«ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІДЕГІ ЖАСТАРДЫҢ РӨЛІ»

№ 40 (162) 6 ҚАЗАН, БЕЙСЕНБІ, 2016 ЖЫЛ

Мұхтар МАҒАУИН

Жалғасы. Басы өткен нөмiрде

«Зағип». Бүгінгі баспасөзде көп 

ұшырасады. «Зағиптар қоғамы» де-

ген бірлестік те бар екен, орталары-

нан  дау  шығып,  сотқа  жетіп,  біраз 

шулатты. Мен басында қандай зағип 

деп ұқпай қойып едім, ақыры толық 

түсіндім: көзі кеміс кісілер, солардың 

өзіндік қауымдастығы. Қазақ тілінде 

«зағип»  –  ауру­сырқаулы,  кемтар, 

мүгедек  жан.  Ал  көзі  кеміс,  тура-

сын  айтқанда  «соқыр»  сөзінің  бір 

баламасы – «көр», тұп­тура атауды 

дөкір  көрсек,  сирек  қолданылатын, 

біршама сыпайы, «басыр» деген сөз 

бар.  Әлбетте,  құдай  тірі  пенденің 

маңдайына  бермесін,  соқыр,  көр, 

басыр  кісілер  де  зағип  қатарында, 

алайда,  айттық,  сал  ауру,  аяғы, 

қолы  кеміс  шолақ  пен  молақ,  бүкір 

мен ақсақ – мүгедек, дертті кемтар 

атаулының  бәрі  «зағип».  Қазақтағы 

«бишара»,  «мүсәпір»  –  әдетте 

тұрмыс кебіне байланысты айтылса, 

«зағип» – тек қана дене сырқатына 

қатысты  сөз.  Яғни,  манағы  «зағип» 

–  жалпылама  ұғым,  ал  көзі  кеміс 

кісілер – «басыр», бұлардың өзіндік 

ұжымы  –  «Басырлар  қоғамы»,  не-

месе  «Басырлар  қауымдастығы» 

аталуға тиіс.

«Қаймана».  Қазіргі  нақты  қол­

да ныстағы  қалыбы  –  «қаймана  қа­

зақ».  Яғни,  «жалпы  қазақ»,  «исі  қа­

зақ»,  тіпті,  «өзіміздің  қазақ»  дей тін 

ұғым  бермек.  Қолы  жүйрік  жур на­

лис теріміз  және  жекелеген  бір  жа-

зушылар  осылай  ойлайды.  Шын­

дығында,  «қаймана»  –  бөтен,  бей-

сауат,  көлденең  [кісі]  деген  сөз, 

жау  емес,  бірақ  жат,  бөгде.  Сон-

да  «қаймана  қазақ»  –  өзіміздің  ту-

малас,  ағайындас,  біртұтас,  жалпы 

қазақ емес, туыс та, біліс те, тілектес 

те емес, әлдеқайдағы «бөтен қазақ» 

болып шығады. Бұл турасында осы-

дан  төрт­бес  жыл  бұрын  арнайы 

жазған  азаматтар  болған,  бірақ 

кезінде  бәсеңсігенімен,  қолда ныс­

тан  шыққан  жоқ,  ағымдағы  бас па­

сөзден,  атаулы  сайттардан  ұшыра­

сып тұрады.

Сонымен,  байырғы  тіліміздегі 

«қаймана» – бөтен, сыртқары, қағай 

деген  ұғым  береді,  яғни  «қаймана 

қазақ» – қазіргі қолданыстан мүлде 

кері мағынадағы тіркес.

«Қараша».  Ағымдағы  баспа­

сөз де жиі ұшырасады, бұқара жұрт, 

еңбекші қауым, жалпы халық мағы­

насында. Барды бұрмалаудың әдеп­

кі  бір  көрінісі.  Бұл  бұзылған  сөздің 

түп  төркіні  –  «қарашы».  Арғы  за-

ман да  ханның  кеңесші  бегі:  «Хан 

қа сында  қарашы»  деген  мәтел  де 

бар.  Кейінірек,  «ақсүйек»  емес, 

«қара  халық»,  «қалың  бұқара»  ма­

ғы насына  көшкен:  «Ханның  жақсы 

болмағы  –  Қарашының  елдігі,  – 

Қарашы  халқы  сыйласа,  –  Алтын­

нан  болар  белдігі»,  –  деген  Бұ қар 

жырау,  Абылай  ханға  айтқан  уағыз 

толғауларының  бірінде.  Бар лық 

жазба  нұсқаларда  айта­қате сіз  – 

«қарашы».  Ал  «қараша»  –  «қара­

қоңыр» деген сөз, мәселен, «қараша 

үй»,  ақбоз  емес,  жыртық­жамау 

да  емес,  орта  жағдайдағы  киіз  үй. 

«Қараша» айы бар, ол мүлде басқа.

Сонымен, «қараша халық» емес, 

«қарашы халық» болды.

«Қар  барысы».  Бұл  –  «снеж-

ный  барс»­тың  тікелей  аудармасы. 

Орыстың  көлеңкесі  жоқ  кезде  Ала­

тау мен Ерен­Қабырға, бүткіл қы рат 

Азияда  ғұмыр  кешкен,  қазірде  мүл­

де  сиреген,  мысық  тұқымдас,  қож­

бан,  жыртқыш  аң  –  қазақша  атауы  

«ірбіс».  Күні  кешеге  дейін  осылай 

жа зылып  келді,  тіл  білместердің 

соң ғы төрт­бес жылда жеткен табы-

сы.

«Қорған».  Мүлде  масқара 

бол дық.  «Есік  қорғаны…»  «Қа зақ 

даласындағы  ежелгі  сақ  қорған да­

ры…» Қайдағы қорған, қандай қабыр­

ғалы  қамал?  Орысшаға  көшірсек, 

«крепость», немесе «крепостные со-

оружения» – бекіністі құрылым екен. 

Біздегі қаптап кеткен «қорған» – сол 

орыстың түркиден еніп, мүлде басқа 

мағынаға ие болған «курган» сөзінің 

нақпа­нақ  көшірмесі.  Бірақ  айттық, 

қазақша  «қорған»  сөзінің  жалғыз­ақ 

мағынасы бар – қамалды, қабырғалы 

берік шеп. Ал Есіктегі – Алтын адам 

табылған,  Алтайдағы  Құдырғы,  Па­

зырық  және  басқа  да  тараптағы 

бі разы  зерттелген,  көпшілігі  сол 

қалпында тұрған, қазыналы немесе 

әлі  де  ашылмаған,  жұмбақ  кейіпті, 

қадым замандарда елбасы, рубасы, 

батыр,  бағлан  көсемдер  жерленіп, 

қабір  үстіне  қолдан  үйілген  үлкен­

ді­кішілі,  қисапсыз,  жасанды  төбе­

шік тердің  қазақтағы  бағзы,  күні  бү­

гінде  әдеби  қолданыстағы  атауы  

–  «қорым!»  Кейде  «мықтың  үйі» 

деп те аталады. Бала кезімізде үл­

кен  әкелеріміз:  «Қазақтан  бұрын 

бұл  өлкеде  мық  деген  халық  бо-

лыпты, солардан қалған белгі» деп 

ұғындыратын.  Аңыз,  ауызекі  айты-

лым  бойынша  «мықтың  үйі»  деңіз, 

оған  арнайы  түсінік  қажет  деп  са­

на саңыз  –  жалпыға  ортақ,  әдеби 

«қорым»  бар  –  тек  қана  «қорған» 

емес! Біздің қазақша түртпейтін ша­

лағай  тарихшыларымыздың  орыс­

ша  жазылған  еңбектері  арқылы 

таралған  «курган»  қазақшаға  «қор­

ған»  қалыбында  қотарылып,  тари-

хи  таныммен  қатар,  таза  тілімізді 

де бүлдіріп жатыр. «Есік қорғаны…» 

емес, осы шаршыда және басқа да 

төбешік,  төмпешіктердің  орнын-

да  ешқашан  ешқандай  «қорған» 

бол маған,  әуел  бастан­ақ  тас­

ты,  топырақты  үймек  –  «қорым!» 

«Есік  қорымы»,  «сақ  қорымдары» 

–  міне,  дәп  осылай.  (Көне  қыпшақ 

және  қазіргі  кейбір  түрік  тілдерінде 

«оба». 

Мәселен, 

Қырымдағы, 

әлем ге  әйгілі  мәдени,  тарихи   қазы­

налар  шыққан  «Күл­Оба»  және 

соған  қарайлас  «Қара­Оба»,  «Ал­

тын­Оба»  һәм  басқа  да  «обалар».  

«Оба»  жалғанымы  Қазақстан  ше­

гін дегі  кейбір  қорымдар  атауын-

да сақталған, айталық, Батыс  өлке, 

Бөрілідегі  «Қырық­Оба».  Алай да, 

жекелей  алғанда,  қазіргі  қазақ та ғы 

«оба» сөзінің мағынасы мүлде бас­

қаша:  бұл  –  әдетте  тоқал  төбешік, 

шоқы биіктер басында атаулы белгі, 

немесе  қарауыл  көлегей  ретінде 

тас тан қалап, орнықты тұрғызылған, 

асса кісі бойы, немесе одан да ала-

са, ұзыншақ , көрнекі нысан.)

«Қызметші». Мұндай сөз қа зақ­

та ежелден бар. Бұрнада үй ша руа­

шылығында  жүретін  әйел,  қо ра  та-

зартып,  қар  күреп,  қи  оятын   еркек, 

яғни,  құл  мен  малайдан  бір  саты 

ғана  жоғары,  басы  бостан,  әйтсе 

де тіршілік қамындағы кіріптар жан. 

Бүгінгі  қазақ  жетік  білетін  орыс 

тіліне  көшірсек  –  «слуга»,  «прис лу­

га». Кейінде советтік, әкімшілік кең­

се лерінде,  мектеп  және  басқа  да 

жайларда  от  жағатын,  үй  сыпыра-

тын, еден жуатын қызметшілер пай-

да  болды  –  «уборщица»,  бүгінде 

кез  келген  байшыкештің  мекен­

тұрағын,  бақша­бауын  қарайтын, 

күнделікті тұрмыс қажетін атқаратын 

бірнеше,  тіпті,  ондаған  қызметшісі 

бар. Кемсіту емес, әркім жағдайына 

қарай жұмыс жасайды, адал еңбек­

тің бәрі орынды, алайда, қандай да 

бір нәрсенің төл атауын бұрмалауға 

болмайды:  «қызметші»  дегеніңіз  – 

«слуга».  Ал  бізде  бәрі  «слуга»  бо-

лып  кетті,  «мемлекеттік  қызметші», 

«әскери  қызметші»,  тағы  бірдеңе 

«қызметшілер».  Күні  кеше  ғана, 

осын дай,  қол  жұмысы,  әдепкі 

жиым­теріммен 

айналыспайтын, 

бі рақ  белгілі  міндеті  бар  кісілер 

–  «қыз меткер»  деп  аталатын  еді: 

«мем лекеттік  қызметкер»,  «әскери 

қыз меткер»,  «кеңсе  қызметкері», 

«ғы лыми қызметкер…» Әрине, бар­

лығы  да  «данагөй  елбасы»  мен 

«егемен  елдің»  қызметінде,  бірақ 

«қызметші» емес, «қызметкер». Жа-

ман болар, жақсы болар, әр нәрсенің 

артық емес, кем емес, өзіне ғана тән 

анықтамасы  бар  дедік.  «Қызметші» 

бір  бөлек,  «қызметкер»  бір  бөлек. 

Әрқайсы өз орнында тұрғаны жөн.

 

«Өзіне қол жұмсау», «өзіне қол 

салу».  Бүгінгі  қазақ  баспасөзінде 

«суицид», яғни өзін­өзі өлтіру мағы­

на сында жаппай қолданылады. Бұр­

нағы жұртымызда болмаған сұмдық. 

Кемел  жастағы  әйел  мен  еркектің, 

әсіресе,  кәмелетке  толмаған,  жа­

ңа  толған  өспірімдердің  ерікті  түр­

де  өмірден  кетуі  –  шетін  оқиға 

емес,  әдепкі  жағдайға  айналыпты.  

Бұл  ретте  біздің  егемен  респуб ли­

камыз  әлемдегі,  бар  жағынан  да­

мыған,  ендігі  «қатарына  қосылып 

қойыппыз»  дейтін  елу  мемлекет 

тұрыпты,  арман  болған  таңдама 

отыз  елдің  де  алдына  түсіп,  тіпті, 

ондық,  бестік  қана  емес,  алғашқы 

үш  орынның  біріне  шыққан  сияқты. 

Себеп,  салдары  қандай  болса  да, 

бәрін  түгел  жасырып  қалу  мүмкін 

емес,  сыздықтап  баспасөзге  өтіп 

кетеді.  Орысшасы  анық:  «само-

убийство»,  немесе  халықаралық 

«суицид».  Қазақ  тілінің  тазалығы 

үшін  күрескер  «тіл  жанашырлары» 

бүткіл  техникалық,  ғылыми,  саяси 

және әлеуметтік терминдердің бәрін 

«қазақшалап», елу жылда арылмас 

былық  ботқа  жасады,  сондықтан 

ешбір  жат  сөзге  орын  жоқ,  орыс-

шадан тікелей аударамыз. «Самоу-

бийство» – «өзін­өзі өлтіру» болады 

екен,  тым  дөкір,  біздің  бүгінгі  шат­

шадыман  өмірімізге  үйлеспейді, 

сондықтан  сыпайырақ  анықтама  із­

де леді. Ақыры таптық – бұл төтен ше 

пәлекет крепостник­құлдық заманы-

нан  бері  үйреншікті  қалыпқа  түскен 

орыс  жұртының  байырғы  тілінде 

«наложить  на  себя  руки»  деп  ата-

лады екен, қазақшаға нақпа­нақ ау-

дара саламыз: «өзіне қол жұмсау», 

«өзіне­өзі қол салу» болып шығады. 

Мән­мағынасы түсінікті сияқты. Тие­

сілі  деректерге  тіркелген  себепті 

түсінікті,  бірақ  қазақ  тілінің  оралы-

мына мүлде қайшы, теріс құрылым. 

«Қол  жұмсау»  –  қашанда  ұрып­

соғу  мағынасын  берген.  Мәсе лен, 

әлдебір  мас  немесе  нойыс   еркек 

«әйеліне  қол  жұмсайды».  Алдағы 

өмірден  ешқандай  сәуле  көрмеген 

әлдебір  бейбақ  бала  немесе  азап-

ты  тіршіліктен  түңілген  әйел  мен 

еркек «өзіне­өзі қол жұмсаса», көл­

денең көмексіз, өзін­өзі сабаған бо-

лып  шығады.  «Қол  салудың»  хик­

меті бұдан да сорақы. Кәдімгі қазақ 

тілінде  «қол  салу»  –  әйел  затына 

көңіл  білдіру,  жай  ғана  айналдыру 

емес,  қойынға  шақыру,  жыныстық 

қатынасқа талап деген ұғым береді, 

айқын  орысша  нақтыласақ  –  «сек-

суальное  домогательство»,  еу-

ропа  тілдерінен  аудармасы.  Ал 

қазақша «өзіне қол салды», – «өзін­

өзі  қоздырды»  болып  шықпақ.  Енді 

қайттік?  «Аллаңнан  ойбайым  ты-

ныш» дегендей, манағы тәркі болған 

«өзін­өзі  өлтіру»  қабыл дануға  тиіс. 

Немесе  жат  жұрттың  салқыны, 

жат  жұрт  әкелген  зама на  ыңғайы, 

тіршілік  салтымызда  болмаған  жат 

ұғым сол озық ха  лықтар лұғаты бой-

ынша,  «суицид»  аталсын.  Өмірде 

күнделікті  болып  жатқан  жағдай 

және жыл өткен сайын бес, он пай-

ыздан  көтеріліп  келеді,  тілімізге 

тезінен сіңісіп кетпек. Қайткенде де, 

дәп  қазіргі  «жалпы  жұрт  байлыққа 

бөккен,  бар  жағынан  бірдей 

жетілген»  кезімізде  бұл  сұмдықтың 

өзінен  де,  сөзінен  де  құтылу  тым 

қиын болып тұр.

«Майор».  ХІХ  ғасырдағы  отар­

лық  заманға,  әдебиет  тарихы-

на  қатысты  зерттеу  еңбектерде 

қол да нылып  жатыр.  Көп  білгеннің 

бір  пайдасы.  Дулат  ақынның  тол­

ғау ларында:  «Майырдың  алса 

бұй рығын,  –  Борбайға  қысып  құй­

рығын, – Ел пысығы жортады», – де-

ген  сөздер  бар  еді.  «Абай  жолы» 

романында  да  әлденеше  жерде 

(кейінгі басылымдарда түзетіліп кет-

песе)  «майыр»  аталатын.  Бүгінгі 

білермендер бұл сөздің түп­төркінін 

нақты  тауыпты  –  «майор»  екен, 

осыған  дейін  түсінбестікпен  жаңсақ 

жазылып келген. Дулат – оқымаған 

кісі,  ал  Әуезов…  даналардың  да 

қателесетіні  бар.  Бұл  «майыр»  – 

қазақ  арасында  қалыптасқан  та-

рихи  атау  екенін  байыптауға  өр­

кеуде сенім мен кенен білік бөгесін 

жасаған.  «Майор!»  Ал  «майыр» 

– патша өкіметі орнатқан дуан әкім­

шілігінде  аға  сұлтаннан  кейінгі, 

шын  мәнісінде  барлық  жағдайды 

бақылап,  тексеріп,  тежеп,  бағыттап 

отыратын,  орыс  текті  шенеуніктің 

әскери  атағы  емес,  мәртебесі. 

Әуелде  әлдебір  майор  болуы  мүм­

кін.  Одан  кейін  майор  ғана  емес, 

штабс­капитан,  бәлкім,  подполков-

ник, тіпті, хорунжий. Қарқаралыдағы, 

Семей,  Көкшетаудағы  орыс  әкімі 

атаулының  шен  дәрежесі  әрқилы 

бо луы мүмкін, бірақ қазақ үшін бәрі 

де  «майыр».  Осылай,  түзетусіз  жа­

зы луға тиіс.

«Ортанқол». Әдеби сында  «ор­

тан қол  шығарма»,  әдепкі,  әрқилы 

мақалаларда  «ортанқол  дүние» 

дей тін  баға  айтылып  жатады.  Ке-

ремет  шығарма,  керемет  дүние 

емес,  орташа,  жұпыны  деген  ма­

ғы нада.  Ортан  қол  ұғымы  –  батыс  

жұрттарына  керісінше,  біздің  ха­

лықта  «озық»  деген  сөз.  Қолдың 

ортаңғы,  ұзын  саусағына  теңеуден 

шыққан.  «Ортан  қолдай  азамат» 

дейді біреуді мадақтағанда. Сондай­

ақ, «ортан қолдай, көрнекті роман». 

Бұл жерде бар кілтипан «ортан қол» 

мен шынында да орташа «ортақол» 

шатысып,  орындары  ауысып  кет-

кен.  Кез  келген  жөндем  сөздің  бір 

қарібін  өзгертіңіз,  не  болып  шығар 

екен.  Білместік  қана  емес,  әуелгі 

бір салақтық нәтижесі. Бізде қанша 

айтсаң  да  қате  түзелмейді,  тіркесе 

созылып, мәңгілікке дейін жалғасып 

кете бермек. Осы айтылып отырған 

«орташа  ортан  қол»  ғана  емес,  қа­

тар лас  басқа  лепесімізден  соң  да 

әлдене  оңалып,  жөнделеді  деп  ой­

ламаймын,  әйтеуір  бізден  сөз  қал­

масын  деген  далбаса.  Бірақ  бас­

тап  қойған  соң,  межелі  жерімізге 

жетейік.

«Сусамыр».  Сырқат  атауы  ре­

тінде  қолданылып  жүргеніне  көп 

болды.  Тіпті,  арнайы  сөздіктерге 

еніп  кеткен.  Орысша  «сахарный 

диабет»  –  «қант  диабеті».  Біздің 

жаңаға  құмар  «тіл  жанашырлары» 

қайткенде  де,  тіпті,  орыс  та  емес, 

арғы  шет  тілдік  «диабет»  сөзінен 

құтылу  үшін,  осындай  жаңа  тер-

мин ойлап тапқан. Сөйтіп, қазақтың 

«сусамыр»  дейтін  тамаша  бір  сөзі 

кәкәй  болып  шықты.  «Сусамыр»  – 

қырат,  таулы  аймақтарда  өсетін, 

әдетте түйе жейтін, дәрілік емі бар, 

хош  иіс,  өзгеше  шөп  болса  керек. 

Алатаудың  қақ  ортасын  ойып  алып 

жатқан  атақты  Сусамыр  жайлауы 

бар.  Көлденеңі  кейбір  тұста  30­40 

шақырымға  жетіп,  ұзына  бойы  150 

шақырымға дейін созылады. Бүгінде 

бастан­аяқ  қырғыз  иелігінде.  Теңіз 

деңгейінен  екі­үш  мың  метр  биікте, 

біздің Шалкөде мен Қарқара сияқты, 

өзгеше  құнарлы  қоныс.  Бұдан  жүз 

жетпіс  жыл  бұрын  және  одан  да 

арыда  түгелімен  болмаса  да,  ба-

сым  бөлігін  қазақ  жайлаған.  Сөз 

жоқ, сол ескі заманда шыққан, «Су-

самыр  –  елдің  жайлауы»  дейтін, 

әуезді,  әдемі  ән  де  бар.  Кенесары 

ханның  сатқындық  нәтижесіндегі 

қапыл  қазасынан  соң,  осы  айны-

ма  қазақтар  кері  сүріліп,  қырғызға 

біржола  өтіпті.  Совет  заманындағы 

жұртымыз  бұрнағы  сағыныш  есесі­

не,  төменгі  бір  пұшпағын  жалға 

алып, жаз айларында еркін көсілген. 

«Қант  диабетінің»  жайлауы  емес, 

туырылған басқа көгімен қоса, әйгілі 

шөбі  де  мол  болғандықтан,  «Суса-

мыр»  атанған.  Қазақстан  астана-

сында «Сусамыр көшесі» бар екен. 

Қант диабетиктері бас құраған көше 

емес, тәрізі, атақты жайлау есімінде 

және  ағайындас  қырғызға  құрмет 

белгісі болса керек.

Сонымен, әдемі «Сусамыр» сө­

зін  қатерлі  сырқат  атауына  көшіру 

–  «ұлтшылдық»  танымның  кезекті 

бір сорақы көрінісі болды. Ал шын­

ды ғында,  бұл  дерттің  қазақша  ата-

уы  бар  еді  –  «сусақ».  Негізгі  бір 

бел гісі  –  тынымсыз  шөліркеу,  су ды 

мөлшерсіз  көп  ішу  десек,  «су сақ» 

–  «суға  құмар»  деген  сөз,  мал ға 

бейім,  малды  жақсы  көретін  бала­

ның  «малсақ»  атанатын  жорасы-

мен.  Бұл  сөзді  мақұл  көрмесеңіз  – 

«қант  диабеті».  Медицина  термині. 

Қайткенде де «сусамыр» емес.

(Жалғасы алдағы сандарда)

Бөрібай 

бала күнінен ұрлық-

қарлыққа жақын жүретін. 

Ата-анасы бала тәрбиесін на-

зардан тыс қалдырып, салдары-

нан теріс жолға түсті де кетті. 

Бесіктен белі шықпай жатып, көрші-

көлемнің қараусыз дүниесін қалтаға 

басып, оңай олжаға кенелудің айла-

тәсілдерін үйренді. Оның бұл тірлігі 

кейбіреулердің назарына іліксе де, 

майда-шүйде деп мән бермеген-ді. 

Жылдар өте келе ол үлкен істен 

үлкен пайдаға кенелуге бола-

тынын ойлады. Жоспар 

құрды.

БАЛА ҰРЫ

№ 40 (162) 6 ҚАЗАН, БЕЙСЕНБІ, 2016 ЖЫЛ

Дәулет ҚЫРДАН

Соңғы кезде педофил дерді өлім 

жазасына  кесу  керек  деген  пікірлер 

жиі  айтылуда.  Жалғыз  біздің  елде 

ғана емес, бір қатар дамыған елдер-

де  де  мұн дай  «дертпен»  күресуде. 

Ресей  Федерациясында  жуырда 

ға на  «педофилдерді  химиялық  сүн­

деттеу  арқылы  жазалауды»  заңға 

енгізу  мәселесі  қаралды.  Ал  қазақ­

стандық ғаламтор әлемінде қоғамға 

«Педофильдерді  жазалауда  қандай 

әдісті  пайдаланған  дұрыс?»  де-

ген  сауал  тасталды.  Сауалнамаға 

қатысушылардың  бі раз  бөлігі,  яғни 

52,61  пайызы   қыл мыскерлерге 

өлім жазасы қол  данылуы тиіс десе, 

26,87  пайызы  «химиялық  әдіспен» 

жазалау  ды  қолдайды.  Ал  сауалға 

жауап  бергендердің  11,85  пайызы 

қылмыскерлерді  өмір  бойына  бас 

бостандығынан  айыру  керек  деген 

пікірде.  ҚР  Парламенті  Сенатының 

депутаты  Дариға  Назарбаева   ел 

арасында  педофилдерге  өлім  жа­

засын тағайындау туралы ұсы нысқа: 

«Ана  ретінде  мен  оны  қол даймын. 

Бірақ  xалықаралық  конвенция  бар, 

оған  бара  алмайтын  шы ғармыз.  Ал 

енді  өмірбақи  түр ме ге  отырғызуға, 

құ қы ғымыз бар», ­ деді.

Әлемдік  тәжірибе    өлім  жаза-

сы  арқылы  ауыр  қылмыстың  са-

нын  азайта  алмаған.  БҰҰ­ға  мүше 

елдер  өлім  жазасына  морато-

рий  жариялағанда  әлемнің  54 

мемлекеті  қарсы  болған.  Өйткені, 

өлім жазасы – адамның ар­намысын 

қорлайтын  жазаның  қатыгез  түрі. 

Ол  адамның  өмір  сүру  құқығын 

аяқ  асты  етіп,  жазаға  тартылған 

адам  кінәсіз  болған  жағдайда,  оны 

қайта  түзеуге  мүмкіндік  бермейді. 

Сондықтан  әлемдегі  көптеген  ел-

дер  жазаның  бұл  түрін  ұлттық  заң­

намаларынан  алып  тастауда.  Өлім 

жазасының  балама  түрі  ретінде 

бас  бостандығынан  айыру  жазасын 

енгізген. Хорватияда – 40 жылға бас 

бостандығынан  айыру  белгіленсе, 

Латвияда  –  50  жыл,  Швеция  мен 

Болгарияда  өмірлік  қамауға  алына-

ды. Қазірде өлім жазасы ату, дарға 

асу,  электр  орындығында  жазаға 

тарту, газбен уландыру, басын шабу 

Араб  елдерінде,  инекция  жасау 

Қытайда,  таспен ұрып өлтіру Иран-

да қолданылады.

Елімізде  Конституцияға  сәйкес, 

өлім  жазасы  адамдардың  өліміне 

әкеліп  соққан  лаңкестік  әрекет 

және  соғыс  кезінде  жасалған  ауыр 

қылмыс  үшін  қолданылады.  Ра қым­

шылық жасалған жағдайда өлім жа-

засы өмір бойына немесе 25 жылға 

бас бостандығынан айыру жазасына 

ауыстырылады.  Ескеретін  жағдай, 

өлім  жазасы  жиі  қолданылатын  ел-

дерде  адам гершілік  ұстанымдары 

жойыла бас тағанын аңғартады. 

Шетелдік  фильмдерден  иесі 

тысқа шығып кеткен зәулім үйлердің 

қалай  тоналатынын  көріп,  жоспа-

рын әбден пысықтаған ол жаяудың 

шаңы шықпайтынын ұққан­ды. Кө ңі­

лінен шығатын, дайындалған се рі гі 

болса,  барлығы  сәтті  көрінді.  Се­

німді серік етіп, бала күнгі айнымас 

досы Түлкібайды ертіп алды.

Қала  шетінде  екіқабатты  жеке 

үй де тұратын Беркімбай бұл уақыт­

та қыдырып кеткен еді. Оның бай­

лы ғы  да  жетерлік,  өзі  де  танымал  

болатын.  Бар  жағдайын  жасап, 

қыз метте  биікке  көтерілген  оның 

мал­дүниесі  талайдың  арманына  

айналған.  Қос  қарақшы  алдымен 

үй ді  барлады,  кейін  үйде  тірі  жан 

бол майтын  уақытты  тапты,  сосын 

қапшық арқалап, үй ішін шарла-

ды. Жасы он сегізге де толмаған 

жас өспірімдер  әккі  тірлікті  кә­

нігі  то наушыдай  меңгеріп,  үй 

есігін  мұ қият  ашады.  Алды-

мен  нысанаға  аула дағы  дүкен 

ілінді. Ішінен бағалы заттар мен 

мол  қаржыны  қапшыққа  ауда-

рып алды. Бөтеннің мүлкіне қол 

сұғуды  дағдыға  айналдырған 

екеу  дүкен  иесінің  қаржысын 

қым қыр ғаннан  бөлек,  сейфтегі 

ресми  құ жаттарды  жойып,  жа-

сыру ниеті мен өртеп жібереді.

«Ұрының  арты  –  қуыс».  Мейлі, 

ол жасырынып, тау мен тасты ара-

лап  кетсе  де,  ізін  жасырып  ғайып 

болса  да,  бейнекамера  мен  құқық 

қорғау органдарын алдай алмайды. 

Қашып  құтыламыз  деп,  тұтылып 

қал ған  екеу  кейін  анықталғандай 

дү кен  иесіне  5  579  971  теңге  кө­

ле  мінде  материалдық  шығын  кел­

тірген.

Ана сүті аузынан кеппеген жет­

кін шектер  сот  алдында  жауапқа 

тар тылды.  Қызылорда  облысының 

кә ме летке  толмағандардың  істері 

жө ніндегі  мамандандырылған  ау­

дан аралық сотында ҚР ҚК 188­ба­

бы ның  4­бөлігінің  3­тармағы мен, 

384­ба бының  3­бөлігімен  Бөрібай 

мен Түлкібайдың ісі қаралды.

Сот  үкімімен  олар  кінәлі  деп 

та ны  лып,  60  сағатқа  қоғамдық  жұ­

мысқа тартылып, ары қарай 5 жыл­

ға  түпкілікті  бас  бостандығынан 

айы рыл ды.  Сотталушыларға  ҚР 

ҚК­нің  63­бабы  қолданылып,  таға­

йын далған  жазаны  шартты  деп 

есеп теп  1  (бір)  жыл  сынақ  мерзім 

бел гі ленді.

Беркімбайдың азаматтық тала­

бы  ішінара  қанағаттандырылып, 

кә ме леттік  жасқа  толмағандардың 

заң ды өкілдерінен ортақ жауап кер­

ші лікте 5 579 971 теңге материал­

дық  шығын  мен  55  800  теңге  сот 

шығындары өндірілетін болды.

Жастайынан  теріс  қылыққа  қа­

дам  басқан  олардың  болашағы 

бұлыңғырланып  кете  барды.  Ке-

ле шек  кемелерін  тура  Айсбергке 

ба ғыттады. Енді олардың еншісіне 

бе рілгені  –  өз­өздерін  тәрбиелеу 

ғана.

ҚЫЛМЫС-АҚПАРАТ

ҚЫЛМЫС-АҚПАРАТ

ҚЫЛМЫС-АҚПАРАТ

жүктеу/скачать 6,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: