Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к семипалатинского государственного

98 
 
БИОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ
 
 
ӘӨЖ 628.33 
 
Р.У. Ашакаева, А.М. Дарибаева 
 
Шәкәрім атындағы СМУ, Семей қ. 
 
АҚАБА СУДЫ ТАЗАЛАУ ӘДІСТЕРІ
 
 
Ақаба  су  деп  бұрын  өңдірісте,  тұрмыста  немесе  ауыл  шаруашылығында  пайдаланылған, 
сондай-ақ  қандай  да  бір  лас  аймақ,  оның  ішінде  елді  мекен  (өнеркәсіптік,  ауылшаруашылықтық, 
комуникалдық-тұрмыстық,  нөсер,  тағы  басқа  ағындылар)  арқылы  өткен  су.  Былайша  айтқанда 
адамның тұрмыста және өндірістік іс әрекетінде пайдаланылғаннан кейін шыққан су. 
Түйінді сөздер: ақаба су, ластану, атмосфера, қоршаған орта. 
 
    Ақаба су гетерогенді күрделі жүйе болып саналады, оның құрамында болатын органикалық 
және  минералды  қоспалар  ерімейтін,  коллоидты  және  еритін  түрде  кездеседі.  Құрамы  мен  пайда 
болған  түріне  байланысты  ақаба  сулар  үш  негізгі  категорияға:  шаруашылық-тұрмыстық,  өндірістік 
және  атмосфералық  болып  бөлінеді.  Ақаба  судың  шаруашылық-тұрмыстық  ластағыш  түріне 
байланысты  зәр-нәжістік  (физиологиялық  қоқыстармен  ластанған)  ластанған  және  шаруашылық 
(раковина,  ванна,  монша,  кір  жуатын  жерлерден  түсетін)  ластанған  болып  ажыратылады.  Негізінде 
минералды  заттектермен  қатар  олардың  құрамында  органикалық  заттектер,  бактериялар, 
микроорганизмдер  болады.  Өндірістік  ақаба  су  ластанған  және  нормативті  таза  (тазалаудан  өткізіп 
қайта пайдалануға жататын) болып ажыратылады. Атмосфералық ақаба су нөсер (жаңбыр) және қар 
суы болып бөлінеді.Табиғатты, қоршаған ортаны ластанудын қорғау мен табиғи ресурс ретінде тиімді 
пайдалану  мақсатында  қайтарылып  қолдану  үшін  ақаба  су  құрамындағы  ластағыш  заттардың  түрі 
мен мөлшеріне қарай әртүрлі әдіспен тазаланылады. Бұларға механикалық (тұндыру, сүзу, флотация), 
физикалық-химиялық, химиялық, биологиялық және түйдектелген әдістер жатады.(7.1-ші сурет).[1]  
Механикалық  әдісте  ақаба  судағы  ірі  және  ұсақ  түйірлі  тез  тұнатын    бөлшектерді  өздігімен 
тұндырып немесе оларды және қалқып шығатын заттектерді тұндырғыш, сүзгіш, құмұстағыш арқылы 
өткізіп, 
немесе 
әртүрлі 
конструкциялық 
техника 
құралдарын 
(торларды, 
електерді, 
гидроциклондарды, т.б.) қолданып, ал беттік ластағыштарды мұнайұстағыш, май мен смолааулағыш 
жабдықтар  мен  материалдарды  пайдалану  арқылы  жояды.  Соңғы  кезде  ақаба  суды  май  тәрізді 
заттардан  тазалауға  жиі  пайдаланылып    жүрген  материалға  май  сіңіргіштік  қабілеті  жоғары 
пенополиуретан жатады. 
 
Сурет 1 
 

99 
 
    Ақаба  судың  улылығын  азайтуға  кеңінен  тұңдырғыштар  немесе  тұңдырғыш  шұңқырлар 
(алан немесе құйғын) пайдаланылады. Тұңдырғыш ғимараттарында ақаба сулардан түпке тұнатын не 
қалқыма салынды және майлы заттектер гравитациялық жіктеу негізінде бөлінеді. Арналу мақсатына 
қарай  тұндырғыштар  бірінші  реттік  тұндырғыштар  ақаба  суларды  биологиялық  тазарту 
ғимараттарына  дейін,  екінші  реттіктері  одан  кейін  орнатылады.  Құрылымына  байланысты  олар 
горизонталдық,  вертикалдық,  радикалдық  және  диагоналдық  болып  сараланады.  Вертикалдық  және 
диагоналдық  тұндырғыштар  тәулікте  өнімділігі  10-15  мың  текше  метрге  дейінгі,  ал  горизонталдық 
10-15  мың  текше  метр,  радиалдық  тұндырғыштар  тәуліктік  өнімділігі  20  мың  текше  метрден  астам 
тазарту станцияларында қолданылады.
 
[2] 
 
 
Сурет 2 
Ақаба су 
 Ақаба  су  (Сточная  вода)  —  1)  бұрын  өндірісте,  тұрмыста  немесе  ауыл  шаруашылығында 
пайдаланылған,  сондай-ақ  қандай  да  бір  ластанган  аймақ,  соның  ішінде  (өнеркәсіп, 
ауылшаруашылық, коммуналдық-тұрмыстық, нөсер, т.б ағындылары) елді мекен арқылы өткен су; 
2) адамның тұрмыста және өндірістік іс әрекетінде пайдаланылғаннан кейінгі су. Ақаба судың 
әрбір текше метрі таза судың 60 метрін ластайды. Ақаба су шаруашылық тұрмыстық, өндірістік және 
атмосфералық  болып  бөлінеді.  Акаба  судың  шаруашылық-тұрмыстық  ластағыш  түріне  байланысты 
физиологиялық  қоқыстармен  және  шаруашылық  ағындыларымен  ластанған  түрлері  ажыратылады. 
Өндірістік ақаба су кұрамы ақаба су түзілетін технологиялық процестермен, сондай-ақ материал мен 
шикізаттың  химиялык  қасиеттерімен  анықталады. Ластанған  және  нормативті  таза  (яғни,  тазалауды 
қажет ететін) өндірістік ақаба су болып ажыратылады. Атмосфералық ақаба су нөсер (жаңбыр) және 
қар суы болып бөлінеді. 
 Ақаба судың түрлері: 1) суы ағып жатқан арықатызбен тоғанды байлағанда қалған сарқынды 
су. Акаба суын арық арқылы ағызып, аумағы шағын егістіктерді суарады. Егер бұл суды дер кезінде 
пайдаланбаса,  жерге  сіңіп,  буланып  зая  кетеді  немесе  борсып  шалшыққа  айналады.  Бұл  атау 
Қазақстанның  суармалы  егіншілікпен  айналысатын  Қызылорда,  Онтүстік  Қазақстан,  Жамбыл, 
Алматы облыстарында қолданылады; 
2)  тұрмыстық  қоқыстар  мен  өндірістік  қалдықтармен  ластанып,  елді  мекендер  аумағынан 
арнайы канал жүйелері арқылы сыртқа шығарылатын сулар. Ол тұрмыстық (аурухана, асхана, монша, 
жеке  пәтерлерден  және  т.б.  шығарылған  сулар),  өндірістік  (кен  казбаларын  өндіру  кезінде  жер 
астынан айдап шығарылған, жылу агрегаттарын суыту кезінде пайдаланылған және т.б. сулар) және 
атмосфералық  (жаңбыр  және  қар  мен  мұздан  еріген,  т.б.  сулар)  болып  бөлінеді.  Бұл  атауға  Алматы 
қалалық конгломератынан шыққан ақаба су жиналатын Сорбұлақ бөгені толық мысал болады. 

100 
 
Ақаба  суды  тазалау  әдістері  (Способы  очистки  сточных  вод)  —  табиғатты  және  қоршаған 
ортаны ластанудан қорғаудың маңызды шараларының бірі. Ақаба суды механикалық (тұндыру, сүзу, 
флотация),  физикалық-химиялык  (ірілендіру,  бейтараптау,  хлормен  өндеу,  т.б.)  және  биологиялық 
(суармалау танап тарында, биологиялық бассейнде, биосүзгіште) әдістермен тазалайды. 
Ақаба суды биологиялық тазалау 
Ақаба  суды  биологиялық  тазалау  (Биологическая  очистка  сточных  вод)  —  заттектерді 
минералды 
немесе 
одан 
да 
қарапайым 
органикалық 
қосылыстарға 
дейін 
ыдырататын 
микроорганизмдерді өсіру арқылы ақаба суды ластағыш негізгі органикалық заттектерден тазалау. 
 Ақаба суды механикалық тазалау 
 Ақаба суды механикалық тазалау (Механическая  очистка сточных вод) — тез тұнатын және 
қалқып  шығатын  заттектерді  техникалық  құрылғылармен  және  әдістермен  жою.  Көбіне  ірі  түйірлі 
және ұсақ түйірлі (малтатас қүмтас) сүзгіш арқылы іске асырылады. 
Ақаба суды физикалық-химиялық тазалау 
 Ақаба  суды  физикалық-химиялық  тазалау  (Физикохимическая  очистка  сточных  вод)  — 
ағындыларды  ластағыштардан  физикалық-химиялық  әдістермен  тазалау.  Бұған  реагенттік  не 
электролиттік  ірілендіру,  қышқылдармен  және  сілтілермен  бейтараптау,  шайғындау,  су  буымен 
айдау, сорбция, суды ультрадыбыспен өндеу, электрхимиялық тотықтыру және т.б. жатады. 
Ақаба суды химиялық тазалау 
 Ақаба  суды  химиялық  тазалау  (Химическая  очистка  сточных  вод)  —  ластағыштарды 
химиялық  агенттер  аркылы  және  заттектердің  физикалық-химиялық  қасиеттерін  пайдаланып  жою. 
Ақаба суды химиялық тазалауға қалқып жүрген және коллоидты заттектерден, фосфордан ірілендіру 
арқылы тазарту, еріген органикалық заттектерден абсорбция арқылы тазалау және тірі организмдерді 
жою — суды зарарсыздандыру, яғни хлорлау жатады. [1] 
 
Әдебиет
 
 
1 Ақбасова «Экология» / Оспанова Г.С., Босшатаева Г.Т./ Алматы – 2002ж. 
2 «Экология» / Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә./ Алматы – 2003ж. 
 
Сточные  воды —  любые воды и  атмосферные  осадки,  отводимые  в  водоёмы  с  территорий 
промышленных  предприятий  и  населённых  мест  через  систему канализации  или самотёком, 
свойства которых оказались ухудшенными в результате деятельности человека. 
Water talk water was used before өңдірісте, in the way of life or in rural an economy, and what and 
also  one  the  dirt  an  edge,  country  in  that  a  number  water,  that  passed  through  a  location(industrially 
agricultural thundershower, savage heads running). Water, that went out back, when said on so, on way of 
life and productive attempt business man from used. 
 
 
 
УДК 546.027:539.16(574.42) 
 
С.Т .Дюсембаев, А.Т.Серикова, Э.К.Окусханова, Д.Е.Иминова, Ж.С. Есимбеков.
 
Испытательная 
региональная 
лаборатория 
инженерного 
профиля 
«Научный 
центр 
радиоэкологических  исследований»  Семипалатинский  государственный  университет  имени 
Шакарима, г. Семей 
 
ГАММА
-СПЕКТРАЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ПОЧВ В РАЗЛИЧНЫХ ЗОНАХ 
РАДИАЦИОННОГО РИСКА
 
 
В  данной  статье  приводятся  результаты  измерения  удельной  активности  радионуклидов  в 
пробах  почвы  в  зависимости  от  зоны  радиационного  риска  прилегающих  территорий  к  СИЯП. 
Представленные результаты характеризуют степень загрязненности исследуемых территорий. 
Ключевые слова: радионуклиды. СИЯП, почва, зона радиационного риска 
 
Проблема  загрязнения окружающей среды остро стоит практически во всех странах мира [1]. 
Нарушение  экологического  равновесия  биосферы  как  следствие  производственной  
деятельности    человека    и  мировых  масштабов  техногенного  загрязнения  окружающей  среды  во 

101 
 
второй  половине  ХХ  века  приобрело  характер  локальных,  региональных,  глобальных  катастроф  и 
поставило перед цивилизацией проблему ее дальнейшего существования [2]. 
Последствия  функционирования  Семипалатинского  испытательного  ядерного  полигона 
оказало негативную роль в экологии региона. Из всех наземных ядерных испытаний, произведенных 
на  Семипалатинском  полигоне,  можно  выделить  следующие  испытания,  которые,  в  основном, 
определили  масштабы  радиоактивного  загрязнения  окружающей  среды  на  территории  полигона  и 
прилегающих  к  нему  регионах.  Это  наземные  ядерные  испытания,  проведенные  на  площадке 
«Опытное  Поле»,  29.08.49  г.  (мощность  22  кт),  24.09.51  г.  (мощность  38  кт),  12.08.53  г.  (мощность 
400  кт),  24.08.56  г.  (мощность  26,5  кт),  07.08.62  г.  (мощность  9,9  кт),  и  подземные  испытания  с 
выбросом грунта, проведенные на испытательных площадках «Балапан» (15.01.65 г.) и «Сары-Узень» 
(14.10.65 г.). После других наземных взрывов, характеризующихся малой и, в основном, сверхмалой 
мощностью, радиоактивные следы, как правило, формировались на территории полигона [3]. 
Почва  –  важнейший  природный  ресурс,  так  как  обладает  плодородием  –  способностью 
удовлетворять потребности растений в питательных веществах и, следовательно, обеспечивать рост, 
развитие и биологическую продуктивность (урожай) сельскохозяйственных культур.  
В  рамках  выполнения  научно-исследовательского  проекта  для  анализа  радиоэкологической 
ситуации  на  территории  прилегающих  к  СИЯП  были  исследованы  пробы  почвы,  целью  которого 
изучения удельной активности радионуклидов в почвах различной зоны радиоактивного риска. 
Для этого отбирались пробы из 5 контрольных точек: первая контрольная точка село Саржал 
от территории бывшего СИЯП в 25 км., относится к зоне чрезвычайного риска; вторая село Кайнар от 
территории  бывшего  СИЯП  в  70  км.,  относится  к  зоне  максимального  радиационного  риска;  третья 
село  Акжар  Павлодарской  области,  расположенный  от  территории  бывшего  СИЯП  в  80  км., 
относится  к  зоне  максимального  радиационного  риска;  четвертая  село  Новопокровка 
Бородулихинского  района,  от  территории  бывшего  СИЯП  в  165  км,  относится  к  зоне  повышенного 
радиационного  риска,  пятая  село  Каркаралы  от  территории  бывшего  СИЯП  в  120  км.,  относится  к 
зоне минимального радиационного риска. 
 
Методика отбора проб 
Для  отбора  проб  почвы  использовали  специальную  лопату.  Были  отобраны  поверхностные 
(слой 0-5 см) пробы почв методом «конверта»  
Метод  «конверта»  заключается  в  следующем:  по  углам  и  в  центре  квадрата  на  учетной 
площадке отбирается грунт на глубину 5 см и площадью (100 см
2
). Отобранный пяти точках грунт и 
объединенный  в  единое  целое  –  есть  отобранная  проба  (сырая  проба).  Полученная  масса  грунта 
ссыпается  в  полиэтиленовый  пакет,  снабжается  полевым  паспортом  и  упаковывается  так,  чтобы 
исключить механическое повреждение (рисунок 2).  
           
 
 
 
Рисунок 1 - Отбор проб почвы 
 
Пробоподготовку  почвы  для  определения  радионуклидного  состава  проводили  по  методике 
определения  содержания  искусственных  радионуклидов  плутония  –(239+240),  стронция-90  в 
объектах окружающей среды (почвах, грунтах, донных отложениях и растениях) [4]. 

102 
 
Для  определения  радионуклидного  состава  пробы  почвы,  высушивали  до  воздушно-сухого 
состояния, периодическим перемешиванием. Далее пробы почвы измельчали с помощью пестика со 
ступкой и просеивали через сита диаметром 2 мм (рисунок 3). 
Навеску помещали в измерительную емкость (масса навески зависело от объема измеряемого 
сосуда)  и  измеряли  радионуклидный  состав  на  гамма-спектрометре  по  методике  выполнения 
измерений  на  гамма-спектрометре  МИ  2143-91.  «Активность  радионуклидов  в  объемных  образцах» 
[5].  
Диапазон  регистрируемого  гамма-излучения  на  гамма-спектрометре  от  50  кэВ  до  3000  кэВ. 
Предел  относительной  погрешности  определения  эффективности  регистрации  гамма-квантов  с 
энергией  1332  кЭв  (
60
Со)  в  пике  полного  поглощения  не  более  30%.  Предел  относительной 
погрешности характеристики преобразования не более 0,1%.   
 
 
 
Рисунок 2 - Высушивание, измельчение и просеивание проб почвы 
 
В  результате  проведенных  исследований  выявлено,  что  удельная  радиоактивность 
радионуклидов  в  пробах  почвы  в  с.  Саржал  (чрезвычайная  зона  радиационного    риска)  составляет 
Am-241 - 37±1, Cs-137 - 35±1, Pu-239/240 - 9±2 Бк/кг. 
В  максимальной  зоне  радиационного  риска  (с.  Кайнар)  Am-241    составляет  37±1,  Cs-137  - 
35±1 и  Pu-239/240 - 9±2 Бк/кг, в (с. Акжар), соответственно 5,5±0,2; 3,5±0,6; 6,1±3,5 Бк/кг. 
В  повышенной  зоне  (с.  Новопокровка)  содержание  радионуклидов  Am-241  –  не  более  5;  Cs-
137 - 1,8±0,2;  Pu-239/240 - 1,0±0,5 Бк/кг. 
В  пробах  минимальной  зоны  радиационного  поражения  с.  Каркаралы  количество  удельной 
активности  радионуклидов  меньше,  по  сравнению  с  другими  зонами  радиационного  поражения,  то 
есть  Am-241 не более 0,42; Cs-137 не более 0,5; Pu-239/240 не более 0,2 Бк/кг. 
Таким образом, содержание радионуклидов, в пробах почвы колеблется: Am-241 от 0,42 до 37 
Бк/кг; Cs-137 от 0,5 до 35,1 Бк/кг; Pu-239/240 от 0,2 до 9 Бк/кг (Рисунок 4).  
 
 
 
Рисунок 3 - Содержание  Am-241, Cs-137 и Pu-239/240 в пробах почвы 
Саржал
Кайнар
Новопокро
вка
Акжар
Каркаралы
Am-241
37
15
5
5,5
0,42
Cs-137
35
23
1,8
3,5
0,5
Pu-239/240
9
6,2
1
6,1
0,2
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Am-241
Cs-137
Pu-239/240

103 
 
Содержание  радионуклидов  в  пробах  почвы  прежде  всего  зависит  от  подвижности    и 
скорости    миграции    рассматриваемых    радионуклидов  в  почве  и  обусловлено  следующими 
факторами: 
­  физико­химические  свойства  радионуклидов, способность их к адсорбции и гидролизу; 
­  характеристики  почв  (их  состав,  плотность, влажность, кислотность и др.); 
­    погодно­климатические    условия    (температура,    годовое    количество    осадков  и  их  
выпадение  по сезонам).  
На    сельскохозяйственных    угодьях    дополнительными  факторами,    усиливающими 
миграционные  процессы,  могут  быть:  механическая  обработка  почвы,  внесение    минеральных    и  
органических  удобрений, особенности культивирования травостоя [6]. 
Ландшафты  территории  представлены  низкогорными  массивами,  отдельными  горными 
грядами, сопками и межсопочными равнинами, понижениями под сухими и опустыненными степями 
на  зональных  каштановых  и  светло-каштановых  нормальных,  неполноразвитых  и  малоразвитых 
почвах, которые на территории полигона имеют наиболее широкое распространение. Встречаются и 
лугово-каштановые,  луговые  почвы  в  комплексе  и  сочетании  с  солнцеватыми  и  солончаковатыми, 
солонцами и солончаками. 
Основным  морфологическими  признаками  неполноразвитых  и  малоразвитых  почв  является 
малая  мощность  гумусового  горизонта  (15-25  см)  при  мощности  всего  рыхлого  слоя  не  более  40-60 
см. В подзоне каштановых почв отсутствует проявление белоглазки, тогда как в светло-каштановых 
почвах  отмечается  непосредственно  под  гумусовым  горизонтом  карбонатный  иллювиальный 
горизонт.  Все  почвы  легко-  или  среднесуглинистые,  но,  как  правило,  опесчаненные.  Наиболее 
распространенными  среди  каштановых  почв  являются  среднегумусные  (3-4  %  гумуса)  виды. 
Содержание  гумуса  в  светло-каштановых  почвах  в  верхнем  горизонте  достигает  2-3  %.  Реакция 
почвенного  раствора  на  поверхности  близка  к  нейтральной,  но  далее  вниз  по  профилю  меняется  на 
слабощелочную или щелочную, что особенно характерно для светло-каштановых почв. 
В зависимости от степени загрязнения окружающей среды, экотоксиканты могут приводить к 
экологическому  напряжению  или  к  экологическому  кризису  среды,  в  результате  чего  нарушается 
весь  цикл  производства  экологически  безопасной  продукции.  Начальным  элементом  этой  цепи 
является  техногенная  деятельность  человека,  затем  почва,  которая  аккумулирует  в  себе 
экотоксиканты.  Далее  они  могут  мигрировать  в  растения  (корма),  затем  в  организм  животных  и,  в 
конечном итоге, накапливаться в продукции животноводства [7].  
Публикация  подготовлена  в  рамках  выполнения  научного  проекта  по  бюджетной  программе 
120  «Грантовое  финансирование»  по  теме  «Разработать  научные  основы  безопасности  и 
ветеринарно-санитарной  оценки  продукции  сельскохозяйственного  животноводства,  выращиваемых 
в  зоне  бывшего  Семипалатинского  испытательного  ядерного  полигона  и  прилегающих  к  нему 
территория» Комитета Науки МОН РК. 
 
Литература
 
 
1 Н.М. Медвецкая «Возникновение мутаций – следствие загрязнения среды» Сборник научных статей 
«Экологические    проблемы    западного    региона  Беларуси»  под  общей  редакцией  доктора 
ветеринарных наук, профессора Е.П.Кремлёва,Гродно 2007 стр. 343-344 
2  С.А.Сергейчик,  А.А.Сергейчик  «Растения  и  экология»  Сборник  научных  статей  «Экологические  
проблемы    западного    региона  Беларуси»  под  общей  редакцией  доктора  ветеринарных  наук, 
профессора Е.П.Кремлёва, Гродно 2007 стр. 83-87. 
3  Черепнин  Ю.С.  Современная  радиационная  обстановка  на  бывшем  Семипалатинском 
испытательном  полигоне  //Радиоактивность  при  ядерных  взрывах:  Материалы  международной 
конференции 2000 - -Москва, 24-26 апреля, с. 92-100  
4 Методика определения содержания искусственных радионуклидов плутония –(239+240), стронция-
90  в  объектах  окружающей  среды  (почвах,  грунтах,  донных  отложениях  и  растениях),  №  KZ 
07.00.01239-2010, Алматы, 2010 г. 25 с. 
5  Методика  выполнения  измерений  на  гамма-спектрометре  МИ  2143-91  .  «Активность 
радионуклидов в объемных образцах» № 5.06.001.98, 1991 г. 18 с 
6 Барсуков О. А., Языкеев Д. В. – Горизонтальная и вертикальная миграция К-40, Cs-137, Ra-226, Th-
232  и  Am-241  на  обрабатываемых  склоновых  ландшафтах  Пензенской  области  различной  степени 
крутизны // Известия ПГПУ им. В.Г. Белинского. 2012. № 29. С. 369–37 

104 
 
7  Овчаренко  М.М.  Тяжелые  металлы  в  системе  почва-растение-удобрение//  Химия  в  сельском 
хозяйстве.-1995.-№4.-С.8-17. 
 
Бұл  мақалада  ССЯП  аймағындағы  радиациялы  аймақтарға  байланысты  топырақтың 
құрамындағы  радионуклидтердің  тиесілі  белсенділік  нәтижелері  көрсетілгені  баяндалды.  Алынған 
зерттеулердің нәтижелері аймақтардың радионуклидтермен ластану дәрежесін сипаттайды. 
Give article shows the results of radionuclides specific activity in the samples of soils collected from 
different zones of radiation risks of the adjacent territories to Semipalatinsk Test Site. Obtained data reveals 
the level of the contamination of the territories.  
 
 
 
ӘӨЖ 595.772 (574.42-2С) 
 
А.Ж.Нурсафина, Ж.Т. Толендинова
  
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті, Семей қ. 
 
СЕМЕЙ ӨҢІРІНІҢ ҚОСҚАНАТТЫ (
DIPTERA) БУНАҚДЕНЕЛІЛЕРІНІҢ АНАЛЫҚ 
ЖЫНЫС БЕЗДЕРІНІҢ МОРФОЛОГИЯСЫ
 
 
Мақалада  Семей  өңірінде  кездесетін  қосқанатты  бунақденелілердің  аналық  жыныс  бездерінің 
құрылысы 
мен 
морфологиялық 
ерекшеліктері 
келтірілген.Қосқанаттылар 
отрядының 
7 
тұқымдасына жататын 11 түрдің жұмыртқа түтікшелері зерттелінген және анықталған. 
Түйінді сөздер: Овориола, потенциалды өнімділік,аналық особь. 
 
Бунақденелілер жер  шарының микрофаунасын құрайды. Көптеген түрлердің  особь  сандары өте 
көп  болып  кездеседі.  Бунақденелілер  алып  жатқан  экологиялық  қуыс  аумағы  өте  үлкен:  мұнда  бір 
насекомның  басқа  бір  насеком  денесінде  тіршілік  етуі,  тірі  немесе  өлі  өсімдікте  мекен  етуі,  ірі 
жануарлардың денесінде тіршілік етуде кездеседі [1]. Бунақденелердің көбеюі қос жынысты жолмен 
жүреді,  ұрпақтану  процесіне  дейін  көп  уақыт  бұрын  сперманың  аналыққа  тасымалдануы  жүреді. 
Көптеген  бунақденелілер  жұмыртқа  салушылар  болып  табылады.  Аналық  ұрпақтанған жұмыртқаны 
суға,  топыраққа,  өсімдік  жапырағына,  жануарлардың  жекелеген  дене  бөліктеріне  немесе  қоректі 
субстрат - азық – түлікке, өсімдік және жануарлар шіріндісіне салады.  
 Бунақденелілер  -    буынаяқтылардың  ішіндгі  прогрессивті  дамыған  топ  болып  саналады. 
Негізінен,  олар-  кеңірдекпен  тыныс  алатын  құрлық  иелері,  бірақ  олардың  ішінде  кейбір  түрлері 
екінші  рет  суға  барып,  көп  жағдайда  олар  ауа  оттегісін  пайдаланып  тыныс  алуды  сақтаған. 
Бунақденелілер  құрлықтың  барлық  табиғи  белдеулерінде  кездеседі,  әртүрлі  қорекпен  қоректенеді. 
Олардың  табиғаттағы    ролі  ерекше:  өсімдіктердің  шырынымен  қорктеніп,  оларды  тозандырушылар, 
топырақ  түзушілер,  санитарлар,  сонымен  қатар,  паразиттік  және  жыртқыштық  тіршілік  етіп  зиянды 
насекомдардың санын азайтып отыруға да қатысады.   
Тірі  туу  көбеюдің  бір  әдісі  болып  табылады  мұнда  жұмырттқа  және  дамып  келе  жатқан 
бунақдене  ұрпағы  ұзақ  уақыт  бойы  аналықтың    денесінде  болады.  Бунақденелердің  көбеюі  қос 
жынысты  жолмен  жүреді,  ұрақтану  процесіне  дейін  көп  уақыт  бұрын  сперманың  аналыққа 
тасымалдануы  жүреді.  Көптеген  бунақденелілер  жұмртұа  салушылар  болып  табылады.  Аналық 
ұрпақтанған  жұмыртқаны  суға,  топыраққа,  өсімдік  жапырағына,  жануарлардың  жекелеген  дене 
бөліктеріне немесе қоректі субстрат- азық – түлікке, өсімдік және жануарлар шіріндісіне салады[2]. 
Партеногенез  -  көбеюдің  бір  түрі  болып  табылады.  Партеногенез  кезінде  ұрықтанбаған 
жұмыртқадан ересек особь дамиды. 
Қосқанаттылардың  аналық  көбею  жүйесі  екі  жұмыртқа  безінен,  екі  латеральді  және  бір  медиальді 
жұмыртқа  жолынан,  қынаптан,  тұқымқабылдағыштан  аналық  жыныс  безінен  тұрады,  тірі  туатын 
түрлерде  жатыр  болады.  Қосқанаттылардың  жұп  жұмыртқа  бездері  кисть  тәрізді  болады.  Ғылыми 
зерттеулердің  көп  бөлігі  әр  түрлердегі  аналық  жыныс  бездерінің  құрылымын  және  овариола  санын 
зертеуге  арналған.  Шыбындардың  потенциалды  өнімділігін  бір  аналық  ұрпағының  абсолютті 
санымен  емес,  жұмыртқа  түтігінің  санымен  анықтайды  Ғылыми  зерттеулердің  көп  бөлігі  әр 
түрлердегі  аналық  жыныс  бездерінің  құрылымын  және  овариола  санын  зерттеуге  арналған. 
Шыбындардың потенциалды  өнімділігін  бір  аналық  ұрпағының  абсолютті  санымен  емес,  жұмыртқа 
түтігінің санымен анықтайды[3]. Семей өңіріндегі қосқанатты бунақденелілерді зерттеу көктем және 

105 
 
күз,  жаз  мезгілдерінде  жүргізілді.  Қосқанатты  бунақденелерді  жинау  жұмыстары  Шығыс  Қазақстан 
обылысының  Жарма,  Ақсуат  аудандарында  және  Семейдің  Озерки,  Восход  елді  мекендерінде 
жүргізілді.  Қосқанатты  бунақденелерді  жинау  мал  жайылымдарында,  жануарлар  қамалатын 
қораларда, елді мекендерде, шалғындықтарда және бау-бақшаларда жинастырылды. Зерттеу объектісі 
Nematocerа  және  Brachycera  екі  отряд    тармағына  жататын  қосқанатты  бунақденелер  болып 
табылады. Біздің зерттеу жұмыстарымыздың барысында қосқанатты бунақденелілер морфологиялық 
тұрғыда  зерттелінді.    Сонымен  қатар,  әр  түрдің  экологиясына  тоқталдық.  Сондай-ақ 
қосқанаттылардың  11  түрінің  биологиясы  бойынша  аналық  особьтарының  жұмыртқа  түтіктерінің 
саны  анықталды.  Тотальды  микропрепараттар  жасалынып  зерттелген  түрлердің  овориоласының 
құрылысы қарастырылды. Зерттелген түрлердің жұмыртқа түтікшелері саналды. 
Зерттелген қосқанаттылардың жұмыртқа түтігінің саны 
 
 
Қосқанаттылардың  отряд  тармақтарының  әр  түрлерінің  потенциалды  өнімділігін  салыстыра 
отырып,  ұзынмұртты  қосқанаттыларда  қысқа  мұрттыларға  қарағанда  өнімділігі  өте  жоғары  екені 
байқалды  (  овариола  саны  415-тен  430-ға  дейін).  Себебі  олар  жұмыртқаларын  суға  салады.  Бұл 
заңдылықты  тек  қана  қосқанатты  бунақденелілерден  ғана  емес,  оны  басқа  да  суда  жетілетін 
жануарлар  түрлерінде  де  байқауға  болады.Қысқа  мұрттылар  отряд  тармағының  өкілдеріне 
потенциалды  өнімділік  біршама  төмендейді.  Олар  жұмыртқаларын  немесе  дернәсілдерін  жер  беті 
субстратына немесе өсімдік және жануар ұлпаларына салады. Сонымен қатар, осы отряд тармағының 
өкілдерінің  көбею  биологиясы,  даму  типі  мен  түрдің  экологиясына  байланысты.  Жұмыртқа  салушы 
фитофагтар мен нектарофагтарда- Syrphidae, Otitidae, Ulididae, Tephritidae тұқымдастары өкілдерінде 
жұмыртқа түтікшелерінің саны 155- тен 250- ге дейін барады.  
Muscidae,  Calliphoridae  тұқымдастары  өкілдерінің  көбею  жүйесінің  морфологиясы  бойынша 
потенциалды  өнімділігі  көрсеткіштері  жақсы  болып  келеді.  Қоректену  типіне  байланысты  бұл 
тұқымдастардың имагосы негізінде полифагтар, копрофагтар және сапрофагтар болып келеді. Нағыз 
шыбындар  жұмыртқаларын  әртүрлі  өсімдік  және  жануар  текті  субстраттарға  салады.  Овариола 
сандарын  салыстыра  отырып,  осы  тұқымдастардың  кейбір  заңдылықтарын  көруге  болады. 
Қосқанаттылар отрядының кейбір түрлерінің жұмыртқа бездерін зерттеу нәтижелерінен төмендегідей 
қорытынды  жасауға  болады:  -ұзынмұртты  қосқанаттыларда  қысқамұрттылармен  салыстырғанда 
потенциалды  өнімділігі  жоғары,  яғни  жұмыртқаларын  суқа  салуы  және  дернәсіл  кезеңінің  су 
ортасында дамуы; 
-тірі  туатындарда  потенциалдық  өнімділік  төмен,  себебі  жұмыртқаның  дернәсілге  ауысуы 
жатырда жүруіне байланысты (дернәсілдер туу). 

жүктеу/скачать 22,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: