, – дедім мен.
– Біреуі сізден б
өлек тұр ғой, әлде кемпір-шалға берген бе едіңіз?
– Жо
қ, бірге.
– Олай болса, т
үбі сізден алыстау жерде тұрады екен. Қорықпаңыз,
аман, 
өмірі ұзақ.

– 
Әкеңіз ертерек өледі екен (Әкем алдында қайтыс болған). Шешеңіз
к
өп жасайды.
Біраз с
өйлеп болғаннан кейін:
– С
ұрағыңыз бар ма? – деді.
– 
Өзім туралы не айтасыз?
– Сіз 
өнерге жақын адамсыз. Қызметіңізді анық айта алмаймын, бірақ
өнердің маңайында...
Кішкене 
әңгіме-дүкеннен кейін балгерліктің жайына көштік.
Сонда
ғы айтқаны:
«Маск
үнем күйеуімнен бір баламен ажырасып, екі баласы бар кісіге
т
ұрмысқа шыққан едім. Сөйтіп жүргенде екінші күйеуім бір апаттан
қаза тауып, төрт баламен жалғыз қалдым. Қайғыдан ауырып
есе
ңгірегенде, үйдегі заттар қозғзлып, көшіп жүргендей көрінетін.
К
өп ауырып, содан кейін көріпкелдік пайда болды. Қазіргі үшінші
к
үйеуім, одан кішкентай балам бар. Ол кісі мұнымен
айналыс
қанымды жақтырмайды.
– Кісіні
ң тағдырын айтқанда, белгісіз бір дауыстың әмірімен айтасыз
ба, 
әлде көзге елестей ме?
– Кесені
ң түбіне шөккен кофенің ұнтағынан көремін.
– Ауруды емдей аласыз ба?
– 
Қорыққан баланы емдеймін. Жапон аппараты алақанымда
биологиялы
қ жылу күшті деп тапты.
Б
ұл тірі балгерді көзіммен бірінші көруім болды. Алақандағы
жылуды
ң адам емдеуге қатысы барын түсінгеннен кейін, емшіліктің
т
өркіні алдауда емес, ғылыми тиянағы бар сыр екеніне кез жетті.
КЕЗБЕ 
ӘУЛИЕ (Көппайқызы Әлимаш)

Бала кездегі к
өрген нәрсенің адамның миында жатталып қалатынын
педагогикада шамадан тыс пайдалану ар
қылы баланы ерте жүйкелетіп
алып ж
үрміз ғой. Бұл құбылысты дұрыстап зерттеп, жолға қойса,
б
үлдіршіннің жан әлемін байытуға негіз болатын тамаша мүмкіндігі
бар. Осыдан 30 жыл б
ұрын көрген кісімнің суреттей есте қалғаны
бала миыны
ң жаттап алғыштық қасиеті ғой.
Кішірек кезімде 
әкеме еріп, Қызылорданың ескі базарын аралап келе
жат
қанымыз есімде. Оң жақтан бір ерекше көрініс көзіме түсті:
Үстіне қалың шапан киіп, еркекше шалбарланып, белін буған бір әйел
малдасын 
құрып, кішкентай домбырасын дыңғырлатып, бірдеме
айтып отыр. Екі к
өзін жұмып алған, теңселіп қояды. Алдында тізесін
б
үгіп тыңдаған 4-5 адам бар. Көзін жеңімен сүртіп, жаюлы
дастар
қанға тиын тастайды. Домбыра ұстаған әйелдің не айтып
отыр
ғанын естігім келіп, жақындай түссем де, түк құлағыма ілінбеді.
Ұзап бара жатқан әкемнен адасып калатын болған соң, амалсыз
ж
үгіре бардым. Жырау дейін десем, саңқылдаған ашық даусы
естілмейді, 
қайыршы дейін десем, домбыра тартады. Осы сурет
ж
ұмбақ күйінде көз алдымда қалып қойды. Отыз жылдан кейін не
айт
қанын өз аузынан естимін деп ойлағам жоқ.
Осыдан бірнеше жыл б
ұрын Әулиеатада бір керемет тәуіп кемпірдің
бар екенін естідім. Баласы да т
әуіп, бірінен-бірі білгір деп мақтаған
со
ң, жаны бар адам тұра ала ма? Қазақтың арқалы тәуібін көруге
құштарлық жеңіп, 9-мөлтек аудандағы үйіне бардық.
Қаланың көп қабатты үйі екен, кіре беріс ұзын дәліздің төр
жа
ғындағы үлкен бөлме толған адам. Жол бастаушы апайым оң
жа
қтағы есікке бұрылды. Кереует үстінде етек-жеңі кең, аумақты, ақ
жаулы
қты кісі отыр. Алдында алаша үстінде тізесін бүккен әйелмен
с
өйлесіп қояды. Жол бастаушы кісім:
– Апа, сізге келіп едік, – дей беріп еді, артында т
ұрған мені көрді Де:
– Басы
ңа неге орамал тартып келмейсің? – деді. Көзімен аларып
қарағанда, кісінің місін басқандай, аруақты екен. Алыстан
келгендігімді айтып:

– 
Үйіңізден бір орамал бере тұрыңыз, тартып алайын, – дедім.
Ш
үпірлеп жүрген балалардың біріне:
– 
Әкеп бер! – деді.
Сонымен орамалды тартып алып, 
қасынан нұсқаған орынға келіп
отырды
қ. Енді назарын алдындағы кішкентай қызға бұрды.
Қасындағы қамшымен баланың екі иығынан кезек-кезек сипалай
ұрып, өзіне ғана аян бір дұғаны сыбырлай айтып, қолын жайып,
бетін сипады. Одан со
ң қыздың алдына кішірек ыдысқа салып, тұз
қойды да, тағы оқыды. Кетерде жеті қасық салып беріп, «осы тұздың
еріген суымен жуын», – деді. 
Қорыққан бала екен.
Б
ұдан соң іші ауыратын тағы бір баланы үшкірді.
Алыс ауданнан келіпті. Операция жасап, д
әрігерлер ештеңе таба
алма
ғанын айтты. Одан соң кішкентай қызын алып кіргелі тұрған
жас келіншекке: «Сен балама келген екенсі
ң, балама келген адамды
мен 
қарамаймын. Өзіме арнап келген жоқсың», – деп қайтарып
жіберді. Келіншек: «Рас еді, рас еді», – деп шы
ғып кетті.
Та
ғы бір әйел кіріп, бал ашып беруін өтінді. Қызым түнде ұшып
т
ұрып сөйлейді. Он екіден асқан. Өзі ашуланшақ, айқайлай береді.
Т
үс көрсе болды, «өлетініме көрінді», – дейді. Тәуіп: «Баланың өзін
әкел», – деді де, құмалағын ашып жатып сөйлеп кетті:
– Біз 
қазір жайылған мал боп кеттік. Тілімізді ұмыттық. «Мама, папа»
дейді. «А
ға, апа, көке» деген сөздер қайда? Балаңа қазақша айтқыз.
Ара
қ ішпеңдер, қызың арақты жақтырмайды.
Әйел шығып кеткен соң, бізге қарады.
– 
Қандай шаруамен келдіңдер?
Келген шаруамыз – к
өру, әңгімесін есіту. Манағыдай емес, даусы
ж
ұмсарған, бірақ тіке қараған дөңгелек үлкен көздерінде батылдық,
сенім бар. С
ұрақты орнымен қоюы, сабырлы қимылы естіліктен
хабар береді. А
қ жаулық тартқан, қомақты отырысы әулие ананы
еске т
үсіреді.

Үйдің қабырғасында ілулі тұрған кішкентай үкілі домбыраға көзім
т
үсті. Жанындағы орындыққа сүйеулі осындай тағы біреуі тұр.
– Домбыра тартасыз ба, апа? – дедім 
қызығып.
– Жо
қ, оншалыкты тартпаймын. Домбыра қасиетті нәрсе ғой,
жары
қтық. Емдегенде былай ғып қолданамын.
Домбыраны 
қолына алып, пернесін баспай, дыңғырлатып отырып,
емдегенде айтатын с
өздерін қосты. Көздері қызғылт тартып, қоңыр
даусымен с
өйлеп кетті.
«
Қыздың құраны қырық атаға тиеді, ұлдікі он атаға тиеді. Соғысқа
дейін кендір бауладым, жібек 
құрт бақтым. Соғыс басталды. Ер-
азамат 
қырылып жатыр. Отырып қайғырамын. «Көппайдың қызы
к
өпті тілейсің!» – деген дауыс естілді. – Қолыңды домбыраға идік,
к
өңіліңді көпке бөлдік», – деді. Содан далаға шықпай, бетіме орамал
жауып алып, ел к
өрмедім. Қырық бір күн судан басқа дәм татқам
жо
қ. Елді тілеп, жылап жаттым.
Бозда
қтар аман келсін деп қырық бір құмалақ шашып қоямын.
Қырық бір күннен кейін қалқоз бастық ат жіберіп алдырды. Күйеуім
Алпамыс
қа айтты: «Әлимашқа тіл тигізбе, халықты тіледі», – деді.
Атам: «Жынды ба
қсы болайын деп пе едің», – деп домбырамды алып
кетті. Сонда да жынды адам 
құсап жүремін. Бір күні баланы да,
байды да тастап, ел кезіп кеттім.
Мойныма б
ұршақ салып, домбыра алып, қырғыз-қазақты аралап, ел
тілеуін тіледім. Базарды
ң ортасына барып отырып, домбыраға
қосылып жылаймын: «Ақ лағың болайын, көк лағың болайын,
хал
қымды аман қыла гөр!»
Елім-ай, елім-ай, елім аман болсын-ай,
Нелер ерлер кетті 
ғой, жауды жеңіп келгін-ай.
Мен 
құрбанмын соларға,
Аман келгін к
өбім-ай,
Бозда
қтарым келер ме екен,

Тілекті 
құдай берер ме екен?
Елге шы
ққан мені көріп,
А
қ бидай шығар жайқалып.
Елім-ай, елім-ай, 
әскердегі балалар,
Аман-есен келгін-ай.
Орысты да ба
қтым-ай,
Қазақты да бақтым-ай,
Сауап тисін деймін-ай.
Осыны айтып болып, 
Әлимаш апа жұмулы көзін ашып қабырғада
ілулі т
ұрған суретке қарады. Онда бір орыс, бір қазақтың ортасында
т
үскен өзі түр.
– Бірнеше жетім бала асырадым. Миша балам – беларус. 
Қолыма 43
жылы алып едім, со
ғыс біткен соң, еліне кетті. Қатынап тұрады. Мені
Беларусия
ға жүр деп тартады. Иманжан деген ұйғыр балам қазір
Фрунзеде (Бішкек). Дарбоз деген балам 
әскерден оралмады. Үлкен
балам Мырзалы 
қайтыс болған. Одан немерем Бақтыгүл,
ш
өберелерім бар. Қолымдағы балам Виктордан – тоғыз. Бала
т
ұрмағаннан кейін атын орысша қойғанбыз...
Е, е, шыра
ғым, далада қалғанша, балада қалсын деп отырмын.
Виктор баламды ара
қтан өзім алып қалдым. Жолыма түсті, құдай
берген т
әуіптік қасиеті бар. Ана бөлмеде отырғандар – сол балама
келгендер.
Араздасып келген 
әйелге, еркекке ұрсамын: «Қой, қарағым», –
деймін. Тілімді алады. Шымкенттен ерлі-зайыпты екі адам келді.
Екеуін татуластырдым. 
Қазір 5 ұлы бар. Бір мілитса бала келді:
«Келіні
ңіз ұл тапты, атын қойып беріңізші», – деді. Аузыма Жамбыл
т
үсті. Содан көтере ме, көтермей ме», – деп, аруаққа жатып
жалындым...
Тума
ған әйел бір жылдай келіп жүрді. Күйеуі: «Осыдан ұл туса,
астымда
ғы мәшинемді түсіп беремін!» – деді. Келіншегі қырық

бірінде 
ұл туды. Қазір жеті айлық баласы бар. Жақын жерде тұрады.
Өзі де келіп қалар. Күйеуі астындағы мәшинесін түсіп берді».
Осы кезде есіктен 23-24 шамасында
ғы арықшалау, орта бойлы бір
жігіт 
қарады. Әлимаш апаның дереу жүзі жылып, жұмсақ дауыспен:
– Е, шаруа
ңды бітірдің бе?
Жігіт екеуара т
үсінікті бірдемені айтып: «Бітірдім», – десіп жатыр.
– Намазды
ң уақыты болып қалған шығар, намазыңды оқы. Содан
кейін бері келе 
ғой. Қызым сөйлесемін, – дейді.
Б
ұл дінге әлі апиын деп қарайтын кез. «Әлгі жігіт, шынымен, намаз
о
қығалы жүр ме?» – деп, таңдана түсіп отырдым. Кішкенеден соң
басында та
қиясы бар, қасымызға келді.
– Намазы
ңды оқыдың ба? – деп, апа қайталап сұрады.
– И
ә, оқыдым.
– Мына бала Кировтан, басы ауырып келгелі бір
қатар болды. Қазір
жазылды. Жа
ғдайын өзі айтсын.
– Арабша о
қи аласың ба? – дедім, күмілжіп, әңгімені неден бастарын
білмей отыр
ған соң.
– Жо
қ, оқи алмаймын. Намазды Әлимаш апам мен Виктор аға
үйретті. Қазақша әріптермен жазып алып, жаттадым.
– Ж
ұмыс істейсің бе?
– Басымды к
өтере алмай, ауырып жата бердім. Әскерге барып
келгенмін. 
Үйленгенмін. Соңғы жылдары әйелім мен екеуміздің
арамызда ыры
ң-жырың көп. Бас ауруым күннен– күнге үдеді. Бір
к
үні байқасам, жастығымның ішінен бір қатты нәрсе басыма тиеді.
Алып 
қарасам, мені жадылау үшін жазылған қағаз екен, осында әкеп
бердім. Анау к
үні Виктор ағаға жолығуға бір орыс тәуібі келіп еді,
о
қып көріп, «орысша магия», – деді. Қазір басым жақсы...
– Сонда бас ауруы
ң жадылағаннан болды деп сенесің бе?
– И
ә, әйтпесе неден болады? Бұрын сап-сау адам едім.

Біраз отырып, жігіт шы
ғып кеткен соң, әңгіме қайта жалғасты.
Әлимаш апаның есіне түскені – баяғы «қараң қалғыр соғыс» екен:
«Т
үс көрдім. Жерден аппақ киінген қожа шықты. Сонда әлгі кісіге
жыладым: «Ататай, екі бура таласып, елді 
қырмақ болды. Жүріңізші,
анау бура
ға!» – деп едім, «Барайын!» – деп, екі бураны екі жақка
айырып жіберді. 45 жылы сол тілегімді 
құдай берді. Ұрыс басылғанда
Талап 
қалқозында едім, қалқоз бастық:
– Тілегі
ңді құдай берді, Әлимаш, тойға не сояйын? – деді.
– Зе
ңгі баба әулиенің малы – сиыр сой, – дедім. Бір күні Кенен ағама
бардым. Кенен айтты: «Тілім байланып жатыр, 
қамшыңмен ұрып
жіберші», – деді. 
Қамшымен екі салдым. Қасымдағы кісілер:
«
Қызырың Кененге ауатын болды ғой», – деді. «Мейлі», – дедім.
Кенен а
ғаның кешікпей атағы шықты. «Бағыңа бақ қосылсын, қазақ
атамны
ң аруағы қолдасын!» – деп бата берді. Қазақтай кең адам жоқ
қой.
Өмірімше ел тілеуін тілеумен жүрдім. Қолыма домбырамды алып,
аралама
ған жерім жоқ. Жасым жетпіс үште. Сөз көңілінде нұры бар
адам
ға қалады. «Құдай иман берсін», – деп отырғанда, сен келдің,
қарағым... Бір сиыр сойып, Өтеген әулиеге түнедім. Айша бибі анама
бір-а
қ түнеп, асығыс боп кетіп ем, түсіме кіріп жүр. Бүгін Айша бибі
анама т
үнеуге барғалы отырмын. Жүр менімен бірге, үш күн түнеп
қайтамыз».
Өкініш-ай! Екі әулие ананың табысқан сәтін көргім келіп, қанша
б
ұлқынсам да, өлшеулі уақыттың ырқынан шыға алмадым.
– Апа, біз келдік, – деген дауыс естілді осы кезде. 
Үкілі тақиясы бар
бала к
өтерген ибалы келіншек есіктен қарады.
– Е, келе 
ғой, жаным. Менің балам келді, мінеки. Тфә, тфә, – деп,
кішкентай баланы бетінен с
үйіп, келінішекке қайтып берді.
Б
ұл манағы айтқан, қырық бірінде ұл тапқан әйел екен. Екі үй-ара
сыйласты
қ, қатынастары байқалып тұрды.
Осы кезде сырттан 
қауқылдасқан ер адамдардың дауысы естілді. Бірі
– баласы Виктор, 
қалған үш-төрт кісі колхоздан келген жакын-жуық

жігіттер екен.
– Апа, к
өлік дайын, – десті.
Біз де киінуге ы
ңғайланып, дәлізге беттедік. Біраздан соң жаңағы
б
өлмеден үстіне Әлимаш ананы қондырған орындықты төрт
ая
ғынан ұстап, тік көтерген еркектер шықты. Сол бетімен қоштасып,
т
өменге түсіп кетті. Күні бойы кереуетте қозғалмай отырған кісінің
екі ая
ғы сал екенін байқамаппыз.
Іштей: «Ш
үкір, шүкір», – деп ойладым, – анасын көтерген ел азбас».
Былай шы
ққан соң апайым айтты:
– 
Қалай ойлайсың, мықты тәуіп, ә?
– И
ә. Сенген адам жазылады. Кісіні сендіретін адамның өз сенімі
мы
қты болса керек. Сеніп, өмірге құштарлығы оянған адамның ішкі
а
ғзасы өз ауруына лайықты дәріні өзі жасап шығарады. Айналып
келгенде, адам 
өзін-өзі жазады. Бұрын бұл жағын түсінбей, тәуіпті
к
өз байлаушы деп келдік қой.
Біра
қ мені тебіренткен Әлимаш апаның әулиелігі еді. Рухани кезбелер
ісл
әм мәдениеті өркендеген елдерде орта ғасырлардан бастап болған!
Олар 
қайыршы емес, рухани тазалықтың үгітшілері. Біздің бала
кезімізді
ң өзінде ондай кезбелер бірен– саран қалып еді. «Көптің
тілеген, 
құдай жолындағы адам едім», – деп келген кезбені әр
қазақтың үйі құрметтеп күтіп, әңгімесін тыңдап, нан-панын қамдап
беріп, жол
ға салатын. «Бір үзім нан, су болса, одан артық не керек?» –
дегенді жырлайтын орта
ғасырлық адамгершілік пәлсәфадан туған
д
әстүр бұл. Өмірлік қызықтың бәрін тәрік етіп, жақсы киім киюден,
тойып ішуден безіп, 
өзін имандылық, тазару жолына бағыштаған,
сонысымен адамдар
ға ой салған кісілерді әулие атаған. Бірақ әулие
кезбелер ер адамдар болушы еді, Жал
ғыз-ақ бала кезімде ауылдың
алыс сыртында Ахмет ишанны
ң шырақшысы болып, жалғыздан-
жал
ғыз тұратын бір әйелді көргенім бар. Бұтына қазақша кең
шалбар киген, а
қ есегіне мініп, анда-санда ел ішіне келіп қайтатын.
Сонда «шыра
қшы әйел, шырақшы әйел», – деп нас-насты көргендей
(гуманоид), балалар бірін-бірі т
үртіп, қызықтаушы еді. Сол

әулиелердің жұғындысы екен Әлимаш апа. Құлқы таза адамның
ғана қолынан келетін іс.
Қазіргі кезде батыс елдерінен рухани саяхатшылар шыға бастады.
К
өлікке мінбей, жаяулап ел кезіп, бейбітшілікке, табиғат тазалығына
үндейді. Бірақ олардың артында демеушілері бар. Еліне қайтқан соң,
к
өрген-білгенін жаздырып алып, кітап қылып шығаруға дайын
отыр
ған көтермешілер тұр. Айналып келгенде, аз уақыт тартқан
азабын 
өтеп алады. Көппайқызы Әлимаштың көп тілеуі жолында
құрбан қылған жастығын, ақ таяғы мен көн етігін серік қылып
к
өрген қиындығын кім өтер? Қазақ қанағатшыл халық қой, өзі:
«К
өпке пайдам тисе, болар», – дейді.
«МЕНІ
Ң БІЛЕТІНІМ – ТҮК БІЛМЕЙТІНІМ»
(Студент с
ұрагына жауап)
Коммунистік саясатты
ң шекпенінен шыққан бізге қарағанда, ата-
бабаларымызды
ң ойлау, айту еркіндігі мол болған сияқты. Өйткені
адамзат бай
қауынан есте қалған адам сенгісіз ақпараттардың бәрі
«
құдайдың құдіреті шексіз» деген ұғымға сыйған. Ал құдайды
жо
ққа шығарған соң, таңғажайып әңгімелерді айтуды қойдық.
Шынды
ғына келсек, аңыз әңгімелер, діни мифология тектен-текке
шы
ғарылмаған ғой. Өмірде себепсіз нәрсе бар ма?
«Шыбын жан бір-а
қ түтін бу секілді»
«Алды
ңда бір-екі ауыз сөз сөйледім,
Жан мен т
ән бірге тұрған аманында.
Айырылып 
өз бетімен жан кеткенде,
Құр дене топырақ боп қалады да».
Я
ғни ескілікті қазақ ұғымында адамның жүрегі тоқтаған соң, жаны
кеудеден 
ұшып шығып, көкке көтеріліп кетеді. Аруақты еске

ал
ғанда, еріксіз аспанды елестетеміз. Олар аспанның бір жерінде
ұшып жүргендей, даусымызды еститіндей. Сонда аруақ дегеніміз әлгі
ұшып шыққан жан болды ма?
(Е
ң алдымен, дінді құрметтейтінімді айта кеткім келеді. Алайда
ғылыми болжамсыз өмір алға баспайды. Сонды қтан айтқалы
отыр
ған мәселе ғылым айналасындағы болжам екендігін ескертеміз).
Өз ойымша, адамдардың көңіл-күйіне, ауруына, сауығуына,
талантыны
ң ашылуына, біреуді-біреу өлтіруге сырттан әсер ететін бір
к
үш болуы мүмкін. Ежелгі жұлдызшылардың адамның туған
к
үніндегі жұлдыздардың орналасуы арқылы мінезінің, болашағының
қандай болатынын анықтап жатуы тегін емес. Адамға жұлдыздар,
к
үннің жылуы, айдың тууы т. б. әсер етіп тұратын болуы керек.
Осындай жылу (биоэнергия) адамнан да б
өлінеді. Сол арқылы адам
адамды емдейді. Ал адамны
ң ақырғы демі таусылғанда, мүмкін өте
к
үшті биоэнергия бөлініп, атмосфераға шығар. Ауада жүріп өзіне
туыстас адамдар
ға, пікірлеске, достарына әсер етер. Әсерленген
адамны
ң жеке басында өзгерістер болуы керек. Ауырып жатса,
жазылады, немесе талант к
өзі ашылады, не керісінше ашуланады, не
бір шапша
ң шешімге келеді. Әсердің түрі көп, бәрін ашып айту
қиын.
Кейбір емшілер: «Жаным денемнен б
өлініп, ұшып шығып, космосқа
барамын, сонда мынандай н
әрселерді көремін. Тәнім бұл уақытта
тере
ң ұйқыда болады», – дейді.
Бір 
қарияның мынандай әңгімесін естіп едім: «Үш-төрт жасар кезім
еді. 
Қатты ауырдым. Өзім біреудің алты баладан аман қалған
жал
ғызымын. Бір уақытта ұйықтап кеткендеймін бе, түс көрген
сия
қтымын. Бір шыбын су толы шелектен өрмелеп шыға алмай
жатыр. 
Әзер... дегенде шықты-ау, әйтеуір. Сол кезде құлағыма
жыла
ған дауыстар келді. Бетімді ақ шүберекпен жауып жатыр екен.
К
өзімнің қыбырлағанын байқап қалды ма, әке-шешемнің қуанып
к
үлгені бүгінге дейін анық есімде».
Д
әрігер психиатр, философия ғылымының докторы Раймонд Моуди
өлім алдынан қайтқан 150 адаммен сөйлесіп, олардың айтқан

әңгімелерінің негізінде «Өмірден соңғы өмір» атты кітап шығарған.
Өліп-тірілген бір кісінің ғалымға айтып берген әңгімесі мынандай:
«
Өзім өлген соң, менің түйсігім (сознание) денемнен бөлініп шығып,
реанимация б
өлмесінің төбесіне ілініп тұрды. Дәрігерлердің өлі
денемді тірілтуге к
үш салып жатқанын, «бұл әбігерді жалғастыра
береміз бе?» – деп талас
қанын бақылап тұрмын. Содан кейін төменде,
аурухананы
ң кіре беріс бөлмесінде, өлгенімді естіп, еңіреп жылап
отыр
ған сіңлімді көрдім. Түйсігім арқылы үйдің темір бетоннан
жаса
ған тас қабырғаларынан ешбір кедергісіз зулап өтіп, қасына
келдім. Осы с
әттерімде рақат күй кешкенім сондай, тіпті қайтып
орал
ғым келмеді. Бірақ сіңлімді қатты аяп кеттім де, өз тәніме кіруге
м
әжбүр болдым».
Ноосферада
ғы белгісіз күш, жылу, басқа бір нәрсенің адамға әсер
ететіндігі ж
өнінде әр түрлі болжамдар мен дәлелдер бар. Мысалы,
биотехнологиямен айналысатын Геннадий Михайлович Обласов деген
кісіні
ң Чернобыль апаты болатындығын бір жыл бұрын Киев
әкімдеріне айтқандығын, «Шаттл» бағдарламасының еш нәтиже
бермейтіндігін д
әл болжағандығы туралы жазылды. Адам миын
сырттан бас
қару арқылы қалауынша жүргізіп-тұрғызуға болатын
с
ұмдық тәжірибенің шетелдегі барлау орталықтарында сыналғаны да
бай
қалған.
Ноосферада
ғы белгісіз әсердің адамнан бөлінген жылуға (жанға)
қатысы жоғына кім кепіл? Бұл – әлі ашылмаған құпия сыр.
М
үмкін адамның екінші өмірі кеудеден ұшып шыққан жанның
тылсым тірлігі болар ма? Б
үкіл адамзат баласының о дүниелік
өмірдің бар екенін айтуы, өлген ата-баба рухының желеп-
жебейтіндігін т
ұжырымдауы тектен-текке емес болар.
Ойлы кісіні
ң ешқайсысы «өлгеннен кейін өмір жоқ» деп айта алмасы
аны
қ. Бірақ ғылымның әлі күнге ол өмірді нақты елестетіп,
д
әлелдей алмайтыны өкінішті. Қалайда адамға о дүниенің бар
екеніне сенбеуден г
өрі сеніп өмір сүру жеңілірек.

КРЕМЛЬДЕ НАМАЗ О
ҚЫҒАН КІСІ
– ЖамбылДы 
қазақ жырының алыбы Деп келДік. Өлеңдерінде
партияны, Сталинді ма
қтайды. Қазір оларды жоққа шығарып
отыр
ған заманда ақынға ендігі көзқарасымыз қандай болуы керек?
(Студент с
ұрағы)
– Ж
әкең жасында тентек болған деседі. Қазанда асылып жатқан еттің
е
ң ірі сүйегін іліп әкетеді екен. Әдейі істейді. Жеңгелері қой деуге
батпай, «б
ұл тентекке тимеңдер», – дейді екен.
Бая
ғыда Ұзынағаш жағына алғаш орыстар көшіп келгенде, жергілікті
елге 
қоқан-лоққы көрсете беріпті. Жалғыз-ақ «Жамбыл келе жатыр!»
– дегенде, б
әрі үйіне тығылып қалады екен. Келген күйінше ат
үстінен қаптаулы бидайды өңгеріп кете берген. Қарулы кісі болған,
жігіттікте 
қарсы кездескен жолбарыстан сескенбей, өлтіріп алып
келген дейді.
Ж
әкеңнің өткірлігі емес пе: «Өмірі кісіден жүрегім қайтып көрген
жо
қ, жалғыз-ақ Сұраншы батырдың көзінен сескендім. Содан кейін,
ене
ңді ұрайын, мына Стәліннің де түсі суық екен», – депті. Сөйткен
Сталинні
ң қабылдауына барғанда, намазының уақыты болып қалған
со
ң, жайнамазын жайып жіберіп, Кремльде намаз оқыған адам –
Жамбыл. Сонды
қтан өлеңінде партияны, Сталинді мақтаса, қорқып
айт
қан жоқ, соған өзі сеніп айтты.
Ж
әкеңнің тұсында Жетісу жерінде бірінен-бірі озық, таланттар көп
болды. Кебісіне кепе 
қозы көлеңкелеген Алакүшік деген алып кісі
беріде отызыншы жылдары 
қайтыс болған. Әрі палуан, әрі ақын
Ма
қышты «қанша айтса да, бір айтқанын қайталамайды», – деп,
Ж
әкеңнің өзі бағалаған. Жәкеңнің баласы Тезекбай ата: «Тәтем
(Жамбыл) Ма
қышпен сабаласып ойнап, әзілдесіп отырушы еді», –
дейтін. 
Құлан аян Құлмамбетті алайық. Бұрын айтыс ақындарын
тап
қа бөліп бағалағандай, Құлмамбет Жәкеңнен сөз таба алмай
же
ңілген жоқ. Қазақтың тоқтам сөзі бар ақынға ортақ қой.
Шынды
ғы, жас Жамбылдың жүйріктігіне қызығып, қыза-қыза
келгенде, домбырасыны
ң бір ішегі үзіліп кетіп, соны жалғаймын деп
жат
қанда, Жамбылды ертіп барған нағашысы Қанадан:

«
Құлмамбеттің домбырасы үзіліп кетті екен деп күтіп тұратын
уа
қытымыз жоқ. Жеңіс – біздің баланікі!» – дейді.
Ертеден шапса, т
үске озған Шашубайды, Орынбай, Кененді алайық,
То
қтағұл, Нұрпейіс, Қалмырза, Өмірзақ, Саяділді салмақтайық.
Әрқайсысы сом алтындай жарқыраған таланттар еді ғой. Бірақ осы
таланттарды
ң бәрі Жамбылға келгенде неге жүгінеді? Өнер адамында
жа
ғымпаздық болмайды. Олар Жәкеңді үкімет бағалаудан бұрын-ақ
танып, 
өз арасында «ақындардың ақыны» деп бағалап қоймады ма?
Б
ұған дәлел – Сәт ақынның 49 жастағы Жамбылды Абайдың баласы
Әбдірахманға таныстыруы: «Атын естулерің бар шығар, біздің арысы
Қырғыз, Жетісу, берісі Алматы, Қапалымызға аты мәлім ақынымыз,
Жамбыл деген да
ңғылымыз осы болады!» Бұл 1895 жыл еді.
Ж
әкеңнің баласы Тезекбай атаның: «Тәтем «Көрұғлының» бір
б
ұтағының өзін үш сағат жырлаушы еді», – дегені есімде. Бас-аяғын
он бес к
үн айтатын болған. «Сейфүлмәлік», «Тотынама» сияқты
шы
ғыс дастандарын таңнан-таңға айтқан. «Сұраншы батыр»,
«
Өтеген батыр» сынды жырларды төккен. Осының бәрін түгендеген
ешкім бол
ған жок. Бұл жағынан қырғыз бауырлардың сол бір күйіп
т
ұрған заманның өзінде нағыз манасшылардың аузынан «Манасты»
жазып алып 
қалған ыждағаттылығына сүйсінесің. Төңкеріске
дейінгі жарты 
ғасырдағы көл-көсір жырларын жинақтап қала
алма
ған салғырттығымызға Жамбыл кінәлі ме? Кеңес қоғамы
партияны д
әріптеуден басқа өлеңді керек етпеді. Ақынды да
«партиялы
қ істің бұрандасы мен тетігіне» айналдырып алды. Сонда
да болса а
қыннның әр өлеңінде ұлы дарынның ұшқыны жатыр.
Кезінде «Жамбыл шы
ғарған өлеңді біз де шығармаймыз ба?» деген
пендешілік те бол
ған шығар. Төле би айтыпты дейді: «Бидің
айт
қанын құл да айтады, бірақ аузының дуасы жоқ», – деп. Жамбыл
жырла
ған тақырыпты хал-қадарынша әркім де жырлаған болар,
әйткенмен сол сөздердің салмағына Жамбыл ғана лайық болып
т
ұрса қайтесіз.
Ауыл а
қсақалдарының айтуында мынандай бір әңгіме бар:
Ж
әкеңмен тұстас бір ақын (атын айтпайық): «Жамбыл шығарған
өлеңді біз де шығармаймыз ба?» – деп сыртынан айтып қалыпты. Бір

жиында кез келген Ж
әкең: «Ақын болсаң, менің айтқан өлеңімді
өзіме қайта айтып берші!» – дейді. Домбырасын қолына алып, жыр
тізгінін жібереді. Ты
ңдап отырған акын бір қызарып, бір бозарып, бір
кезде 
үйден шыға жөнеліпті. Сонда Жәкең ренжіп: «Әй, бұл
шіркіннен т
үк шықпас», – деген екен. Жәкең ол ақыннан айтқан
өлеңін жатқа қайталауды сұраған жоқ, ежелгі ақындық дәстүр
бойынша, естігенін 
өзінше жырлап беруін күтті.
Ке
ңес заманы Жамбылдың өмір тарихын да қазақи тамырдан
б
өлектеп әкетіп, төңкеріс идеалына бейімдеп жазуды талап етті.
Т
өңкеріс болысымен айы туып, күні шыға қалғандай етіп көрсетуге
тырысты. Ал, шынды
ғында, төңкерістің аласапыраны мен асыра
сілтеу, этноцидтік ашты
қ-жалаңаштықтың тауқыметін бастан өткізіп,
жан са
қтаудың жолында тоз-тоз болғандардың бірі – Жамбыл әулеті
еді. Ата-бабасында батырлы
қ та бар, байлық та бар, бір ағасы Қажы
бол
ған Жамбыл әулетінің керегесі отаршылдық қыспақтың
н
әтижесінде беріде ғана қусырыла бастаған. Байдың тұқымы
бол
ғандықтан қудалауға түсуден сақтаған өнері ғана. Өйткені жаңа
өкіметке қалың ел сыйлаған өнерпаздардың дуалы аузымен өзін
куаттату ауадай 
қажет болды. Оларды көтермелеп, алдау мен сендіру
ар
қылы керегін жырлатты. «Бақытты өмір – тек бізде!» – деп сенген
а
қындар ғана ма еді?
Жамбыл т
ұқымдарының 32 жылғы ашаршылық жылдарындағы
қиын тағдырын мына бір қолжазбадан оқып көруге болады. Оны
жаз
ған адам – қиялдан қосуды меңгермеген қарапайым ғана кісі.
К
өзімен көргенін, сезгенін баяндаған да қойған. Жәкеңнің Момын
деген 
үлкен бәйбішесінен Қожамберді, Қожаш, Күнтай деген ұл-
қыздары болған. Соның Қожамбердісінің баласы, яғни ақынның
немересі Атагелдіні
ң қолынан шыққан.
ЖАМБЫЛДЫ
Ң НЕМЕРЕСІ – АТАГЕЛДІ
«Отыз бірінші жыл
ғы суық күз. Қырғызға ауып барамыз. Аштық.
Ж
ұртта қалған Қабылан ит, о да бізбен қоштасқандай әлсін-әлсін

ұлып қояды. Тәтем (Жамбыл) бәріміз кеш батқанда Күртібай
қорғанының қасынан шұбадық. Шешемнің арқасында – жүгі,
жетегінде – 
қарындасым екеуміз.
Шешем – М
әтім Қарақыстаққа сіңген қырғыздың қызы екен, төре
т
ұқымынан. Ал үлкен шешем Момын өлгенде, Тәтем елудің ішінде.
Одан кейін Тілеу
қабылдан Қанымжан деген кісіні алған.
– 
Әр жерге дем алып, тауға қарай жүріп барамыз, таң қараңғысында
Қақпа тасқа жетіп қондық. Ас істеуге тобылғы сындырып, тас қалап,
әркім өз тіршілігін істеп жатыр. Шешеміз жүгін шешіп, ішінен бір
уыстай тал
қан алып, қайнаған суға салып, араластырып еді, сұйық
болды. Бас
қа салатын нәрсе тапқан жок, соны ішіп, тыңайып
қалғандаймыз. Әркім төсектерін салып, дем алуға кірісіп жүр. Тәтем
бір адамды тос
қандай, әлсін-әлсін төмен ауылға қарап қояды.
Суы
қтан тоңып, балалар жылап, оны шешелері жұбатқан болады.
Та
ң да ағарып атып келеді. Жиналып, жүктерін арқалап, алға жүріп
барамыз. Бар ойлайтындары – 
қырғыз еліне аман-есен жету. Күртібай
сайыны
ң іші-әлсіз мұз, тастан-тасқа секірмесе, өте алмайды. Әлі
барлар 
өтіп кетіп жатыр. Шешем жүгімен секірем деп аяғы су болып,
ал бізді су
ға тигізбей өткізіп жүр. Жүре-жүре титықтаған адамдар
Қарағайлының ішіне түнеді. Ертесіне шешем орнынан тұрмай
қалды... Өзі сол кезде жүкті екен. Әбден суық өтіп, халі бітіпті.
Қырғызға да жеттік. Әкем бір жерден жолықты. Әкемді «халық
жауы» деп 
ұстап, ауылдың қамбасына қамапты. Үш– төрт кісі болып
қамбаны бұзып қашыпты. Бізден бұрын басқа жолмен жеткені сол
болса керек. Т
әтемнің ауыл жаққа қарайлап жүргені әкемді күтеді
екен. Шешемізді к
өлікпен алып келді. Босанып, өзі де, баласы де өліп
қалыпты. Осы күні ойлаймын: қайырымды, ақ сүт берген анашым,
қай жерде жатқаныңды білмей де қалдым ғой деп. Алпыстан ассам
да, бейнесі 
әлі көз алдымда. Қырғызда қарындасым да ауырып өлді.
Әкеміз енді жалғыз қалған мені аман сақтау үшін, Қырғыздан қайта
елге 
қарай, нағашыларыма жүруге дайындалды. Тәтем басқа
а
ғайын– туыстарымен қалып қойды. Біз, әкем екеуміз, Алматы
ма
ңындағы қайын жұртына келдік. Өзі Іле бойына бір жұмысқа
т
ұрды. Шамасы, алты жастамын. Орыс, қазақ аралас шөп шауып

ж
үреді. Көп ұзамай ауырып жатып, қайтыс болды. Мен нағашымның
үйінде қалдым. Нағашы шешеміз қатал адам екен, ұрып-соғып, маза
бермеді. Бірде аш, бірде то
қ. Бір жолы жұмыстан келе жатқан
на
ғашым шырылдаған мені керіп, әйеліне оқты көзімен қарады да,
ерте
ңіне мені ертіп, балалар үйіне әкелді. Өз әкесінің атымен өткізіп
кетті. 
Әкемнің, шешемнің қалған жері ойыма түскенде, жеке шығып,
жылап– жылап аламын.
1934 жылы т
әтем мені іздеп шығады. Қасына Сатышты ертіп алады.
«Сені бір шал іздеп ж
үр», – дегенде жүрегім қуаныштан жарыла
жаздады. Т
әтем келе жатқанын көріп, жүгіріп барып, аяғына оралып
жыладым. 
Құшақтап: «Жалғызымның тұяғы», – деп көзіне жас алды.
Жетімхананы
ң бастығына екі күн өлең айтып, мені бірсыпыра киім-
кешекпен ауыл
ға алып келді. Апамыз Бәтима бар екен (Қожаштың
әйелі). Екі қызы тірі, басқа балалар – бәрі 33 жылы іш аурудан
қайтыс болып кетіпті. Жетімнің жағдайы әрқашан да ауыр ғой, әке-
шешені ойлап, 
қамығумен күн өткізіп жүрдім. Жағдайым онша
болмаса керек, соны сезіп, Т
әтем Қарақыстақтағы балалар үйіне
та
ғы апарып өткізді.
Бір к
үні таңертең: «Сені бір апа шақырады», – деп бір бала жүгіріп
келді. Дала
ға шықсам, әкемнің қарындасы Күнтай екен. «Шырағым,
жал
ғызым, әкең қайда, сені қайда қалдырды?» – деп жыласын кеп,
құшақтап, еңіреп. Дауыс айтып жатыр, бауырын жоқтаған сияқты
болып естілді ма
ған. Қолында орамалға түйген талқаны, бір жапырақ
от
қа көмген наны бар екен, соны маған беріп отырды. Әкемнің қай
жерде 
қайтыс болғанын сұрады. Мен: «Білмеймін, бір өзеннің
жа
ғасында болатын», – дедім. Әпкем тағы келмекші болып әрең
кетті. Біз болса
қ, талқан мен нанды балалармен бөлісіп жеп, қуанып
қалдық.
Бір ай 
өткенде астына көк есек мінген Тәтем келді. Тағы да талқан,
нан беріп, «ешкім 
ұрмай ма, ұрыспай ма?» – деп сұрап жатыр. «Бұл
жерде барлы
ғымыз тату тұрамыз. Бәрі – әке– шешесінен айырылған
балалар. Тимейді, 
қайта жыласам, жұбатады», – дедім. Тәтем:
«Жарайды, ендігі келгенше, аман болып т
ұр», – деп, бетімнен сүйіп
кетіп 
қалды.

Шап
қылап жүріп қысты өткіздік. Көктем де келді. Құсы қаңқылдап,
тырнасы тыраулап, 
қуаныштың хабаршысы сияқты. Жетім балаларға
к
өктемнің шуағы әкең мен шешең келіп құшып тұрғандай әсер
етеді.
1936 жылды
ң жаз айында Тәтем Мәскеуге кетті. Әне келеді, міне,
келеді деп к
үтіп жүрдік. Бір күні мені мәшинемен алып кетті.
С
өйтсем, Тезекбай (Жамбылдың кенже баласы) үйленген екен. Әйелі
Айтжан с
ұңғақ бойлы, ақ құбаша, өңді кісі екен. Мені айналып-
тол
ғанып жатыр. Жеңгемнің мейірі түскеннен бе, әлде шешемді
а
ңсаймын ба, жақсы көріп кеттім. Ділдахан (Қожаштың қызы)
екеумізді жа
қсылап киіндіріп, Тәтемнің алдынан алып шықты.
Қуанышымда шек жоқ. Алғадай бауырымыз баласыз екен, мені Тәтем
Ал
ғадайға: «Осы жалғызды сен тәрбиеле», – деп берді. Бірінші
әйелінен бала болмаған соң, Саполат Қырғызбай деген кісінің қызын
алды. 1941 жылы 
Қуаныш туды. Алғадай соғысқа кетерде қырқынан
шы
қпаған бала еді.
Т
әтем Ізтілеу ағаны да үйлендіріп, бөлек шығарды. Ізтілеу аға жас
ша
ғы ғой, ешкімді бетіне қаратпайтын, қолынан домбырасы
т
үспейтін. Өзі трәктір айдайды. Әскерге 1941 жылы алып кетті, содан
хабар-ошар жо
қ. Әлі де күтудеміз.
С
өйтіп жүргенде Тезекбай ағаның үйіндегі Айтжан жеңгеміз кайтыс
болды. Одан кейінгі б
әріміздің анамыз Күлән жеңгем болды.
Қуанышты да бауырына салып асыраған сол кісі.
1943 жылды
ң қай айы екені есімде жоқ, Алғадайдан қара қағаз келді.
Т
әтем Алғадайды өте жақсы көруші еді, өзі жұртқа жағымды, қолы
ашы
қ, біреуге болысуға бейім тұратын. Тәтем тұра алмай жатып
қалды. «Бала – бауыр еті» деген ғой. Кәрі кісі әбден қалжырап, бірде
жа
қсы, бірде ауырып, жүріп жатты.
Мені
ң он алтыдағы кезім еді, Тәтем Алғадайынан айырылған соң,
мені 
үйлендіруге көшті. «Жалғызымды көзім тірі тұрғанда,
үйлендіріп қоямын», – деп өзінің балдыздарының қызын алып берді.
1943 жылы мартта 
Қуандық туды. Тәтем: «Қожамбердім екеу болды,
б
ұл да жаратқанның болысқаны», – деп қандай қуанды. Бала неге

жаман болсын, ішім елжіреп, жа
қсы көріп тұрамын. Сонда да аға-
же
ңгеден ұялып, ұстамаушы едім. Ешкім жоқта ғана бетінен сүйемін.
1943 жылды
ң аяғында Кәскелеңдегі тоғыз айлық мұғалімдер
даярлайтын. курс ашылып, содан о
қып келдім. Соғыс уақытында бір
жылдай бала о
қыттым. Келесі жылы университеттің даярлық курсына
т
үсіп едім, орыс тілінде дым сызбаймын. Мұғалімдер орысша айтады,
оны т
үсіне алмаймын. Ол оқуға сай емес екеніме көзім жеткен соң,
ауыл
ға қайтып кеттім. Тәтем ауырып, қалада болатын. Мені анда-
санда апарып т
ұрды. Ағайын-туыстар ылғи қасында болушы еді,
1945 жылы 
қайтыс болып, арулап көмді. Басында екі айға дейін
мілитса к
үзетіп тұрды. Сосын ескерткіш тұрғызды.
Т
әтем кеткен соң, бізді бос тұрған Ізтілеудің үйіне бөлек шығарды.
Туыстар к
өрпе-жастық жинап берді. Қалқозда жұмыс істеймін.
Та
ңертең кетіп, кешке келемін, сондағы беретіні – бір қазан
т
өңкерме. Сонымен де күн көрдік».
Атагелді ата д
әптерді қолыма беріп отырып және былай деді:
«Жа
қсыдан жасық туады, жаманнан пысық туады» деген. Білген кісіге
аруа
ққа дақ келтіру жаман. Өмірімше қалқоздың қарапайым
ж
ұмысын істеп, зейнеткер болдым. Қуандық балам млитсадан
баста
ған, полковникке жетіп, менің артымша ол да шықты зейнетке.
Енді к
әріліктің ауруынан сақтасын деймін. Кәріліктің ауруы:
тама
қсаулық, қызғанған, үйіне келген елді жақтырмау, қарағым.
* * *
Жамбыл 
өлерінде ағайын-туысқандарын шақырып алып: «Өмірімде
екі адам
ға қиянат жасаппын», – депті. Біреуі: жігіт күнімде, келе
жатсам, ш
өптің ішінде екі қара бұйра қозы
жатыр екен, 
қызығып кетіп, біреуін құйрығынан ұстап, өңгеріп кетіп
едім, сол п
әленшенің қозысы еді деп, сол кісінің баласын шақырып
алдырып, бір 
қозылы қой бергізіпті. Екінші қиянатым, біреудің
б
өркін алып едім деп, оның балаларына да бір қозылы қой бергізіпті.
Ж
әкеңнің жасы жүзге жуықтағанда да кәрілікке көнгісі келмей, атқа
мініп, жайлау аралап ж
үргенін айтады көрген кісілер. Бірде

денсаулы
ғы болмай жатып қалыпты. Көңілін сұрауға келгендер:
– Е, Ж
әке, тоқсан жас оңай емес, талай қызықты көрдіңіз...– деп, о
д
үниеге апарып бергендей сөйлейді. Сонда Жәкең:
– Сендер не оттап отырсы
ңдар, тоқсанға келсем де, мына есіктен
кіріп, ана есіктен шы
ққандай ғана болып отырмын,– депті.
Ж
әкеңнің өмірге деген осы жігерін құм қылған Алғадайдың қазасы
еді. О
қ пен оттың арасынан аман қайтуы екіталай екеніне көзі жетіп
т
ұрса да, соғысқа өз қолынан аттандырған болатын. Атақ-даңқын
пайдаланып, ретін тауып алып 
қалуды ойлаған да жоқ. Партияға
деген сенім сондай бол
ған.
Со
ңғы жылдарға дейін Алғадайдың сүйегінің дәл қай жерде
қалғаны белгісіз болып келді. 1987 жылы Днепропетровск
облысында
ғы Синельниково қаласынан хат жазыпты. Сондағы №3
мектепті
ң оқушылары Алғадайдың Синельниково қаласының
ма
ңайында қаза тапқанын дәл анықтаған. Сол қаладағы бауырластар
бейітіні
ң шығыс жағына жерленген.
Жамбыл 
ұлы Алғадай әкеснің туған күніне жақын ақпанның 22–
сінде, 1943 жылы Украинаны 
қорғау үшін шейіт болған.
ЕЛ ТІЗГІНІН КІМ 
ҰСТАР?
(
Ұлттық мектептің келешегіне көзқарас)
Қазыналық мектептің қазіргі жайы
Балама мектептер: Вальдорф педагогикасы
М
әдениеттер мектебінің бағдарламасы
Т
әуелсіздіктің көк туына қол жеткізген осы күндерде әрбір ойлы
азаматты
ң жүрегінде: «Тәуелсіздігімізді қайтсек баянды етеміз?
Оны
ң келешек тағдырын кімге тапсырамыз?» – деген сұрау тұр. Ел
үшін жаны күйген, халқына пана, еліне еге болған азаматтардың

ар
қасында іске асып жатқан көп жақсылықтарды көңілмен көріп
отырмыз. Ондай азаматтар ел басында да, ел ішінде де уа
қыттың
сал
ған ауыр салмақтарын ерлікпен көтеріп жүр. Бірақ біздің осынау
ке
ң байтақ еліміз үшін, оның болашағы үшін олардың саны тым аз.
Ел басына аса жауапты кезе
ң келгенде, әр саладағы қиыншылықты
білгірлікпен игеріп алып кететін т
ұлғалар алтынға пара-пар болып
жат
қан жоқ па? Жетпіс жылғы кеңес мектебі әлемдік сахнада тең
с
өйлесетін білікті тұлғалар дайындауды мақсат етпегендей. Енді
жиырмалап, отыздап Т
үркияға, Еуропа елдеріне жіберіп, қысқа
уа
қытта оқытып алуға тырысып жатырмыз. Әзірге қол ұшын беріп,
тегін о
қытуда, ал кейін оның бәрі мемлекет қазынасындағы
валютамен 
ғана қабылданатын болады. Сонда шет елден оқытып
ал
ған жүз, тіпті бес жүз баламыз қай мәселемізді шешіп береді? Ал
өзіміздің жүздеген мектептеріміз сол баяғы ескі ағыспен ескегін бос
жіберіп, жайлы жа
ғына қарай ыға берумен келе жатқан сияқты. Осы
қалыппен жүре берсек, біліктілік те, әлемдік қалыпқа төтеп берер
білім де бас
қа елдерде. Тәуелсіздікті алғанменен, өркениет жағынан
солар
ға тәуелді болып қала бермекпіз. Сондықтан ұлттық мектептің
(о
ған балабақшадан бастап, жоғарғы оқуға дейінгі барлық буын
жатады) ендігі ма
қсат-міндеті не десе, осы өз мектебімізден
т
әрбиеленген әрбір қазақ баласы Тұлға болып шығуы керек дер
едім. Т
әуелсіз еліміздің келесі ғасырдағы тағдырына сонда ғана
ала
ңдамауға болады. Балаларымыздың санын көбейтумен бірге
сапасын ны
қтауымыз керек.
Келесі 
ғасырда ел тізгінін қолына алар азаматтар бүгін мектеп
партасында отыр. Оларды 
өркениетке сай тәрбиелеу мәселесі
мемлекеттік м
әні бар мәселе деп ойлаймыз. Ақын Қ. Мырзалиев:
«Рухани аба
қтыдан шығуын шығып, баратын ауылымызды анықтау
үстіндеміз. Баяғы қазақы көне мекен күйреген, рухани жаңа
ша
һарлар салынбаған», – депті бір сұхбатында. Оқу майданы дәл осы
халді бастан кешіп отыр.
Өткен ғасырдағы ағылшын ғалымы Джон Стюарт Милль
«Утилитарианизм» (1863, 1906 жылы орыс тіліне аударыл
ған) атты
кітабында былай деп жазыпты:

«Жалпы
ға арналған қазыналық білім адамның бәрін бір– біріне
ұқсатып жібереді, билеуші топқа ұнайтын бірөңкей адамдар
шы
ғарады. Өйткені билеуші топ неғұрлым өктем болған сайын,
адамдарыны
ң ақыл-ойын, жан мен тәнін де уысында ұстауға
тырысады».
«Жасыратыны жо
қ, кеңес саясаты мектептерімізді саяси–
идеологиялы
қ казармаға айналдырып келді. Бірөңкей, ерік күші
әлсіреген, жігерсіз ұрпақ шығарумен айналысты. Ойлы азаматтарды
қалқып алып, жойып жіберіп отырды. Қазіргі күнде көп нәрседен
арылды
қ десек те, жаңа өмірге бейімделе бастағанмен де, өктем
қолтаңба жойыла қойған жоқ. Балаға өз көзқарасын таңу, арына
тию, 
қызықтырмау, қорқыту жүрген жерде мектебіміз
қанағаттандырады деп айта алмаймыз.
Т
әрбие сапасын мұғалімдерді ар-ұятына салумен жөндеп ала
алмайтынымыз аны
қ. Адалдықпен еңбек ететін мұғалім бұрын да,
қазір де солай еңбек етуде. Ал сонымен бірге бәсеке жағдайында
с
ұранысқа жауап бере алмайтындар да мектептен ойып орын алып
ж
үріп жатыр. Саралаудың жалғыз-ақ жолы өзара бәсеке сарабына
еріксіз т
үсіретін балама мектептердің көбеюі болар еді. Әр түрлі
ба
ғыттағы жеке, тәуелсіз мектептерге жол ашу болар еді.
Рухани 
өсудің бір жолы ретінде көпшілік қазақ мектептері
этнопедагогика
ға бұрылып, тіршілік қыла бастады. Тәрбиедегі
халы
қтық салт-дәстүрлерді жаңғыртуға күш салып жатыр. Дұрыс-
а
қ. Бірақ мақсат мұнымен бітпек емес. Біздің ойымызша,
этнопедагогиканы дамыту м
әселенің бір жағы ғана, аса қажетті
жа
ғы. Сонымен бірге бүгінгі қазақтың ортасы, жан сарайы мүлдем
бас
қа екенін, ең негізгісі, заманның, айналадағы әлемнің күннен-
к
үнге өсіп, өзгеріп бара жатқанын есепке алмаса болмайды. Ұлттық
т
әрбие этнографиямен шектеліп қалмауы керек. Ескілікті салт-
д
әстүрді жаңғыртумен бірге өркендеп бара жатқан әлемдік мәдениет
биігінен иы
қ теңестіре алатын ел болуымыз үшін олардың
т
әжірибесін де шұқшия зерттеп, шығыс пен батысқа бірдей көз
салуды естен шы
ғарсақ, ұтыларымыз анық. Ал басқа елдер рухани
келешегін 
қалай ойластырып жатыр, соған келсек...

Франция 
өзінің ұлттық өсіп-өркендеуінің 2000 жылдарына болжам
жасап, ба
ғытын айқындап алды. Батыс Еуропа, Аустралия тағы басқа
к
өптеген елдерде болашақ тәрбиенің негізгі мақсаты белгіленіп, оны
орындау
ға кірісіп те кеткендігін оқып отырмыз. Олардың алдағы
ма
қсаты мәдениетті, өмірге құлшынысы зор, ерік күші мықты
т
ұлғалар тәрбиелеу болмақ. Оған қайсыбіреу: «Ой, қойшы, біз де
с
өйтіп жатырмыз», – деп самарқаулық танытуы мүмкін. Өкінішке
қарай, жоқ, біз олай тәрбиелей алғанымыз жоқ. Белгілі бір ақпарат
жиынты
ғын ғана беріп, біліктілік (интеллект) дайындауға «тырысып»
жатырмыз. Ш
әкіртті мағыналы ойлауға, саралау, салмақтау
д
әрежесіне жеткіздік деп айта алмаймыз.
1990 жылы 
қабылданған «Америка – 2000» дейтін ұлттық
ба
ғдарлама алты бағыттан тұрады. Оның ең негізгілеріне назар
аударса
қ:
1. 
Өте жоғары дәрежедегі орта білім алған жастар саны 90
проценттен асуы керек.
2. Америка мектебіні
ң түлегі әлемдегі ең жоғары білім нәтижесін
к
өрсете алуы керек (Әсіресе жаратылыс, математика саласында).
3. 
Қоғамның әр азаматы өзінің білімімен, кәсіптік қабілетімен
әлемдік экономикада Америка ұлтының жетекшілік қалпын
қамтамасыз етуі керек.
Қазіргі 110 мың мектептің үстіне аса жоғары үлгідегі Америка
мектебіні
ң жаңа моделі жасалып, 1996 жылы осы текті жаңадан – 535,
ал 2000 жылы 1000 мектеп 
қатарға қосылмақшы. Оған қазірдің
өзінде дайындалып жатқан: вашингтондық XXI ғасыр мектептерін,
дамытпалы ба
ғдарламаға құрылған Джеймс Комер мектебі, келер
ғасыр үлгісіндегі Набиско, Сатурн мектептерін қосайық. Еуропаға
қызыға қарай отырып, олардың қазіргі дәрежесіне жете алмай
жат
қанда, біздің ұлттық потенциалымыз енді қанша жылға артта
қалып қояр екен деген қауіп ойлайсың.
К
өршілес Ресей білім беру жүйесінің тоқырауға тірелгені туралы
ашы
қ айтып, іздену үстінде. Әлеуметтік сұранымга сәйкес
коньюнктуралы
қ мектептер, нарық әлемін еркін бағдарлайтын

менеджерлер, бизнес жасаушыларды дайындай бастады. Жекеше
мектепті
ң күннен-күнге көбеюі мемлекеттік мектептерге еріксіз әсер
етіп, 
өзгеруге итермелеуде. Олар қатып қалған тәрбие қалыптарынан
батыл шы
ғып, дамытпалы оқуға (развивающая школа) бағыт түзеуде.
Мысалы, Вальдорф ба
ғытындағы жеке бастауыш қыздар мектебі,
Подольск 
қаласындағы славяндық мәдениет лицейі, Мәскеудегі
ал
ғашқы Монтессори мектебін алайық. Болашақ XXI ғасырдың жас
адамы 
қандай болатынын болжап, соған лайық оқудың жаңа
теориясы ойластырыла бастады. Философ 
әрі ұстаз Владимир
Библерді
ң «Мәдениеттер диалогі мектебі» тәжірибеден өтуде. Бұл
теорияны
ң мақсаты қазіргі «білімді адам шығару» тәрбиесіне
негізделген ба
ғдарламадан – «мәдениетті адам» мәселесіне қарай бет
т
үзеу болып табылады. Сондай-ақ Мәскеуден оқу жүйесін қайта
қарап, дамытуға арналған институт ашылып, өз лабораториясында
жасал
ған мектептегі әдеби білім бағдарламасымен таныстырып
үлгірді. Алматының өз ішіндегі орыс тілді мектептерде де жақсы
нышандар бар. Он ша
қты мұғалімнің бірігуінен «Вальдорф штабы»
құрылып, 135– мектепке Вальдорф тәрбиесінің жеке жағдайлары
енгізілді. Ал 
қазақ мектептерінен мұндай жаңалыққа
ұмтылушылықты байқай алмай отырмыз. Оның негізгі себебі
н
ұсқауды жоғарыдан күтіп үйренген әдетіміз бен қаражат
тапшылы
ғы болса керек.
Қазіргі уақыт мұғалімдерден мектеп кітапханасында сіресіп тұрған
«капиталистік елдердегі о
қыту теориясының реакциялы қ бағытын»
д
әлелдейтін кітаптарды былай қойып, Мағжан «Педагогикасын»,
Ж
үсіпбек Аймауытовтың «Жан жүйесін», Штейнер, Монтессориді
о
қуды және халықтық тәрбие мен жан дүниесін зерттеуді талап етеді.
Б
үкіл дүние мойындаған Штейнер, Монтессори гуманизмі біз үшін
жасырын болып келді. Ресей Наркомпросы 20 жылы Италияны
ң
гуманист-педагогі Мария Монтессориді
ң әдісі «пролетарлық күресті
д
әріптемейтіндіктен» жауып тастаған. Біздің замандастар Штейнер
(Вальдорф) мектебіні
ң тәжірибесінен де мақрұм қалды. Адамның
рухани к
үштерін оятуға, жан дүниесін ұлағаттауға бағытталған бұл
мектептер б
үгінде әлемнің әр бұрышында жұмыс істеп жатыр (500-ге
тарта).

Штейнер педагогикасы антропософия
ға (адами даналық), яғни
адамшылы
ққа құрылады. Баланың жан-жүйкесін жұлқыламайды,
са
ғын сындырмайды. Тіпті балаға баға қойылмайды. Өңкей
білімпаздар мен олимпиада же
ңімпаздарын дайындау жолында
сабылып ж
үргендер жоқ. Әр баланың мүмкіндігі жоғары,
т
өмендігіне қарамастан, өзінше тұлға ретінде қымбат. Оның
шы
ғармашылық, даралық қасиетін дамытуға, қиялын шарықтатуға
ұмтылады. Баланың әр жастағы рухани өзгерісі, табиғи тілегі
ескеріледі. Бір 
қызығы, жетпіс жыл жабулы жатқан Мағжан
«Педагогикасы» осы ба
ғытпен үндеседі.
Олай болса, б
ұл тәрбие біздің мақсат-мүддемізге жат бола ма?
Реті келгенде айта кету керек, болаша
қ мұғалімдерді қазақ
баласыны
ң жан дүниесі мүлде ескерілмеген орысша оқулықтардың
аудармасымен о
қытқанша, Мағжан «Педагогикасындағы» ойлармен
н
әрлендіретін кез келді. Мағжан педагогикасы – аса сезімтал,
саясаттан тыс, бала ж
үрегін жараламайтын, адамгершілікті
педагогика.
Со
ңғы жылдарда мектеп оқулықтарының күрделеніп кеткендігі
к
өпшілікке аян. Әсіресе математика кітаптары орта қолды оқушы
т
үсіне алмайтын қамалға айналды. Мүмкін авторлардың түпкі
максаты д
ұрыс та шығар, бірақ ол оқулықты түсінуді қамтамасыз
ететін т
өменгі баспалдақтардың дайындығы әзірге тым әлсіз. Оған:
баласын та
ңдаған мұғаліміне беріп, қалаған білімді талап етуге
м
үмкіндігі жоқ ата-ана, 20-30– даған сәбиі бар топтың амандығын
ғана бақылаудан тереңге бара алмайтын бала бақша да, өз жағдайы
мен к
өңіл күйі нашар болғандықтан, бала оқытуға ықыласы төмен
м
үғалім де жатады. Қысқасы, білім сапасы жоғары болуы үшін
баланы
ң мектепке дейінгі дайындығынан бастап, оқытудың барлық
буыны са
ғат тетіктеріндей қапысыз жұмыс істеуі керек қой.
О
қушының дарыны барлық салада бірдей бола алмайды. Әсіресе
гуманитар п
әндерге бейім балалар үшін күрделендірілген математика
о
қулығы да сондай қызық деп айта алмаймыз. Тіпті жүйкені
тоздырумен жететін медальді
ң өзі кейде «коллективтік еңбектің»
жемісі болып кеткені жасырын емес. Т
үпкі болашақта оқуға

қабылдаудың шарты өзгеріп, оқушының қабілетін түрлі тестер
ар
қылы анықтайтын көз келгенде медальға көзсіз ұмтылушылық
өзінен-өзі сабасына түспек. Сондықтан баланың барлық пәннен
дарынды бола алмайтынын ескеріп, оны
ң жаны сүйген сабақтарына
к
өп көңіл бөлуіне мүмкіндік берсе қайтер еді?
Осы ретте Дальтон мектептеріні
ң тәжірибесін өз жағдайымызға
қарай қолдану мүмкіндігі бар. Мұны жай мектептердің өзі іске асыра
алады. Мысалы, орта ж
әне жоғарғы кластардағы оқу күні екіге
б
өлінеді. Күннің бірінші жартысында 30 минуттан 4-5 сабақ болады.
Ол сы
ғымдалып, жеңілдетілген бағдарлама бойынша оқытылады. Ал
осы саба
қтардың тереңдетілген түрі түстен кейін өтіп жатады, қай
саба
ққа кіретіндігін оқушы қалауы бойынша өзі таңдап алады.
Әдебиеттен тереңдетілген сабаққа қатысатын оқушы түске дейінгі
әдебиет сабағына қатысу-қатыспау өз еркінде. Оқуға оншалық
ы
қыласты еместері түстен кейін өз тіршілігімен айналысуына
м
үмкіндік алады (бір жерден қосымша жұмыс істеп, табыс табуына да
болады). Т
үске дейінгі жеңілдетілген сабақтарға «қабылданды»,
«
қабылданбады» деген бағалар жеткілікті, ал «жақсы», «өте жақсы»
деген ба
ғалар тереңдетілген сабақтар үшін қойылады. Сонда оқуға
ы
қылассыз балаларға шамасы келмейтінді ұқтырамын деп мұғалім
де арамтер болмас еді, бала да кемсітуден 
құтылып, бейіміне қарай
о
қыр еді. Күнделігіндегі бағаның жартысы – «4» пен «5», қалғаны
«
қабылданды» болса, ол бала жақсы оқушы болып есептелмек. Бұл
өзі мұғалімдер еңбегінің де біршама жарқырап көріне алатын
жа
ғдайын туғызады. Қабілетті мұгалім іріктеліп шығады.
А
ҚШ-тағы 870 тәуелсіз мектептердің 207-сі ұл-қыздарын бөлек
о
қытады. Бұл да біздің ұлттық дәстүрімізбен қабыса алатын үлгінің
бірі. Мысалы, Мадейра – 
қыздар мектебі мен болашақ саясаткерлер
дайындайтын 
Әулие Албан ұлдар мектебінің тәжірибесі біздің
педагогиканы
ң назар аударуына тұрарлық. Алдағы уақытта әсіресе
жекеше 
қыздар мектебінің ашылуына мән беруіміз керек деп
ойлаймын. 
Ұлтымыздың жақсы болуы, ең әуелі, әйел-анадан, қыз
т
әрбиесінен. Сол тәрбиені арнайы мектепте іске асыру ыңғайлырақ
болар еді. Арнайы мектеп бастауыш к
өлемінде бола ма, жоғарғы

кластар
ға арнала ма, гуманитарлық бағытта ма, нақты ғылымдардан
ба – б
әрі де артықтық қылмайды.
Жо
ғарғы кластағы қыздарға арналған Мәдениеттер мектебінің бір
жобасын былайша болжар едім: Мектеп т
әрбиесі ұлттық психология
мен халы
қтық тәрбиеге сүйене отырып, оны өркениетті елдердегі
т
әрбие тәжірибесімен ұштастырады. Негізгі сабақтары: тіл,
м
әдениеттер тарихы мен әдебиет. Қосымша сабақтары: жантану,
экономика негіздері, за
ң негіздері, жаратылыс және экология, ойлау
өнері, өнер, дене тәрбиесі. Жалпы сабақтары: математика, химия,
физика.
Тіл: 
Қазақ тілі (міндетті), басқа тілдерден: ағылшын және орыс
тілінде с
өйлеп шығу. Мәдениеттер тарихы мен әдебиет он шақты
курс
қа бөлініп, әркім қалауы бойынша үшеуін таңдап алады.
Курстар: 
Қазақстан тарихы мен әдебиеті және этнографиясы
(міндетті). Т
үрік тілдес елдер тарихы мен әдебиеті, Шығыс
м
әдениетінің тарихы және Ислам-Құранмен танысу, Көне грек
м
әдениетінің тарихы, Еуропа мәдениетінің тарихы, Славян
м
әдениеті мен Ресей империясының тарихы, Америка мәдениетінің
тарихы, А
қ елшін (ағылшын) мәдениетінің тарихы, Қазақстандағы
м
әдениет – әдебиет қайраткері әйелдер, Қазақстандағы қоғамдық
ұйымдар қозғалысы. Жантану: мектеп жасына дейінгі бала және
т
өменгі класс оқушыларының жан дүниесі; отбасы жан дүниесі мен
құлығы; қарым-қатынас мәдениеті. Ойлау өнері: сезім тәрбиесі,
а
қыл-ой тәрбиесі, көпшілік алдында ойын айта білу. Өнер: қол өнері
(міндетті), та
ңдауы бойынша өнер теориясы, театр, би, ән айту не күй
аспабын тарта білу (
қобыз, домбыра, шаңқобыз). Дене тәрбиесі
к
үнделікті. Жалпы сабақтардан «тапсырды», «тапсырмады» деген
белгілер 
ғана қойылады. Бала санасына ешбір саясат зорлықпен
та
ңылмайды. Бұл, әрине, болуға мүмкін ондаған жобалардың біреуі
ғана. Бұдан басқа да сан бағыттағы мектептердің, тіпті жекеше
жо
ғарғы оқу, тәуелсіз колледж, лицейлердің ашылып, жұмыс істеуі
о
қу саласында бәсеке тудырып, игі бағытқа бастауы сөзсіз.

РУХАНИ Ж
ҮДЕУ ЖӘНЕ ТҮЛЕУ
Адамны
ң айға барып қонуын өз жұртына әдейі көрсетпеген
мемлекет СССР 
ғана. Діни кітаптарды оқи алмаудан рухани
аз
ғындауымызды былай қойғанда, Мағжан Жұмабаевтың
«Педагогикасын», Ж
үсіпбек Аймауытовтың «Жан жүйесін», Ахмет
Байт
ұрсыновтың ұлттық тіл туралы кітаптарын, тіпті Д. Карнегиді
о
қуға тыйым салып, кеңес адамдарын темір қыспақта ұстады.
Т
өңкеріске дейінгі патшалық цензураны қанша жамандағанмен,
оны
ң шектеулі ережесі бар, белгілі тәртіппен жұмыс істейтін,
т
үсінікті орын болса, ал кеңес цензурасы етек– жеңіңді бірдей
тінткен, адамдарыны
ң бірін-бірі қалт жібермей аңдуына құрылған,
т
үсінуге қиындатылған цензура болғаны аян. Батыс зерттеушілері
о
ған «омни-цензура» (шексіз) деп ат берген. Кеңес цензурасы
патшалы
қ рухани қыспақ тәжірибесінен арылуды ойлаған жоқ, оны
құйтырқыландыра түсті. Соның нәтижесінде Мағжанның
«Педагогикасын» о
қымаған мұғалімдердің талай буыны институт
тауысты. Оны о
қымағаннан рухани мүгедек мұғалім болып
шы
ққанымызды несін жасырайық...
Б
ұрын естігенмен, ашып, парақтауға мүмкіндік болмаған
Ма
ғжанның «Педагогикасын» («Жұлдыз», 1992, 4-саны. Жариялаған
Ш. Елеукенов) 
қолға алып отырып, ұстаздың мына сөздерін
құлағына құйған мұғалім болса, бала өмірі қандай қуанышты болар
еді деп ойлайсы
ң:
«Т
әрбиеші мен баланың арасы өте жақын болуға тиісті. Екеуі біріне-
бірі шет, жат деп 
қарамасын. Екеуінің арасында сеніспеушілік
болмасын. Бала т
әрбиешіні мұңын тарқата алғандай, қуанышына
орта
қтаса алғандай, сырын шаша алғандай досым деп білсін. Бала
т
әрбиешіні осылай деп білсе, ол уақытта одан ешбір ойын, ешбір ісін
жасырмайтын болады. Жасырмайтын болса, 
өтірік айту, алдау
сы
қылды ұнамсыз құлықтарға орын да болмайды».
«М
ән-жайды ұқтырмай, құр бұйрық беруші адам тәрбиеші емес...
Т
әрбиеші баланың қаһарлы қожасы болмасын, жұмсақ жолдасы
болсын».

«Бала тіпті сенімпаз болады. Сонды
қтан баланың, өз күшіне өзін
сендіріп 
үйрету керек. Қолыңнан түк келмейді дей берсең, бала
жас
қаншақ, жасық болып қалады. Осыдан сақтану керек...»
«Баланы т
әрбие қылу – тұрмыс майДанынДа ақылмен, әдіспен
к
үресе білетін адам шығару деген сөз. Қаласа өзін, асса барлық адам
баласын 
әділ жолмен өрге сүйрейтін ер шығару деген сөз».
Т
әрбиенің түпкілікті мұратын қазақ мұғалімдеріне Мағжандай
жеткізе ал
ған адам жоқ-ау деп ойлаймын. Мағжанның педагогикасы
– саясатты
ң құлы болмаған, асқақ, адамшыл педагогика. Бүгінгі
к
үннің іздеп отырған, заманға сай тәрбиесі. Талантты адам қай
жерде де талантты 
ғой. Мағжан ағамыздың бұл кітабын оқып
отырып, с
ұлу жанды, жылы жүректі осы адамды ұстаз болуға туған
екен деп ойладым. Б
әлкім, Мағжандай ұстаз болу үшін сондай ақын
болу керек шы
ғар. Ақын жүректі ұстаздан басқа адам мына сөздерді
жаза алар ма еді? «Фантазия» деген 
ұғымды былайша түсіндіріп,
құлаққа құйып бере алар ма еді!
«Фантазия 
әдемілік сезімін тереңдетеді, біз неше түрлі
әдеміліктерден фантазия арқылы ғана лэззат аламыз. Фантазиясыз
адам 
өмірі өңсіз, түссіз бір нәрсеге айналады, мақау өмірге үн
беретін, са
қау өмірге тіл беретін, жоқты бар қылатын, барды гүлді,
к
өрікті қылатын, арсыға аяқ басқызып, тәңірмен тілдестіретін – сол
фантазия. Осы фантазияны 
қазақтың терең сыршыл ақыны
Ша
һангерей Бөкеев мынадай деп суреттейді:
Тауда
ғы тас ұядан,
Лашындай сар
қан қиядан,
Шал
қып сезім шығады.
Ұяласым пікір-қиядан.
Аспандап 
қиял кетеді.
Шы
ққан оқтай жаядан,
Жасындай барып жалт етіп,
К
өк қақпасын ашады.

Жары
ғына алданып,
Дидар
ға қадам басады.
Ма
ғжандай ұстаздар алдымызда жүргенде, жетпіс жыл бойы
ұрпағымызды рухани жағымпаздыққа, жігерсіздікке тәрбиелеуге
жіберер ме еді? Сонды
қтан да тек өз дегенін орындататын
тоталитарлы
қ үкімет халықты жуасытып ұстап, жасытып тәрбиелеу
үшін тірек болар азаматтарынан айыруға тырысқан. Өзі ғана емес,
е
ңбектерін де құрдымға жіберген. Құрдымға кеткеннің бірі –
Ма
ғжан педагогикасы елінің өр азаматтарын тәрбиелеуге
ба
ғытталған болатын. Сөзіне құлақ түрейік: «Жасында қорқытылып
үйренбеген бала өскенде ер болады. Ер болу – үйренуден. Баланы
ұрып-соғу – тіпті адамшылыққа ұнамайтын іс. Ұрылып-соғылып
т
әрбие қылынған бала жанының бар жақсы мінездерінен, ақылынан,
ісінен айырылып, ми
ғұла болады. Өтірікші, алдаушы болады, су
ж
үрек, жасқаншақ болады».
«
Әрбір елдің заңында ұялтуға негізделген жаза нағыз қатты жаза деп
саналады. Сонды
қтан т әрбиеші баланы ұялтып, жаза қылуға өте сақ
болу керек. 
Ұялту, келемеж қылу баланың жақсылыққа,
жо
ғарылыққа ұмтылуын, барлық ынтасын байлап, өлтіріп, баланы
жасы
қ, ынжық қылады, бала қорғаншақ, өзіне-өзінің сенімі жоқ,
жас
қаншақ болады. Ұялу сезімінің қарсысы – өзіне-өзі разы болу
сезімі».
Қазіргі мектептегі қорқыту мен ұялту арқылы тәрбиеленген ұрпақ –
Ма
ғжан «Педагогикасынсыз» өскен ұрпақ. Мағжанның
«Педагогикасы» 
әлдебір оқулық кітаптардай орысша тәрбиенің
к
өшірмесі емес, қазақ баласының жан-күйімен қабысқан, ұлт
болаша
ғына шырылдаған нағыз ұстаздың қолынан шыққан.
«
Қазақтың екі жауы бар, бірі – дос жауы, екіншісі – қас жауы»,– деп
Ас
қар Сүлейменов жазған екен, қазақтың Абайдан кейінгі дос
жауларыны
ң бірі Мағжан болар. Ұлт қамын ойлағаннан бірде жан
ай
қайын ұстазға қаратып айтса, бірде ата мен анаға арнайды.
Келе
ңсіздікті бетке басуға келгенде, аямайды: «Баланың маңайында
с
өйленетін сөздер де әдепті, сұлу болуға тиісті. Былық сөздерді естіп

өскен бала өмір бойы былық, былапыт тілді болады. Отағасы-ау,
бала-ша
ғаның алдында былық, былапыт сөздерді сапырып
с
өйлегеніңді қой. Қайдағы құдай атқан сөздерді естіп өскен ұлыңда
қандай әдеп болады, қызыңда қандай қылық болады?!» «Жер
ж
үзінде біздің қазақтың денесінен, қазақтың жүріс– тұрысынан
жекс
ұрын дене, жексұрын жүріс-тұрыс кемде-кем– ақ шығар. Аяғы
қисық, жауырыны қушық. Ақыл қарында тұратындай-ақ, қарыны
буаз биені
ң қарынындай салбырап жатса, би болады-мыс! Семіз
болып пысылдап отырса, айбынды адам болады-мыс... Осыларды
к
өріп, өскен қазақ баласының денесінде не сұлулық болады. Қазақ!
Ж
ұртқа күлкі болмайын десең, бұл мінездеріңді таста, балаңды сұлу,
сымбатты 
қылып өсір».
Д
үние әлемдік тәрбиеде уақыттың небір өзгерме сындарынан
сызды
қтап өтіп, адамзат рақметіне бөленген ескірмейтін тәрбие-
адамшылы
қ тәрбиесі. Баланы кішкентайынан адамдарды алалауға,
тап-тап
қа бөліп, жауластық іздеуге, бірін мақтап, бірін даттауға
т
әрбиелеу адамшылыққа жат болмақ. Ондай тәрбиеден шыққан
ұрпақ дүниеден – ылғи да «жау» іздеп тұрмасына кім кепіл?
Сонды
қтан тәрбиені саясаттандырудың барлық тәжірибесі уақыт
сынынан 
өте алмаған. Соңғы ғасырымыздың айтулы ізденістері
болып табылатын Штейнер мен Монтессори т
әрбиесі ұлы гуманизмге
негізделген. Ал 
қазақ тәрбиесінде Мағжан «Педагогикасы»
адамшылы
қтың үлгісі дер едім. Оған ұстаздың мына сөздері куә:
«Адамны
ң шын мағынасымен «адам» болуы үшін өзін сүю,
жа
қындарын сүюмен қанағаттанбай, жалпы адамзатты сүюі шарт...
Өз елін сүю Дегеннен – аДам өз халқынан басқа халықтарды
мейлінше жек к
өрсін, басқа халықтарға қасқыр болып тисін деген
с
өз шықпайды. Бұлай болса, жер қанға тұншығып, бұзақылық
беле
ң алып, жауыздық өрлеп, жер жүзінде тыныш тұрмыс болмас еді.
Европа мемлекеттеріні
ң мына 1914 жылдан бері қан төгіп жатқаны,
одан б
ұрынғы да соғыстар бұган айқын дәлел. Әрбір халық бір-
біріне жау болсын деп 
ұғу – хата. Адам өз халқының адамдарын
с
үюінің үстіне басқа халықтардың адамдарын да сүюге міндетті.
Міндетті 
ғана емес, еріксіз сүймек. Бұл – адамның жаратылысындағы
негізгі мінез».

Б
ұл сөздерді адамды сүйген адам ғана жазуы тиіс.
ХАЛЫ
ҚТЫҚ ТӘРБИЕ
Бай
қасақ қазақтықтың өзінДе бар,
Д
үниенің генийлігі, пайғамбары.

жүктеу/скачать 2,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: