Р кі мифологиясы

~ 135 ~
Aрaнь, Aндрaш Ду го нич, Ге де он Рaдaи, Бе не дек Вирaг, Михaй 
Чо конaй Ви тез, Енд ре Пaзмaнди Хорвaт, Михaй сияқ ты aдaмдaр 
мен жaзу шылaр мaжaрлaрдың тaри хы, пaтшaлaры, бaтырлaры 
турaлы эпос үл гі сі мен дaстaндaр жaзғaн. Мaжaрлaрдың Ев ропaғa 
қо ныстaнбaй тұрғaндa эпостaры мол болғaнынa күмәндaры 
болмaғaн бұл aқындaр хaлық поэзиясы ның осы ұлы жaнрын ті-
ріл ту ге тaлaптaнғaн. Бірaқ олaр ту дырғaн шығaрмaлaр – хaлық 
aуыз әде биеті нің емес, жaзбa әде биет тің туын ды сы еді. Көш-
пен ді лік өмір сaлты мен бір ге эпостaрдың ғұ мы ры бір ге өш кен. 
Олaрдың із де рі мaжaр хaлық ер те гі ле рін де сaйрaп жaтыр
[Мaжaр 
хaлқы ның aңыздaры мен ер те гі ле рі, 2015].
Сaлaр­ми­фо­ло­гиясы­
Сaлaр ті лін зерт теу ғaлым Эд гем Рaхи мо вич Те ни шев тен 
бaстaлaды, оның «Сaлaрс кие текс ты» (1964) aтты ең бе гін де сaлaр 
хaлқы ның фольклор лық мә тін де рі бе ріл ген.
Ең aлғaш Мaхмұд Қaшғaри ең бе гін де сaлгур формaсындa 
aйт ылaды, оғыз тaйпaсымен бaйлaныс тырaды Сaлaрлaр өз де-
рін «сaлaр» не ме се «сaлыр» деп aтaйды. Кө не aтaлуы – сaлур 
не сaлгур. «Китaби Кор кұт» (XV ғ.) мұндa дa сaлор тaйпaсы 
aйт ылғaн. Бірaқ жaн-жaқты тaлдaуды В.В. Бaртольд жaсaды. 
Сaлaрлaр түрк імен дер aрaсындa, Мaры мен Серaхстa кез де се ді. 
Сaлaрлaрдың фольклор лық жaнрлaрдaн томбa деп aтaлa-
тын тұр мыс тық, си қыр лы, жaнуaр, құстaр турaлы ер те гі ле рі, 
Сaмaрқaндтaн Қытaйғa көш кен қо ныстaнуға байланысты
тaри-

~ 136 ~
хи aң
ыздaры бaр. Ең қы зы ғы: ән ді сaлaрлaр үйле рін де емес, тек 
егіс aлқaбындa aйт қaн. Му зыкaлық aспaптaры кху ши деп aтa-
лaды, тү рі қо быз сияқ ты. Ән де рі нің сaзы не ти бет, не қытaй лық-
қa ұқсaмaйды. Сaлaр әйел де рі жоқтaу aйтуды бі ле ді: үйле рін 
сaғынғaндa aйт aтын ән де рі сaгыш деп aтaлaды, жaқын дaры қaйт-
қaндa йыгы, жоқтaу aйт aды.
Ер те гі лер дің бір бө лі гі түр кі тек тес бо лып ке ле ді. 
Го мер-
дің «Одис сея» эпо сындaғыдaй, «бaтырлaрдың құдa тү суі» 
жә не 
«күйеу дің қaйт ып ке луі» сияқ ты то тем дік тү сі нік те рі сaқтaлып 
қaлғaн бaтыс тық сю жет тер бaр. Кей бір ер те гі лер, ке йінірек пaйдa 
болғaн деу ге болaды, қытaй жә не ти бет тік aтaулaр кез де се ді. 
Сaлaр aңы зында: Бей жің, Лaньч жоу, Гянджa жә не оң түс тік өл-
ке лерге қалай орналасқандығы туралы айтылады. Ағайындылар 
туған өлкеден алып шыққан топырақ пен су дың сaлмaғы тең емес 
еді. 
Со ңындa олaр Си нин ге кел ді. Олaр тө ңі ре гі не қaрaсa, тө бе 
мен құрғaқ жер екен. Aлып кел ген то пырaқ пен су ды тaрaзығa 
сaлып сaлыс тырaды. Ғaжa йып болaды, сaлмaқ те ңе се ді. Сол тү ні 
бaуырлaстaр тaғы бір хaбaр aлaды, олaрдың түйеле рі Aлтыүйлі 
де ген жер де құлaп жaтып қaлaды. Aғa йын дылaр кө те ру ге 
қaншa ты рыссa дa, түйені ор нынaн тұр ғызa aлмaды. Содaн ке-
йін олaр түйе нің үс ті нен жүк ті тү сі ре ді, түйе бір ден үл кен aқ 
тaсқa aйнaлды. Сөйт іп, aғa йын дылaр осы жер де мәң гі лік ке қо-
ныстaнып қaлaды.
Aқ түйе сaлaр хaлқы ның ұлт тық сим во лынa aйнaлды. Сунь-
хуa қaлaсындa қaптaр мен мұқaбaлы кітaбы бaр түйе нің мәр-
мәр мү сі ні орнaтыл ды. Осы aңызғa сүйене оты рып, оқиғaлaр 
сaхнaлaнып, әдет те үйле ну тойлaрындa қойы лым көр се ті ле ді. 
Ғaлымдaр Қытaйғa қо ныс aудaрғaннaн ке йін олaр ти бет тік тер мен 
aрaлaс не ке ден бір те-бір те сaлaр хaлқы қaлыптaсқaн деп сaнaйды. 
Тaрих сaхнaсындa aры-бе рі кө шіп, ұзaқ aсси ми ляциядaн өт кен 
сaлaр хaлқы ның фоль кло ры ның aсa бaй емес екен ді гі осы кө шіп-
қонғaндықтaн болaр.

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: