Экология и естественные науки

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
186
 ~ 
 
«Есаул»-жасауыл  сөзі  түрік  тілінен  шыққан  «басшы»  [11]  мағынасын  білдіреді. 
Сондай-ақ  алғашында  әскери  қолбасшының  көмекшісі,  орынбасары  дегенді  де 
білдірген. Орыс казак әскерлерінде «есаул» атағы атаманнан кейінгі екінші орында 
тұрды.  Ұлы  жиһангер  Шынғыс  ханның  баласы  Шағатай  «еке  жасаул»  деп  аталған. 
«Еке»  деген  сөз  ескі  моңғолшадан  аударғанда    «ұлы»  дегенді  білдірсе  керек, 
айтарлық  «еке  моңғол  ұлыс»    ұлы  моңғол  мемлекеті  деп  аударылады  [12[.    Сонда 
Шағатай  «Ұлы  жасаул»  деген  атаққа  ие  болған  екен.  Демек,  Шыңғыс  ханның 
ұрпақтары  Әбілқайыр  хан  өмір  сүрген  дәурде  Алыбайдың  жасаул  атағына  жетуі 
және  ханның  сеніміне  ие  болуы  онын  ер  жүректілігі  мен  әскери  қабылетін, 
қайсарлығын,  намысқойлығы  мен  мәрттігін,  қайраты  мен  ақылы  ұлт  мүдесіне 
бағышталғандығын  дәлелдейді.  Әбілғазының  «Түрік  шежіресіндегі»196-бетте 
жасауыл – монғол әскер тәртібін бақылаушы, соғыста түскен олжаны есепке алып, 
бөлуші адам деген анықтама берілген. 
 1748  жылғы  1  тамызда  қарақалпақтардың  Әбілқайырға  жақынырақ  көшіп 
келіп  қонған  жерінде,  Ұлқияқ  және  Торғай  өзендерінің  арасында  болған  қақтығыс 
кезінде бағынуды білмейтін хан өлтірілді. В.Н.Витевскийдің «егер 1748 жылы өзара 
араздық  кезінде  оны  Барақ  сұлтан  өлтіріп,  Әбілқайырдың  бұдан  кейінгі  ойларын 
тоқтатып  тастамаса,  Орынбор  губернаторы  Неплюевтің  Әбілқайыр  ханмен  әлі  де 
ұзақ  уақыт  бойы  күресуіне  тура  келетін  еді»  деген  пайымдауының  негізінде  қазақ 
халқының  құлдыққа  түсуі  мен  құрып  кетуінің  нақты  қатері  әкеп  тіреген  аса  қиын 
сыртқы саяси жағдай салдарынан Ресей қамқоршылығын қабылдауға мәжбүр болған 
ханды көреген саясатшы ретінде сипаттайтын шындық жатыр. Солай бола тұрса да, 
хан  Кіші  жүздің  бұрынғы  тәуелсіздігін  қалпына  келтіруден  үмітін  үзбеді,  сондықтан 
да  ру  ақсүйектері  мен  халық  оны  тек  қана    «барлық  қазақ  хандарының  атасы, 
көптеген  қазақтар  әулие  санап  қадірлейтін  адам  деп»  атады  [13].  Осындай 
жағдайда  басты  мақсат  ішкі  бірлікті  сақтап,  ел  билеген  сұлтан,  би,  батырлардың 
келісімімен  жаңа  хан  сайлау  болатын.  Хандықты  билеуге  басым  көпшілікпен 
Әбілқайырдың үлкен  ұлы – Нұралы сұлтан сайланды. 
 Осындай  жағдайда,  кезінде  Әбілқайырды  тұрақты  қолдаған  Әлімұлдары 
белсенділік  танытты.  Мәселен,  1748  жылғы  5  қазандағы  Ресейдің  Елизавета 
патшайымына  жолдаған  хатында  Нұралыға  Орта  жүз  –  арғын-шақшақ  Жәнібек 
тархан, Керей, Наурыз, шақшақ Қойсары билермен бірге Әлімұлдарынан – Шөмекей, 
Қаракесек,  Шекті,  Төртқара,  Кете  руларының  беделді  тұлғалары  қатысты.  Соның 
ішінде  кете  руынан  Алтай  би,  Жұлдыз  батыр  т.б.  көзге  түседі.  Көп  ұзамай  Нұралы 
өткізген  Кеңестерде  Жәнібек,  Есет  тархандар,  Кете  Алтай  би  Әбілқайыр  ұлдарына 
тағы  да  қолдау көрсетті.  1748-1749  жылы  қыста  Жем, Қаракөл аралығын  қыстаған 
Әжібай,  Арал,  Алыбай,  Есет  тархан  елінің  малын  Бұхар  беттегі  қыстық  азықтың 
жоқтығына  байланысты  Орынбор  әкімшілігінен  Жайықтың  Самар  бетіне  жіберуін 
өтінді.  Ал  келісім  жүзеге  аспаған  тұста  қаңтар  айы  аяғында  қазақтар  малдарын 
күшпен Еділ-Жайық аралығына өткізді [14].  
 Әбілқайырдың  қаза  тапқанына  бір  жыл  өтуіне  орай,  Нұралы  хан    1749 
жылдың  3  тамызында  ас  беріп,  үлкен  Кеңес  өткізеді.  Оны  көзімен  көріп,  жазбаға 
түсірген  капитан  Андрей  Яковлев  «Әбілқайыр  асына  200-дей  белгілі  билер,  атақты 
старшындар,  тархандар  қатысты»  -  деп  көрсете  келе,  олардың    тізімін  қағазға 
түсіреді және жиының барысын баяндайды.  
 Таң  атқасын  дәстүр  бойынша  әр  елден  келген  балуандар  күш  сынасып,  ат 
жарысын т.б. өткізген. Түскі астан кейін кеңеске келген елдің игі-жақсылары жазық 
далаға шығып, біріншіден, Әбілқайыр ханды өлтірген Барақ сұлтаннан кек алу үшін 
әскер жинап, Нұралы хан басшылығымен аттану, екіншіден, Жоңғар қонтайшысына 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
187
 ~ 
 
Әбілқайырдың  қалмақ  әйелінен  туған  қызын,  яғни,  Нұралының  қарындасын  беру, 
үшіншіден,  қазақ-орыс  арасындағы  тұтқындарды  алмастыруды  іс  жүзіне  асыруды 
ортаға  салды.  Мұндай  маңызды  мәселелерге  Байұлдарынан  –  алаша,  ысық,  адай, 
Әлімұлдарынан  – шекті,  төртқара, қарасақал,  шөмекей,  кете  рулары,   Жетірудан  – 
тама,  табын  руларының  өкілдері,  Орта  жүзден  –  Жәнібек  тархан  бастаған  18  адам 
қатысты. А. Яковлев жасаған тізімнен Кете руынан Алтай би, Алыбай жасауыл, Арал 
мырза,  Жорас  батыр,  Тоңқашы  би,  Ризап  би,  Сарт  мырзаны,  адай  руынан 
Мырзатайды, Тама руынан белгілі Есет тарханды, т.б. кездестіруге болады [15].  
1749 жылғы 17 тамызда тіркелген хатында А.Яковлев: «...жиналған қазақтар 
қазақ-жоңғар 
қарым-қатынасын 
реттеп, 
олардың 
қолындағы 
тұтқындарды 
қайтаруды, ол үшін Қарабас сұлтан мен бірнеше белгілі старшындарды елші ретінде 
жіберуді  және  Жоңғар  қонтайшысынан  Барақ  сұлтанды  қолға  түсіруге  көмектесуін 
өтінді» - деп баяндайды.  
 Алыбай батыр Нұралы ханның 1749 жылғы өз жанындағы сенімді азаматтар 
тізімінен  де  көрінді.  Мәселен,  осы  жылғы Орынборда  өткен  қазақ-орыс  кездесуінде 
Кіші және Орта жүзден өз жанына ерген  72 адамды жазып көрсеткен. Есет, Жәнібек 
тархандар, шақшақ Бөкенбай, жағалбайлы Серке батырлар қатарында Ақкете Алтай 
батыр,  Бостыбай  би,  Алыбай  жасауыл,  Әжібай  баласы  Әкім  батыр,  Ожырай  кете 
Текелі батыр, кете Досқали батырлар аталады [16].  
 Әбілқайырдың ұстанған бағыттарын әлсірету жөнінде Орынбор губернаторы 
И.И.Неплюев жасаған алғашқы қадам қарақалпақтар, қалмақтар мен башқұрттарды 
Кіші  жүз  қазақтарына  айдап  салу  болды.  Ол  өз  жазбасында  башқұрттарға  
қазақтарды шабуға құпия нұсқау бергенін ашық жазған. Нұралы ханның өзі осындай 
талас-тартыс  кезеңінде  Кете,  Шөмекей,  Жағалбайлы  рулары  қазақтарының  қаза 
тапқандығын 
Орынборға 
хабарлады. 
Елдегі 
шиеленісті 
тоқтатып, 
бауыр 
халықтардың  арақатынасын  реттеу  үшін  Ерәлі  сұлтан  хан  тапсырмасына 
байланысты қазақ руларының беделді тұлғаларына хабар салды. Содан, 1757 жылғы 
26 шілдеде Ақкете руынан Әжібай би ауылынан 14 башқұрт Орынборға қайтарылды. 
Оны Ақкете Алыбай, Ертай, Шалдық, Ожырай Кете Арсыланбек т.б. ұйымдастырды. 
Кейін  Орынборда  жүргізілген  тергеуде  Ноғай жолы  Үсерген  болысының  Муталипов 
ауылының  башқұрты  Елдаш  Әбдрахманов  берген  жауабында  «мен  Кувате 
старшынның бастауымен қазақ ордасында Ақкете руындағы Алыбайда тұрақтадым, 
кейін  оның  рұхсат  етуімен  Орынборға  жіберілдім.  Бүгінде  оның  қолында  қызым 
қалды. Ал әйелім 1755 жылы елге келді» - деп хабарлады [17].  
 Белгілі  өлкетанушы  Ғ.Төреханов  және    Б.Бабажанұлының  ел  аузынан 
жинаған  деректері  бойынша  Алыбай  батыр  Жетісу  жерінде  жау  қолынан  қаза 
тапқан. «Үйде туып, түзде өлген, жігітте арман бар ма екен?» деген бабалар сөзін 
серт  тұтқан  батырдың  ақтық  демі  Алатаудың  баурайында  үзіліп,  сонда  жерленген 
көрінеді.  Бұл  –  оның  бір  рудың  ғана  емес,  күллі  қазаққа  ортақ  тұлға  болғанын 
дәлелдейтін айғақ. 
Міне,  осындай  кезеңде  батырлар  дәстүрлі  қазақ  қоғамының    қауіпсіздігін  
қамтамасыз  етуге,  негізінен    сыртқы  факторлардың  әсерімен    шыңдала  түсті. 
Жырларға, ән мен күйге, аңыз-ертегіге арқау болған шығыс өнері мен әскери амал-
айланы  биік  сатыға  көтеруші  мемлекеттің  интеллектуалдық  қарымын  арттырды. 
Алыбай  Қосакөзұлы  сол  қарама-қайшылығы  мол  және  күрделі    уақытта  ел  алдына 
шығып, халық алдындағы абырой-беделімен көпшілік құрметіне бөленді. Кіші жүздің 
ханы  Әбілхайыр,  Нұралы  т.б  сұлтандармен,  өзге  де  би,  батырлармен  XVIII 
ғасырдағы  Орталық  Азия  кеңістігіндегі  маңызды  саяси  оқиғаларға  қатысып,  қазақ 
өмірінің  маңызды  мәселелері  –  қазақ-орыс,  қазақ-қалмақ,  қазақ-башқұрт  қарым-

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
188
 ~ 
 
қатынастарын  реттеуде  көзге  түсіп,  Ресей  мұрағаттарында  хатталуы  оның  өз 
заманында  елі  таныған  ұлтжанды  азамат  деңгейіне  көтерілгендігін,  осы  аса  зор  
күрделі    істерге  тікелей  арласып,  өз  үлесін  қосқан  тарихи  тұлға  ретінде  көріп 
отырмыз.   
Тәуелсіздік  алғаннан  кейін  ғана  ғылыми  айналымға  түскен  құжаттар  мен 
тарихшылардың 
еңбектері 
Алтай, 
 
Алыбай 
және 
Арыстанбай 
секілді 
тұлғаларымыздың  және  олардың  ұрпақтарының  дәстүрлі  қазақ  қоғамындағы 
батырлар  институтына  қосқан  үлесінің  орасан  мол  екендігін  дәлелдейді.  Аталған 
батырлардың  өмірі  мен  қызметіне    қатысты  арнайы  ғылыми  зерттеулер  мен 
еңбектердің  осы  деңгейде  тоқтап  қалмай,  өз  жалғасын  табатындығына  кәміл 
сенеміз. 
Алыбай  батырдың  ұрпақтарының  арасынан  би  де,  батыр  да,  мемлекет 
қайраткері  де  шықты.  Алыбай  батырдың  шөбересі  Елшібек  1783-1797  жж.  Сырым 
Датұлы  бастаған  ұлт-азаттық  қозғалысқа  белсенді  қатысқан  батыр  екені  мұрағат 
деректерінде  сақталған.    Елшібектің  немересі  Сағындық  би  ерлік  дәстүрді  ХХ 
ғасырдың  бас  кезіндегі  патшаның  қазақтан  әскер  жинауына  қарсы  шықан  тұлға 
ретінде  өз  сөздерімен  және  іс-әрекеттерімен  жалғастыра  түсті.  Халықтың  жігерін 
жанып,  елді  көтеріліске  шақырды  [18].  1916  жылғы  ұлт-азаттық  көтерілісте 
Сағыздың  Аққұмы  бойындағы  көтерісшілерге  қолбасшылық  жасаған  Сағындықтың 
үлкен ұлы Тауасар тұрды. Көтеріліске бидің екінші ұлы Наурызбай да қатысқан.  
Осындай  билер  мен  батырлардың  ұрпағы  –  Елеусін  Сағындықов  мемлекет 
қайраткері  дәрежесіне  көтеріліп,  Ақтөбе  облысының  әкімі  қызметін  абройымен 
атқарып,  қазір  ҚР-сы  Парламентінің  сенат  депутаты.  Ақтөбе  облысында  өнеркәсіп 
қуатының  күн  өткен  сайын  қарыштап  дамып,  қазынасы  кемелдене  түскенін 
айтпағанның  өзінде,  өңірде  Елеусін  Сағындықовтың  мұрындық  болуымен  қазақ 
тарихында  тұнғыш  рет  осыған  дейін  фольклорлық  кейіпкер  саналып  келген 
Қобыланды  батыр  тарихи  тұлға  ретінде  ортамызға  оралды.  Алтын  Орда  дәуірінде 
салынған  Абат-Байтақ  кесенесі  қалпына  келтірілді  т.б.  бірнеше  ондаған  тарихи, 
әлеуметтік-мәдени нысандар жаңғыртылып немесе жаңадан бой көтеріп жатыр. 
 
 Әдебиеттер  тізімі 
1. Қазақстан тарихы. Бес томдық. 3- том.-Алматы: Атамұра, 2010.202-203 б.б. 
2.  Тынышпаев  М.  Великие  бедствия...  (Актабан-Шубырынды).  Алма-Ата:  Жалын., 
1992. 90-91-б. 
3. Есмағамбетов. К. «Батырлар тарихы-рухани байлығымыз». // Қазақ тарихы., 2007. 
№4. 65-б. 
4. Қондыбай С. Жауынгерлік рух кітабы. Алматы: «Нұрлы әлем». 2006. 127-бет. 
Назарбаев Н. А. Тарих толқынында. Алматы: Атамұра, 1999. 73-б. 
5. Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. Ақтөбе., 2010.  14-
15-б. 
6. Төреханов Ғ., Бабажанұлы Б.  Атадан – ұлағат,Ұрпаққа – мұрағат./ А-Полиграфия, 
Ақтөбе, 2009ж..- 49,145 б.б. (300 б). 
7. Утепов Е., Досниязов Б., Дусупов Т. Кіші жүздің шежіресі. Алматы, 2005ж. 113-б. 
8. Мұқтар Ә.Қ.  «Жасауыл Алыбай (Алыбай Қосакөзұлы туралы айғақтар)». Егемен 
Қазақстан. 2010. 25 қырқкүйек. 
9. АВПРИ, «Киргиз-кайсацкие дела». ф.122, оп. 1, год 1742, д. 4, л. 164-167.   
Новый      энциклопедический  словарь.  Научное  изд.  «Большая  российская 
энциклопедия».  Москва, 2000. 375б.  – (1465с.). 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
189
 ~ 
 
10.  Султанов Т.И..  Поднятые на белой  кошме.  Потомки  Чингиз-хана.  Алматы, Дайк 
пресс, 2001.- 16 б. 
11.  Левшин  А.И.  Описание  киргиз-казачьих,  или  киргиз-кайсацких,  орд  и  степей. 
Изд. 2-е.А., 1996, 206-207 б.б. (228 с.) 
12. Есқалиев С. А..  Батырлардың қазақ қоғамының рухани қуатын көтерудегі орны. 
//  Материалы    П  Международной научной  конференции    «Кадырбаевские  чтения  -
2010». Ақтөбе. 2010. 206-207 б.  
13. АВПРИ,  ф. 122, оп. 122/1, 1749, д. 4. 
14. ОрОММ, ф. 3,  оп. 1.  д. 22. 
15. АВПРИ, Ф. 122/1. 1757г. Д. 4. 
16.  Ескалиев  С.А.  Билер  мен  батырлар  –  қазақ  елінің  ақылмандары  және 
қорғаны.//«Батырлар институты: қалыптасуы, тарихы, маңызы» атты республикалық 
ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. Орал. 2011.- 63 б. 
 
Резюме 
В даной статье раскрывается роль института батыров казахского общества и 
Исауле  Алибя  Косакозулы  (ІХІІІ  веке)  в  казахско  –  руских  отношениях  на  основе 
полученых архивных материалов  
 
 
 
УДК  40.2 (575.2) (04) 
С.К. Кенжегалиева  
Атырауский государственный университет имени Х. Досмухамедова 
 
БИЛИНГВИЗМ КАК ОДНА ИЗ ПРОБЛЕМ ЯЗЫКОВОЙ КОММУНИКАЦИИ 
 
Аннотация 
В статье раскрываются проблемы языковой коммуникации билингвов. 
Ключевые слова: Билигвизм, двуязычие, речевая  деятельность. 
 
            Билингвизм  (двуязычие)  –  одна  из  важнейших  проблем,  поставленных 
общественным  развитием перед  науками,  исследующими  языковую коммуникацию. 
Решение  проблемы  двуязычия  предполагает  использование  различных  подходов: 
лингвистического,  социологического,  психологического,  педагогического  и  др.  
Конкретным, практическим результатом исследований в этой области должна быть 
разработка методов формирования двуязычия. 
            Наиболее плодотворным представляется деятельностный подход к проблеме 
двуязычия. При таком подходе умения и навыки, развиваемые на отдельных этапах 
обучения языку, рассматриваются как взаимосвязанные части единой системы, что 
позволяет  учитывать  «возможность  возникновения  новых  видов  деятельности, 
умирание одних действий и операций и рождение других» (3,93),а также выделять 
универсальные умения, необходимые для пользования двумя языковыми системами. 
Практика  показывает,  что  в  процессе  формирования  двуязычия  исключительно 
важное  значение  приобретают,  в  частности,  умения  осуществлять  в  сжатые  сроки 
смысловой анализ текста и умения логически строить высказывания. 
Итак,  эффективность  процесса  обучения  речевой  деятельности  на  втором 
языке  существенно  зависит  от  степени  и  правильности  использования  механизма 
переноса, понимаемого как способность учитывать предшествующий опыт владения 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
190
 ~ 
 
родным  языком  для  организации  речевой  деятельности  на  изучаемом  языке. 
Считается,что  этот  опыт  используется  для  «преднастройки  соответствующих 
речевых механизмов к действию, т.е. к порождению и восприятию речи» (  1,13 ).      
Это    дает  основание  утверждать,  что  знания,  умения  и  навыки,  приобретаемые  в 
процессе    обучения,  расширяются  и  углубляются  на  базе  уже  известного.  Именно 
явление  переноса  позволяет  челове5ку  использовать  в  своей  мыслительной 
деятельности  то,  что  ему  уже  известно,  при  совершенно  новых  или  относительно 
новых обстоятельствах. 
Вместе  с  тем  процесс  формирования  речевой  деятельности  на  изучаемом 
языке  оказывает  влияние  и  на  пользование  учащимися  родным  языком. 
Положительные  результаты  этого  влияния,  например,  проявляются  в  том,  что 
заметно  увеличивается  лексический  запас  родного  языка,  расширяется  кругозор 
учащегося, который одновременно постигает и мир вещей, отображенный в формах 
языках.  Это  ведет  к  необходимости  в  лингводидактических  исследованиях, 
включающих  сопоставление  контактирующих  языков,  рассматривать  процесс 
формирования  умений  и  навыков  в  условиях  интерференции  и  транспозиции, 
отмечаемых  в  обеих  языковых  системах.  В  методике    преподавания  следует  не 
только  учитывать  явления  интерференции  и  транспозиции  родного  языка,  но  и 
обращать  серьезное  внимание  на  такие  вопросы,  как,  например,  влияние 
формирующихся  умений  пользования  русской  речью  на  умения  и  навыки 
речепорождения на родном языке. 
В процессе формирования двуязычия развитие умений и навыков владения 
первичной  и  вторичной  языковыми  системами  осуществляется  с  различных  
исходных  точек.  Умения  и  навыки  владения  языковой  системой  родного  языка  в 
значительной  мере  уже  сформированы    у  учащихся,  идет  процесс  их 
совершенствования.  В  то  же  время  умения  пользования  языковой  системой 
изучаемого  языка  находятся  в  начальной  стадии  становления.  Процесс  развития 
навыков  пользования  двумя  языковыми  системами  идет  в  одном  направлении,  но 
его  фазы  не  совпадают.    Продвинутому  этапу  формирования  умений  и  навыков 
владения родным языком, как правило, соответствует начальный этап становление 
умений  пользования  русской  речью.  При  этом  отмечено,  что  чем  лучше  билингв 
владеет  языковой  системой  родного  языка,  тем  успешнее  осуществляется  процесс 
овладения русской речью. 
Таким  образом,  процесс  формирования  и  совершенствования  умений  и 
навыков  владения  двумя  языковыми  системами  во  многом  зависит  от  степени 
сформированности  умений  владения  языковой  системой  родного  языка,  через 
которую,  как  известно,  осуществляется обучение  второму  языку.  Естественно,  что, 
когда  учащийся  делает  первые  шаги  в  усвоении  языковой  системы  изучаемого 
языка, родной язык в процессе пользования двумя языковыми системами занимает 
доминирующее  положение.  Продуцируемая  русская  речь  оказывается  обычно 
неправильной. Билингв еще не достиг совершенства в изучаемом языке, и поэтому 
умения  и  навыки,  относящиеся  ко  вторичной  языковой  системе,  занимают  по 
сравнению  с  аналогичными  речевыми  механизмами  первичной    языковой  системы 
подчиненное место. 
Если же  рассматривать  процесс  обучения  с  точки зрения его  методической 
организации  и  сравнить  с  аналогичным  процессом  совершенствования  умений  и 
навыков  продуцирования  на  родном  языке,  то  становится  очевидным,  что 
изучаемый  язык  на  начальном  этапе  обучения  с  подчиненного  положения 
перемещается  на  главное,  доминирующее.  В  этот  период  на  занятиях  учащиеся 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
191
 ~ 
 
должны  как  можно  больше  находиться  в  сфере  изучаемого  языка    и  как  можно 
меньше  обращаться  к  родному.  Таким  образом,  как  правило,  внимание 
преподавателей языка сосредотачивается лишь на одной  из сторон двуязычия – на 
развитии умений и навыков, необходимых учащемуся при речевой деятельности на 
изучаемом языке. Умения и навыки, сформированные при изучении родного языка, 
систематически  и  целенаправленно  не  совершенствуются,  иногда  просто  не 
учитываются.  Кроме  того,  неправомерно  считается,  что  эти  навыки  и  умения 
надежно сформированы и не могут подвергаться изменениям. 
На  самом  деле  это не так.  Их неустойчивость может  быть  обусловлена как 
психолингвистическими  и  психологическими  причинами,  которые  могут  считаться 
объективными  факторами,  так  и  методическими,    которые  можно  отнести  к 
субъективным факторам.  
Объективные  факторы,  обусловленные  психолингвистическими  причинами, 
связаны  с  мерами  по  предупреждению  и  устранению  интерференции  родного 
языка,  главным  образом  в  форме  активного  подавления  языкового  сознания, 
проявляющегося 
при 
речи 
на 
родном 
языке. 
Эти 
меры 
подрывают 
сформировавшуюся у учащихся определенную установку в речи  на родном языке, 
которая  обусловливает  целостный  подход  к  построению  фраз  и  создает  алгоритм 
речевой деятельности, проявляющейся в тесной связи между объектом и способом 
его обозначения. 
К  объективным  факторам,  обусловленным  психологическими  причинами, 
следует  отнести  и  некоторые  возрастные  особенности  обучаемых.  Исследования 
педагогов  и  психологов  показывают,  что  в  разные  периоды  одни  психологические 
особенности личности явно ослабевают, а другие становятся доминирующими. Так, 
при  письменном  изложении  рассказа  на  родном  языке  дети,  как  правило, 
описывают  действия,  поступки,  события,  а  студенты  –  преимущественно  мысли  и 
чувства действующих лиц. Таким образом, если в процессе изучения второго языка 
в среде уже взрослых людей опуститься на уровень детской языковой деятельности, 
это вряд ли ими воспримется положительно. Неестественность ситуации, в которой 
они  оказываются  при  развитии  речевых  умений,  психологически  отрицательно 
влияет не только на отношение к к изучаемому языку, но и не подкрепляет умений 
и навыков, формирующихся в этом возрасте при пользовании родным языком.  
             Субъективные  факторы,  обусловленные  чаще  всего  методическими 
причинами,  связаны  с  недостаточно  четкой  организацией  учебного  процесса.  Как 
уже  говорилось,  второй  язык  воспринимается  через    призму  родного  языка,  им 
учащийся  пользуется  при  сопоставлении  и  выявлении  семантических  сходств  и 
различий в контактирующих языках, при проверке правильности усвоения значения 
слова,  фразы,  контекста. В  этих  случаях  оправдан  перевод на  родной  язык. Такой 
перевод,  как  правило,  не  является  литературным  и  скорее  носит  характер 
подстрочника, но в учебных целях он необходим.. 
Необходимо  учитывать,  что  смысл  текста  не  является  простой  суммой 
смыслов  элементов,  его  составляющих,  а  представляет  собой  качественно  иное 
образование.  В  учебной  же  практике  план  содержания  часто  затмевается  планом 
выражения,  который  сводится  к  уровню  языковых  единиц.  Направляя  внимание 
учащегося  на  обеспечение  нормативных  требований  в  процессе  использования 
языковых средств, мы упускаем из виду коммуникативную целесообразность.                  
Знания, приобретенные в результате изучения теории родного и изучаемого 
языков, 
сопоставительной 
стилистики 
и 
других 
дисциплин, 
помогают 
совершенствовать  речевые  умения  и  навыки  пользования  обоими  языками.  При 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
192
 ~ 
 
разработке методики овладения конспектированием, переводом, реферированием и 
аннотированием  необходимо  обратить  внимание  не  только  на  универсальные 
признаки,  характерные  для  любого  правильно  построенного  текста,  но  и  на 
операции,  общие  для  любого  правильно  построенного  текста,  но  и  на  операции, 
общие для любого речевого действия и называемые универсальными компонентами 
речевого  действия  (  2,с.34)            Как  показывает  практика,  если  речевые  умения 
сформированы достаточно устойчиво при пользовании системой родного языка, то 
обучаемый смотрит на конкретную деятельность на изучаемом языке с точки зрения 
деятельности,  которую  он  осуществляет  на  родном  языке  и  будет  осуществлять  в 
процессе попеременного пользования системами обоих языков. 
Исходя  из  этого  представляется  целесообразным  использовать  навыки  владения 
системой  родного  языка  и  предшествующий  опыт  для  организации  речевой 
деятельности билингва. 
Становление  и  совершенствование  умений  пользования  системой  русского 
языка  на  продвинутом  этапе  формирования  двуязычия  уделяется  основное 
внимание, на что затрачивается значительное время  Это время можно уменьшить, 
если  развивать  умения  пользования  языковой  системой  родного  языка. 
Организованная  таким  образом  деятельность  учащихся  представляется  более 
плодотворной  еще  и  потому,  что  умения  пользования  родным  языком 
характеризуются определенной универсальностью, которая ставит их в ранг общих 
умений и навыков. 

жүктеу/скачать 52,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: