Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

219 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №5-6 (139-140). 2012 
 
 
данной  культуры,  может  стать  основой  образ-
ной  характеристики.  Однако  не  всегда  пред-
ставляется  возможным  сохранить  реалию  или 
заменить  ее  эквивалентом  в  другой  культуре. 
Особенно  часто  это  наблюдается  при  передаче 
реальных,  конкретных  ассоциаций  с  опосредо-
ванным  предметом,  составляющих  специфику 
лексического  значения  слова.  В  лингвистике  и 
переводоведении  реалиями  называют  слова  и 
выражения,  обозначающие  эти  предметы,  а 
также  устойчивые  выражения,  содержащие  в 
себе такие слова. Понятие «реалия» следует от-
граничить  от  понятия  «термин». Реалии  харак-
терны  для  подъязыка  художественной  литера-
туры  и  средств  массовой  информации,  нераз-
рывно  связаны  с  культурой  определенного  на-
рода, являются общеупотребительными для языка 
этого  народа  и  чуждыми  для  других  языков. 
Термины  лишены  какой-либо  национальной 
окраски, относятся, в основном, к сфере науки, 
создаются  искусственно,  исключительно  для 
наименования  предмета  или  явления,  с  рас-
пространением  которых  и  получает  широкое 
применение. Некоторые реалии обладают сход-
ством  с  именами  собственными:  Дед  Мороз, 
Кощей  Бессмертный,  Царевна  Лягушка  и  дру-
гие.  Иногда  реалии  являются  отклонением  от 
литературной  нормы,  к  ним  относятся,  напри-
мер, диалектизмы, элементы сниженного стиля 
(просторечия),  жаргонизмы [4, 7]. Существует 
несколько  классификаций  реалий  по  различ-
ным признакам. Отличительными чертами реа-
лии  являются  характер  ее  содержания  (связь 
обозначаемого  предмета  с  определенной  стра-
ной,  народностью,  социальной  общностью)  и 
принадлежность  ее  к  определенному  периоду 
времени.  На  основе  этих  признаков  исследова-
телями  были  предложены  предметная,  времен-
ная и местная классификация реалий. Проблема 
исследования  методов  перевода  реалий  до  сих 
пор остается открытой. Это связано не только с 
различными  взглядами  переводоведов  на  дан-
ный  вопрос,  но  и  от  обилия  факторов  и  нюан-
сов,  влияющих  на  его  решение.  Проблема  пере-
вода  реалий  послужила  основой  большого  ко-
личества  научных  работ.  Данный  вопрос,  по 
своей  сути,  состоит  из  нескольких  спорных 
моментов.  Различные  переводоведы  спорили  и 
до сих пор спорят о толковании самого понятия 
«реалия»;  множество  противоречивых  мнений 
существует  по  вопросу  классификации  реалий 
(в  частности,  на  основе  каких  признаков  сле-
дует подразделять на группы рассматриваемые 
языковые  единицы).  Спорным  также  является 
вопрос о выделении и разграничении непосред-
ственно  способов  перевода  реалий,  а  также  о 
правомерности  и  необходимости  применения 
того  или  иного  приема  и  факторах,  наклады-
вающих  на  их  употребление  определенные 
ограничения.  Актуальность  данной  работы  со-
стоит в освещении малоизученного в переводо-
ведении вопроса о переводе реалий  в произве-
дениях.  Научная  новизна  работы  состоит  в  ис-
следовании функционирования реалий в произ-
ведениях Т.Капоте и особенностей их перевода 
для  воссоздания  национального  колорита  про-
изведений.  Практически  все  способы  перевода 
реалий  (за  исключением  опущения  и  замены 
реалии исходного языка на реалию языка пере-
вода)  можно  назвать  общеупотребительными, 
однако,  суммируя  все  вышесказанное,  следует 
отметить, что, несмотря на положительные сто-
роны  вышеуказанных  способов,  при  переводе 
всегда  необходимо  учитывать  также  и  связан-
ные  с  ними  ограничения.  Вопрос  о  переводе 
реалий  вследствие  своей  спорности  представ-
ляет собой большое поле для проведения самых 
разнообразных  исследований,  поскольку  дать 
полный и абсолютный перечень приемов пере-
вода  реалий,  указаний  и  пояснений  к  ним  не-
возможно.  В  данной  работе  перечислены  и 
подробно  рассмотрены  наиболее  часто  упо-
требляющиеся  способы,  которые  применимы 
при  переводе  основной  массы  реалий.  Однако 
вследствие разнообразия этих языковых единиц 
и  их  индивидуальных  особенностей,  приемы 
передачи  реалий  в  язык  перевода  могут  видо-
изменяться  и  соприкасаться  друг  с  другом. 
Слова-реалии  являются  очень  своеобразной  и 
вместе  с  тем  довольно  сложной  и  неоднознач-
ной  категорией  лексической  системы  любого 
языка.  Являясь  одной  из  важнейших  групп 
безэквивалентной  лексики,  реалии  выступают 
как своего рода “хранители” и “носители” стра-
новедческой  информации,  этим  определяется 
их  особая  роль  в  художественном  произведе-
нии.  Нет  единого  определения  лексики,  имею-
щей  в  своем  значении  культурный  компонент. 
В  научной  литературе  для  этого  используются 
разные  термины:  фоновая  лексика,  культурно-
маркированные  слова,  национально-маркиро-
ванные  лексические  единицы,  фоновая  инфор-
мация, реалии.  
В  заключение  можно  сказать,  что  реалия 
являются  неотъемлемой  частью  любого  языка. 
Изучении реалий настолько велика что, полное  
его  исследование  не  уместилось  бы  в  рамки 
данной статьи. Тем не  менее, на примере  рас-
Особенности перевода реалий 

220 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№5-6 (139-140). 2012 
смотренных  реалий  можно  отчетливо  предста-
вить  насколько  разнообразны  по  своей  семан-
тике и выразительности реалия. Проанализиро- 
 
вав  особенности  перевода  реалий,  следует  от-
метить,  что  ученые  отмечают  огромную  важ-
ность данной языковой единицы.   
 
Литература 
 
1    Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М.: Советская енциклопедия, 1966.     608 с. 
2   Швеыцер А.Д. Перевод и лингвистика. М.: Воениздат, 1973. 253с 
3    Крупнов В.Н. В творческоы лабораторий переводчика. М.: Международные отношения, 1976. 152 с. 
4    Ю. Д. Левина // Рес Традучторица: Переводы и сравнительное изучение литератур. СПб., 2000.                                   
 
References 
 
1    Ahmanova O.S. Slovar' lingvisticheskih terminov. M.: Sovetskaya entsiklopediya, 1966.     608 s. 
2   Shveytser A.D. Perevod i lingvistika. M.: Voenizdat, 1973. 253s 
3    Krupnov V.N. V tvorcheskoy laboratorii perevodchika. M.: Mezhdunarodnye otnosheniya, 1976. 152 s. 
4    Yu. D. Levina // Res Traductorica: Perevody i sravnitel'noe izuchenie literatur. SPb., 2000.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.С. Хасанова 

221 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №5-6 (139-140). 2012 
 
 
 
 
 
ӘОЖ 82-1 
 
К.О. Таттимбетова 
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың г.ғ.магистрі оқытушысы, Қазақстан, Алматы қ. 
E-mail: kuralay555@mail.ru 
 
Төлеу Көбдіков позиясының көркемдік кестесі 
 
Мақалада автор халық ақыны Төлеу Көбдіковтің поэзиялық туындыларына талдау жасай отырып, көркем 
шығарманың  сапасы  оның  идеялығымен,  айтайын  деген  ойымен  ғана  өлшеніп  қоймайтынын  айтады.  Яғни 
сол идея оқушыға қалай жеткізілді, қалай әсер етті деген критерийлерге де тоқталып кеткен. Автор ақынның 
өлең  ұйқасы  түрлерін,  әдебиеттану  ғылымында  қолданылып  келетін  көркемдік  құралдарды  пайдалану 
ерекшелігін  сөз  етеді.  Сонымен  қатар  автор  ақынның  ұлттық  поэзия  нақыштарын,  халық  ауыз  әдебиеті 
үлгілерін,  жаңа  сөздер  мен  көнерген  сөздерді  пайдалануын  сөз  етеді.  Мақала  авторы  ақынның  жалпы 
шығармашылығының  қай  арнасынан  болмасын  көркемдеу  құралдарының  үлгілерін  талғампаздықпен 
пайдалана отырып, оның мәнді де ойлы, әуезді де ажарлы болуына ерекше назар аударып отырған. Мақалада 
Төлеу  творчествосының  көркемдік  кестелері  әлі  де  болса  үңіле  қарап,  терең  зерттеуді  талап  ететіндігі, 
әсіресе, ақынның тілдік қоры – игерілмей жатқан, берері мол тың дүние екені айтылады. 
Автордың  ойынша,  тілі  нашар  шығарма  ешқашан  жақсы  шығарма  бола  алмайды.  Сондықтан  әдебиет 
сыншысы бәрінен бұрын шығарманың тіліне, автодың сөз өрнегіне назар аударуы шарт.  
Түйін сөздер: критерий, бұқара, ырғақ, архаизм, неологизм, құн, елбасы, лирика, диалект, көркемдік саз, 
эпитет, теңеу, метафора, гипербола, қанжар, индивидуалдық творчество, ұйқас. 
 
K.O. Tattimbetova 
Art elements of poetry of Toleua of Kodikov 
 
In article the author considers poetic works of national poet Toleua Kobdikov and says that quality of a work of 
art is estimated not only idea of work and subjects that the author wanted to tell.  More precisely, the author омечает 
such the criterion as is idea of work reached the reader and as it it affected.  The author is analyzed his originality and 
features of the use of a rhyme, graphic means of literary criticism.  And also, the author tells about his peculiar use of 
elements of national poetry, elements oral national creativity, neologisms and archaisms.  The author of article says 
that the poet in the works skillfully used elements art transformation, also paid special attention to sense and the 
contents, a rhyme and rate of work.  In article to be spoken that an art originality work of Toleua still demand 
comprehensive investigation, in particular a language stock of the author.  
According to the author bad work never becomes good work. Therefore, the literary critic first of all has to pay 
attention to work language, to art elements which are used by the author in the work.  
Keywords: criterion, public, rhythm, archaism, neologism, value, head of state, lyrics, dialect, art melody, 
epithet, comparison, metaphor, hyperbole, dagger, individual creativity, rhyme. 
 
К.О. Таттимбетова 
Художественные элементы поэзии Толеуа Кодикова 
  
В  статье  автор  рассматривает  поэтические  произведения  народного  поэта  Толеуа  Кобдикова  и  говорит, 
что  качество  художественного  произведения  оценивается  не  только  идеей  произведения  и  тем,  что  хотел 
сказать автор.  Точнее, автор омечает такие критерий, как это идея произведения донеслась до читателя и как 
она  на  него  повлияла.  Автор  анализирует  его  своеобразие  и  особенности  употребления  рифмы,  изо-
бразительных  средств  литературоведения.  А  также  автор  говорит  о  его  своеобразном  использовании  эле-
ментов народной поэзии, элементов устного народного творчества, неологизмов и архаизмов. Автор статьи 
говорит, что поэт в своих произведениях умело употреблял элементы художественного преображения, также 
уделял  особое  внимание  смыслу  и  содержанию,  рифме  и  темпу  произведения.  В  статье  говориться,  что 
художественное  своеобразие  произведений  Толеуа  все  еще  требуют  всестороннего  исследования,  в  осо-
бенности языковой запас автора.  
По  мнению  автора,  плохое  произведение  никогда  не  станет  хорошим  произведением.  Поэтому  лите-
ратурный критик, в первую очередь, должен обратить внимание на язык произведения, на художественные 
элементы, которые употребляет автор в своем произведении.   
Ключевые  слова:  критерий,  общественность,  ритм,  архаизм,  неологизм,  ценность,  глава  государства, 
лирика, диалект, художественная мелодия, эпитет, сравнение, метафора, гипербола, кинжал, индивидуальное 
творчество, рифма. 
 
__________________________________
 
 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №5-6 (139-140). 2012 
Төлеу Көбдіков позиясының көркемдік кестесі 

222 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№5-6 (139-140). 2012 
Көркем  шығарманың  сапасы  оның  идеялы-
лығымен, айтайын деп тұрған ойымен ғана өл-
шеніп қоймайды, сонымен бірге сол идея, оқу-
шыға  қалай  жеткізілді,  қандай  әсер  етті  деген 
критерийлермен де айқындалады. Ал, қандай да 
ойды болмасын жазбаша да, ауызша да оқушыға, 
тыңдаушыға  жеткізіп  тұратын  әдебиеттегі 
бірден-бір құрал – сөз. Сондықтан да жазушы-
ның, ақынның тіл байлығы неғұрлым зор болса, 
сөзді таңдап, талғап қолдануға ол неғұрлым ма-
шық болса, шығармасы да соғұрлым әдемі, со-
ғұрлым  құнды  болып  шықпақ. «Тіл – әдебиет-
тің бас мүшесі» - деген Горький сөздері осыған 
орай айтылған. «Тілі нашар шығарма ешқашан 
жақсы  шығарма  болған  емес  және  бола  ал-
майды... Әдебиет сыншысы бәрінен бұрын шы-
ғарманың тіліне, автордың сөз өрнегіне қарауы 
шарт», - деп  талап  етеді  академик  З.  Қабдолов 
[1, 200-201]. 
Шындығында  да,  бір  ауыз  өлеңнің  басын 
құрап  айта  алмайтын  қазақ  баласы  кемде-кем. 
Ал,  солардың  бәрін  ұйқастыра  алады  екен  деп 
бәрін ақындар  қатарына  жатқыза  берсек  ақын-
дықта  да,  көркем  шығармада  да  ешқандай  құн 
қалмаған  болар еді. Әрбір жазушы,  әрбір ақын 
осы қағиданы түсіне біліп, есіне мұқият ұстаса, 
соны күнделікті бұлжытпай орындай алса, сон-
да ғана оның шығармалары құнды болмақ, сон-
да  ғана  оның  аты  өлмейтін  болады,  еңбектерін 
ел қадір тұтады.  
Міне,  осы  тұрғыдан  қарағанда  Төлеу  Көб-
діковтің – қазақ әдебиетінен алатын өз орны, өз 
сыбағасы  бар  ақын.  Төлеудің  ауызша  айтқан 
да,  жазбаша  шығарған  да  өлеңдерінен  оқушы 
тәтті  нәр  алғандай  болады.  Ақынның  тіл  бай-
лығына,  тілінің  сап  алтындай  тазалығына,  ар-
тық  сөз  қоспай,  әр  сөзін  өз  орнына  қойп,  пай-
далана  білетін  талғампаздығы  таң  қалдырады. 
М.Әуезов  бір  хатында  «Төлеудің  басқа  қарт 
ақындардан  өзгеше  бір  қасиеті – өлеңді  жазып 
та,  ауызша  да  шығаратындығы  және  өлеңіне 
көлденең бірден-бір жол еңгіздірмейтіндігі. Ол 
жазған, шығарған нәрсеге хатшы ақынның қол 
жүгір-туінің  қажеті  жоқ  көрінеді», - деген  еді 
[2, 93]. Мұхаң  осындай  баға  берген  ақынға 
бұдан артық мақтау айтуға бола ма екен? 
 
Өлеңге әркімнің ақ құмары бар, 
Ішінде аз-аз ғана ұғары бар. 
Көн жамап былғарыға былғамалық, 
Әр сөздің өз жөнімен ұнары бар... 
Аз сөзден көп мағына шығарып ал [3, 228] – 
 
дейді ақын. Осы талабынан өзі де ауытқымауға 
тырысқан.  
Төлеу  Көбдіков  өлеңдері  өзінің  көркемдік 
қасиетімен,  халық  мүддесіне  сай  терең  мазмұ-
нымен,  қалың  бұқара  жұртшылыққа  түсінікті 
қарапайымдылығымен елге әсерлі, өнегелі бол-
ды. Ол қандай тақырыпта қалам тартса да оның 
жырларынан  өрен  жүйрік  халық  ақынының 
тұлғасын  көреміз. «Ақынның  қаруы – тіл». 
Күллі құбылыстар құпиясы мен олардың сабақ-
тастығын айтып бере алтын күш – поэзия десек, 
ал  поэзия  тілі – образды  қуат  пен  бейнелі  су-
реттің,  сұлу  ырғақ  пен  төгілмелі  ұйқастың  не-
гізі» [4, 17]. Төлеу  ақынның  поэзиясы  да  осы 
талап деңгейінен шығып, көркемдік қуаты ішкі 
мазмұнымен астарласып, үндестік тапқан.    
Төлеу  шығармашылығында  қазақ  тілінің 
орасан  зор  байлық  қорын  молынан  пайдалана 
білген.  Оның  өлеңдерінде  қазіргі  кезде  сирек 
естілетін,  тіпті  мүлде  естілмейтін  архаизмдер 
мен  өнер-білімнің  жетілуінен,  қоғамның  өсуі-
нен  пайда  болған  жаңа  неологизмдер  де  көп 
кездеседі. 
Бірақ,  ақын  соларды  қалай  болса  солай  тіз-
бектей  бермей,  орын-орнына  қойып,  талғап 
пайдаланады. Көнерген сөздер мен архаизмдер-
ді  көбінесе  ескі  ауылдың  тұрмысын,  өзінің  өк-
сіп өткен жастық өмірін сипаттағанда қолданса, 
бүгігі өмірін, бүгінгі колхозды ауылды, әділетті 
жаңа  заманды  жырлағанда  кейінде  туып  кең 
етек жайған жаңа сөздерді пайдаланады.  
 
«... Құн алы, жесір жауы, жер таласы...» 
«...Ойда ояз, қырда болыс, ұлықтары...» 
«...Шығатын елу уйден елубасы, 
Қолынан ұстағанға шардың тасы...» [3, 213],  
 
- деген жолдардағы асты сызылған бүгігнгі күні 
екінің  бірі  біле  бермейтін  сөзермен  кешегі  ме-
ңіреу  өмірді  суреттесе,  бүгінгі  өмірді  жырла-
ғанда  тіліміздегі  жаңа  лексикалық  атауларды 
(комбайн, трактор, плуг, сеялка, бункер, элева-
тор, канал, танк, самолет, автомат, бесжылдық, 
ударник т.б.) пайдаланады.  
Елінің елдік намысын қорғап, жауға шапқан 
батыр бабаларын өз дәуіріне лайықты қылып 
 
Долданып қорамсаққа қол салғанда, 
Сар жебе сарнап өтіп сан қабаттан. 
Бота көз, бөкен қабақ, болат тұяқ, 
Аттары теке жаумыт қазанаттан 
Желегі найзасының дүр-дүр етіп, 
Көк сұңғы ұңғысынан қанға батқан, [3, 22], -  
 
деп  сипаттайды,  сөйтіп  әр  заманға,  әр  дәуірге 
лайық бояулар арқылы жылрап отырған объек-
тісін  тыңдаушысының  көз  алдына  елестетуге 
тырысады. 
К.О. Таттимбетова 

223 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №5-6 (139-140). 2012 
 
 
Төлеу  көнерген  сөздер  мен  архаизмдерді 
өлеңдерінде  жиі  пайдаланғандығы,  сөз  таппай 
отырғандықтан  емес,  туған  өлкенің  табиғаты 
мен  дәулетін,  оның  дәстүр-ғұрыптарын  ана 
тіліміздегі нақыш бояуларымен әрлендіру, көр-
кемдеу  үшін  пайдаланады,  тақырыбына  орай 
қазақ  халқының  тілдік  қорын  кең  қолдануға 
тырысады. «Өскен  мал,  өнерлі  еңбек»  деген 
өлеңі осының дәлелі.  
 
Кержағал, ащы аралас малға шүйгін,  
Қонысы – тау, саясы – самал екен. 
Бүргелі, бүлдіргелі, бадамшалы 
Сай-сайдан мөлдір бұлақ ағады екен [3, 141]. 
 
Осы  шумақтағы  кержағал,  бүрген,  бүлдір-
ген, бадамша деген шөп аттарын екінің бірі біле 
бермейді. «Бүргелі,  бүлдіргелі,  бадамшалы»  деп, 
-лы, -лі  қосымшаларының  қайталанып  келуі 
арқылы ақын колхозды ауылдың шүйгін жайы-
лымдарының  бояуын  қоюландырып  көз  алды-
ңызға елестетеді.  
Төлеудің лирикалық қорында ескірген арха-
истік сөздермен бірге жергілікті диалектілер де 
бірен-саран кездесіп отырады. Татыраң, құтып, 
ебі,  бұлық,  зың  тағы  сондай  сөздер  тегі  Семей 
облысы  тұрғындарының  жергілікті  диалекті-
лері болса керек.  
Ақын творчествосына тән тағы бір қасиет – 
Төлеу  өз  өлеңдерінде  халық  қазынасы  болып 
табылатын  мақал-мәтелдерді  жиі  пайдаланы-
лады.  Мысалы  «Еріншектің  ертеңі  таусыл-
майды», «Жақсы  әке  жаман  ұлға  қырық  жыл 
азық», «Бірлік  қыл – тірлік  қылсаң», «Көпке 
ырыс – жақсы туса», т.б.  
 
«Жері байдың елі бай» деген осы» 
«Алыссаң атаңды жық» деген бар ғой, 
«Жақсыда кек, жаманда тек болмайды» [3, 153-207], -  
 
секілді  мақал-мәтелдер  ақын  өлеңдерінде  жиі 
кездесіп  отырады.  Төлеу  өзі  де  кей  жерлерде 
ұтымды  ойларын  мақал-мәтелдерге  ұқсата  құ-
растырып  отырады,  яғни  ақын  шығармашылы-
ғында тыңнан құрастырылған бір топ сөздер ел 
ішінде кең таралып, мақал-мәтел ретінде қолда-
нылып жүр: 
 
«Ақымаққа адырайған көз бітеді, 
Мақтаудың әңгімесі тез бітеді». 
«Ақ көңіл, аты арымас ақ жарқыным. 
Керегі жоқ дедім ғой итке алтының. 
Басқа елдің ерен бақты сарайынан, 
Жұрты артық көшіп кеткен өз халқымның». 
«Табысқа мақтансақ та, мастанбайық» 
«Мылтықтың күмісін емес, тиісін айт» [3, 126-155], -  
деген ой түйіндері – қанатты сөздер қатарынан 
орын алуға лайық сөздер.  
Жалпы халық ақындары шығармашылығын-
да қазақ халық әдебиеті тілі байлығының ең бір 
нәрлі де ажарлы, көркемдік сазы келіскен үлгі-
лері молынан ұшырасады.  
Тақырыбын  ашып,  оқушыға  ойын  қызықты 
да  көркем  етіп  жеткізе  білу  үшін  Төлеу  поэ-
зиясында  теңеу,  айқындау  (эпитет),  ауыстыру 
(метафора),  астарлау  (символ),  кекесін  (иро-
ния),  ұлғайту  (гипербола),  литота  (кішірейту) 
сияқты халық ақындарының тілдік қолданыста-
рында  кездесетін  көркемдік-бейнелеу  тәсілде-
рінің бәрін ұтымды пайдалана білген. Және бұл 
тәсілдерді  пайдаланғанда  ақын  бұрынғы  ауыз 
әдебиетінің дәстүрімен үнемі жалаң қолданбай, 
күрделендіріп те отырған.  
Ақын  шығармашылығында  «көркемдік  қиял-
дың жемісі» саналатын теңеу жиі кездесіп оты-
рады. Мысалы: 
 
Майысқан балдыр гүлдей, жиырма бес, 
Шал болдық бүкірейген буын қатып. 
Түлкідей түнде жортқан, қайран өмір, 
Күн батса, кеш тұрамыз бұрын жатып [3, 156], 
 
немесе, 
 
Мұғалім берген сабағын, 
Екі айтқызбай жаттаймын. 
Кәмелетке жетемін, 
Енді қарап жатпаймын. 
Қаламым найза қанжардай, 
Дәуітімді ақтаймын. 
Жауға қарай қаптаймын, 
Басынан қарғып аттаймын. 
Өз жерімнің шетіне  
Барғанда бір-ақ тоқтаймын [3, 47]. 
 
Ақын қаламын «найза қанжардай» деген те-
ңеу  арқылы  өткірлік,  күштің  бейнесі  ретінде 
алынады. «Қазақтың білекті бірді жығар, білім-
ді мыңды жығар» деген мақалына үндес, «Жау-
ға  қарай  қаптаймын,  Табаныммен  таптаймын» 
деп нағыз күштің білімде екенін астарлап, бей-
нелеп береді.  
 
Аумағым – Алатаудың аймағындай, 
Салмағым – бүкіл дүние салмағындай, 
Шоқтығым бар әлемнен жоғары тұр, 
Асқар шың Гималайдың заңғарындай [3, 48]. 
 
Туған елінің тәуелсіздікке ие болып, дербес 
шаңырақ  көтерген  Қазақстанның  бүгінгі  бе-
реке-дәулетіне масаттанады, аумағын Алатауға, 
салмағын  жерге,  шоқтығын  Гималайдың  биік 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №5-6 (139-140). 2012 
Төлеу Көбдіков позиясының көркемдік кестесі 

224 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№5-6 (139-140). 2012 
шыңына  теңейді.  Елінен  өзін,  өзінен  елін  бөл-
мейді, елінің орнына өзін қойып мен деп сөйлейді. 
 
Менің бұл күштілігім елімменен, 
Елімнен туған мың-мың ерімменен [3, 47], -
 дейді. 
 
Мен – қаһарман алыппын, 
Әлемге айна жарықпын. 
Басқан сайын бақ өрлеп, 
Нұрға толған халықпен [3, 11-48], -  
 
деп метафоралық сөз  алмастыру тәсілі арқылы 
Қазақстанын алыпқа да теңейді, сәулелі жарық-
қа да балайды.   
Сонымен қатар, біріңғай дауысты дыбыстар-
ды қайталайтын (ассонанс) дыбыстық үндестік-
тің мол кезедесуі – Төлеу Көбдіков поэзиясына 
тән ерекшеліктің тағы бірі. Мысалы: 
 
Алғаннан басқа ойлаған санаң бар ма, 
Айтып болмас, құлқы ауған надандарға [5, 20]. 
 
немесе,  
 
Ел үшін туған соң, мен елім деймін, 
Еліме еңбек етсем ерінбеймін [5, 21]. 
 
Ақын  поэзиясында  біріңғай  дауыссыз  ды-
быстардың  да  қайталануы  (аллитераия)  да  жиі 
кездеседі. 
 
Бәрі ақын Шардан барған Рақымбай, 
Бәрінің қалағаны жоқ ұнатылмай. 
Бәйгіге тың қосылған жүйрік еді, 
Бұ-дағы сөйлеп шықты бір ақындай [5, 25]. 
 
«Кез-келген ақынның күштілігі, шығармала-
рының  қуаттылығы  көркем  дүниелерінің  мета-
форалық  жүйесінде.  Метафоралық  ойлаудан 
ақынның  көзқарасы,  ойы,  қабылдауы,  филосо-
фиясы ғана танылмайды, индивидуалдық твор-
чество иесі екендігі де аңғарылады» [3, 28]. 
Халық ақындары поэзиясында жиі қолданы-
латын  көркемдеуіш-бейнелеуіш  құралдардың 
бірі – символ. «Символ  бір  нәрсені  не  құбы-
лысты тура суреттемей, бұларға ұқсас басқа бір 
нәрсеге, не құбылысқа құпия теліп, жасыра жа-
рыстырып,  бүкпелей  бейнелеу,  ойды  да  ашық 
айтпай, тартымды тұспалмен түсіндіру» [6, 219]. 
Символ  арқылы  халық  ақындары  адам  бей-
несі,  жалпы  өмір  туралы  көзқарастарын  астар-
лап  білдіріп,  ажарлап,  айшықтап  көрсететін 
болған.  Мысалы,  хал  үстінде  жатқан  Уәйістің 
көңілің сұрай барған Төлеу ақынның:  
 
Көк тұлпар кісінесе белдеудегі, 
 
Тулаған өлең шығар кеудеңдегі. 
 
Кәрі қыран секілді бір сілкінші, 
 
Ақын ең бас имеген өр кеуделі... 
 
Басыңда бір қара құс сұқсияды,  
 
Сен қашан дос болып ең молдаменен [3, 167], -
  
 
деген  сөзіндегі  көк  тұлпар,  қара  құс – символ-
дық бейнелер. 
Өлеңді өлең етіп, оған нәр беріп, көркемдеп 
тұратын факторлар тек буын, бунақ, шумақпен 
ғана  шектеліп  қоймайды.  Қай  елдің  өлеңі  бол-
масын, әсіресе қазақ өлеңдеріне тән, бір маңыз-
ды фактор – өлеңнің ұйқасы.  
Ұйқас  - өлең тармақтарындағы аяққы сөзер-
дің  дыбыстас  естілуі, 
үндестігі
.  Жалпы  ұйқас 
ырғақты  күшейтеді,  тармақ  жіктерін  ажыра-
тады.  Ұйқас  ө
лең
  жолдарын  бір-біріне  келген, 
өлеңнің шумақ, тирада сияқты бөліктерінің әр-
қайсысын  бір  бүтін  етіп  тұтастырады,  соңдық-
тан әр шумақтың немесе әр тираданың ұйқасы, 
суреті  өз  алдына  бөлек-бөлек  болып  келеді. 
Қазақ поэзиясында ұйқастардың түрі көп.  
Бірақ  ең  негізгі  және  көп  қолданылатын-
дары мыналар:    
1. Қара өлең ұйқас                
2. Шұбыртпалы ұйқас          
3. Ерікті ұйқас                       
4. Кезекті ұйқас                     
5. Шалыс ұйқас  
6. Егіз ұйқас  
7. Аралас келетін ұйқас  
8. Осы күнгі ерікті ұйқастар 
Ал Төлеу шығармаларына үңіле қарасақ, біз 
одан  ұйқастын  алуан  түрлерін  кездестіреміз. 
Онда толымды ұйқастар да, толымсыз ұйқастар 
да кездеседі.  
 
Мусин сипап көрген жоқ маңдайымнан. 
Төпелеп ертеңді-кеш мал қайырған, 
Бір күні ауыздықпен қоя берді, 
Сонысы қалар емес таңдайымнан [5, 66].  
 
Бұл үзіндіде әр тармақтың соңғы буыны бір-
дей естіліп, ұйқасып келеді. Сондықтан толымды 
ұйқастар қатарына жатады. Ал мына бір үзіндіде 
 
 
Жол салып, бақыт шыңы – болашаққа, 
Еңбекке, білімге кең есік ашты, 
Ер, әйел, аға-іні, кәрі-жасқа [5, 89]. 
 
Әр тармақтың соңғы бір буыны ғана ұйқасып 
келіп  толымсыз  ұйқас  құрайды.  Дегенмен,  Төлеу 
өлеңдерінің  көпшілігі  толымды  ұйқас  түрімен 
жазылған.  
Енді  ұйқастарының  түрлерін  талдап  көрсек, 
ақынның  көп  өлеңдерінде  қара  өлең  ұйқасы, 
кезекті ұйқас, шалыс ұйқастар жиі кездесетінін 
К.О. Таттимбетова 

225 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №5-6 (139-140). 2012 
 
 
байқадық.  Бірақ,  кей  өлеңдерінде  ұйқастың  бас-
қа  түрлері  де,  атап  айтқанда,  егіз  ұйқас,  ерікті 
ұйқас, аралас ұйқастар да кездесіп отырады.  
 
Өніп, артып,   - а 
Асып, шалқып,  - а 
Еңбектің туы дүрілдеп   - б 
Шарадан асып,   - а 
Екпіндей тасып,  - а 
Тоғанның суы күрілдеп  - б 
 
Толқын тоқсан толғанып,   - а 
Қырандайын қомданып,      - а  
Екі дүние көлемін        - б 
Тегіс көрген көнемін. - 
б 
Е-е-леп қиқу шыққанда ,      - в 
 
 
Ерік бермей тоқтарға           - в 
Өршеленіп өр қиял!              - г 
Көк дауылдай долданып,      - а 
Көгерген көлкіп көл кәзір     - д 
Ойым – теңіз, мен – қайық.   – а 
 
Ақын  жалпы  шығармашылығының  қай  арна-
сынан  болмасын  көркемдеу  құралдарының  үл-
гілерін  талғампаздықпен  пайдалана  отырып, 
оның мәнді де ойлы, әуезді де ажарлы болуына 
ерекше назар аударып отырған. 
Төлеу творчествосының көркемдік кестелері 
әлі де болса үңіле қарап, терең зерттеуді талап 
етеді.  Әсіресе,  ақынның  тілдік  қоры – игеріл-
мей жатқан, берері мол тың дүние. 
 

жүктеу/скачать 18,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: