Гео изикалық барлау әдістерінщ

4. 
Сеисмикалық барлау edict (сейсмобарлау)
  жарылыс кезінде пайда 
болғаі і сейсмикачық толқьшдардьщ таралу жылдавдықтарының өр түрлі 
тау жыныстарының өзіне төн серщадрЬіік қасиетгеріне байланысты бір- 
бфшен айьфмашылығына негізделген.  Бүл өдіс мүнай мен газ кен 
орындарын барлауда кеңінен қодданылады. Сонымен қэтар, жер қой- 
науы геологиясы мен тектоникасын зерттеуде де пайдаланылады.
5. 
Радиактивті  барлау  әдісі  (радиометрия)
  тау  жыныстарының
радиактивгшк қасиетгерін зертгеуге негізделген. Бүл өдіс  қүрамывда
радиакшвп элементгері бар рудаларды, сонымен қатар текхоникалық
жарылымдарды анықтау үшін, атқылама жыныстар  массивтерін балү 
үшн кеңінен қодданылады.
6. 
Үңгыманы геофизикалық әдістермен зерттеу (каротаж)
 немесе 
Ұ го  зертіеуі үңғыма қимасыңца ашылған тау жыныстары қабатга- 
Рын жіктеуге, олардың орнаяасу терендігін, қүрылыс ерекшеліктерін 
анықтау және басқа да маңызды геологиялық мөселелерді шешу үшін 
жүрпзіледі. Ол үшін жоғарыда көрсетілген тау жыныстарының физи-
калық  қасиеттеріне  (электрөткізгіштік,  радиактивтілік,  магниттік 
қасиетгсрі жөне т.б.) негізделген тәсідцер қолданылады.
Сонымен,  геофизикалык барлау одістері рудалық дене мен оны
коршаган тау жыныстарының физикалық қаситеттерінің айырмашы-
лығына немесе олардың сыртқы әсерге (механикалық күш, электр
тогы, серпімді толқыңцар, т.с.с) реакциясына негізделген. Осы физи-
калық взгерістерді жер бетіңце алшеп, талдау жер қойнауындағы қазба 
оайлықтарды анықтаута мүмкіндік береді.
Төменде, 2-кестеде геофизикалык барлау одістерініц пайдалат' сала-
лары келгіріліен.
Геофизиалық барлау өдістері қолданатын физикалық өрістің
түрлеріне қарай 
табиги
 және 
жасанды
 өрісті қолдану әдістері деп 
екіге бөлінеді.
Табиги өріс -
 жер планетасыңда жөне жер қойнауында адамзаггың 
қатынасуынсыз  болып  жатқан  өр  түрлі  физикалық  процестердің 
нэтижес|. Осындай физикалық процестердің жер бетіндегі өсері кейбір 
геофизикалык әдістерде табиғи түрде пайдаланады. Мөселен, м агш тік
о<флау, гравибарлау, радиакгивті барлау әдістердщде, элекірбарлаудың 
табиғи ток тәсшінде жер бетіңце байқалатын табиғи өрістер өлшенеді.
Жасанды өріс —
 зерттеуші-экспериментатордың тапсырысы бо-
йынша  қоздырылады  ягни геофизикалык  әдістер  (сейсмикалық, 
электрбарлау) сырттан жер қойнауына өсер ету арқылы онда жа­
санды epic туғызып, сол өрістің жер қойнауында таралу ерекшілек- 
терш зерттейді.
11

2-кесте.
  Геофизикалық  өдістерді  пайдалану
барлау
айдаланатын  саладар 
Жанғыш  пайдалы қазбаларды
барлау  (мунай,  газ,  көмір)
Металкіріктірушілік 
(металлоносные)  минералдьп 
шоғырларды  барлау
Сусымалы  (сыпучие) 
минералдық  түзілімдерді  бар. 
(қүм  жөне  кесектастар)
Жерасты  суларын  барлау 
Қүрылыс  материалдары]
Қолайлы  барлау  вдістері
С,
  I  
М,  (ЭМ)
М,  ЭМ,  Э,  ЕП,  ВП
С,  (Э),  (Г)
Г
 — 
гравибарлау, 
М 
—  магнитбарлау,  С  —  сейсмобарлау, 
Э
  -  
электр- 
барлау  (кедергі  өдісі), 
ЕП ~
 
табиғи  электрлік  оріс, 
ВП ~
 
жасанды  поля­
ризация өдісі, 
ЭМ
 -  
электрмагниттік одіс.  Жақша ішінде  қосалқы  өдістер
көрсетілген.
_
Г еофизикалық өдістерді (қайсыбір түрі болмасьш) пайдалану үшін 
міндетті түрде, жер қойнауындагы рудалық объектілер мен оларды
қоршаған  орта араларындағы  өлшенетін  физикалық өрістін айыр- 
машылығы  болу  керек.  Мәселен,  магнитбарлау  әдісінің  нэтижесі 
пайдалы қазбаньщ магниттелу деңгейі оны қоршаған ортаның магнит- 
телу деңгейінен көп немесе аз болуында. Сонда ғана рудалық объектінің 
қоршаған  ортадан бөлінуі  мүмкін.  Басқа геофизикалық  өдістер де 
осындай принципке негізделген.
Кейбір жағдайда әр түрлі тау жыныстарының заттық қүрамы мен 
қүрылысының айырмашылығына қарамай, жер бетіндегі физикалык 
өрістері  бірдей  көрініс  беруі  мүмкін.  Мөселен,  гравибарлау  әдісі 
бойынша жер қойнауындағы геологиялық объект (руда)  гығыздығы 
2,7 
г/см3
 деп анықталса, бүл параметрдің малшері гранит пен ізбестастар 
үшін бірдей. Ал,  серпімді толқындардың жыддамдығы ас түзы мен 
базальт тау жыныстарыңца бірдей.  Сондықтан да, бірнеше әдістерді 
бірге қолдану немесе геофизикалық әдістерді кешенді пайдаланудың 
маңызы зор. Өйткені, жоғарыда айтылған гранит жьшысыньщ магнитгік 
қабілеттілігі ізбестастарға қарагапда жоғары, сондықтан маінитбарлау
мен гравибарлауды қоса жүргізу арқылы оларды ажыратуға болады. 
Ал,  ас  түзын  салмақты  базальт  тау  жынысынан  гравибарлау  мен 
сейсмобарлауды қоса жүргізу арқылы айыруға болады. Міне, геофизи- 
калық өдістерді кешендеу жер қойнауында жатқан пайдалы қазбаларды 
нақтылы  анықтауға мүмкіндік береді.
12

Кен орыңдарын геофизикалық өдістермен барлау жұмыстары 
дала- 
лық геаризикалық өдістер (дат геофизикасы
) және 
үңгымада жургізілетін 
геофизикалық
 зерттеулер 
(кәсіби геофизика)
 болып та бөлінеді. Дала 
геофизикасы жүргізілетін ортаға байланысты 
қүрлықта, теңізде, авто- 
мобильде, атмосферада
 болып та белінеді.
1.3.  Геофизикалық  ауытқу  (аномалия)  туралы  түсінік. 
Геофизиканың тура және  кері  есептері
Геофизикалық  өдістерді жүргізу барысында зерттеуші  маманды 
өлшенетін  параметрдің  жергілікті  ауытқуы  көбірек қызықтырады. 
Өйткені,  мүндай ауытқу жер қойнауындағы физикалық қасиеттері 
қоршаған ортадан бөлек рудалых, денеге байланысты болуы мүмкін. 
Міне, осындай жергілікті ауытқуды 
геофизикалық аномалия
 деп атайды. 
Мөселен, егер қатьппы деңгейде профиль бойымен олшеу барысында 
өлшенетія параметр түрақты болса, онда бүл бағьпта жер қойнауының 
жоғарғы бетінің қүрылысы біркелкі деп  айтуға болады.  Белгілі бір 
аралықта бүл параметрлер өзгеретін болса, онда геофизикалық ауытқу 
пайда болып, оның себебі анықталуы керек.
Егер де жердің ішкі қүрылысы мен физикалық қасиеттері белгілі
болса, онда жер бетінде алшенетін геофизикалық параметрлердің мәнін
немесе мөлшерін алдын-ала болжауға болар еді.  Мәселен, сергіімді
толқындардың жерасты қабаттардан (шекаралардан) шагылып немесе
сынып жер  бетіне  қайта жету уақыттарын және  ауырлық  күшінің
мөлшерін немесе магнитгік параметрін жер бегіндегі кез-келген нүктеде
алдын-ала болжауга бопар еді. Шындыгьщда, геофизикалық барлаудьщ
!   *
мақсаты — жер бегінде өлшенген параметрлердің мондерін талдай келе 
жер қойнауы қүрылысының ерекшеліктерін анықтау. Сонымен, жер 
қойнауының ішкі қүрылысы мен физикалық қасиеттері белгілі болған 
жағдайда жер беііңдегі физикалық өрістердің пара-метрлерінің взгерісін 
анықтау 
геофизиканың  тура  есебі
  деп  аталады.  Ал,  жер  бетіндегі 
геофизикалық өлшемдердің нөтижесін талдай келе жер қойнауынрщ 
ішкі қүрылысы мен физикалық қасиеттерін анық-тауды 
геофизиканың
кері есебі
 деп атйды. 
I
Геофизикалық барлаудың жалпылама қиындықтарының бірі — жер 
бетіңде өлшенген физикалық параметрлер, кейбір жағдайларда жер­
асты идағы өр түрлі геологиялық жагдайға сәйкес болуы мүмкін. Мүн- 
дай  жағдай 
геофизикалык,  магынасыздық
  (геофизическая  неодно- 
значенность) деп аталады.  Мөселен, 2-суретте келтірілген ауырлық
13

л
2-сурет.  Ауырлық күші  аномалиясын  талдаудағы  (интерпретация- 
лаудағы)  мағынасыздықтың  бір  мысалы.  Өлшенген  ауырлык  күиіі 
аномалиясы  жсрастьшдағы  массалардың  әр  түрлі  тереңдікте 
(1  3  сандары)  таралуына  сөйкес  келуі  мүмкін  (Ар  тығыздығы  қоршаған 
°Рта  материалдарына  қарағанда  бірдей  мөлшерде  езгерген  жағдайда)
күші аномалиясы (гравибарлау әдісі) жерасты массаларыныц өр түрлі 
таралуына сөйкес келуі мумкін.
Бүл келтіршген мысал геофизикалык аномалияны талдаудың қиын- 
шылықтарын көрсетеді. Іс жүзінде мүндай қиыншылық кебінесе өз 
шешімін табады. Адцымен, мамандардың біліктілігі мен геология сала- 
сындағы төжірибе бірден-ақ ықтималды вариантгар турлерін азайтады. 
Егер зертгеу ауданында қосымша басқа да геофизикалық вдістер (сейс- 
микалық немесе каротаждық) жүргізшген болса, онда сол мағлүмаітарды 
қоса талдау арқылы рудалық дененің ықтималды терендігі мен тығыз- 
дьееы
 анықтаяып, бүл мөсепе толығымен шешіледі. Сонымен, геофизи-
калық өдістер кешенді жүргізу жөне қазіргі ғылымның жетістіктері
мүндай қиыншылықтарды шешуге мүмкіншілік береді.
14

2.  МАГНИТПК БАРЛАУ ӨДІСІ
2.1  Әдістің  қалмптасуы
Маінитгік барлау өдісі  геофизика ғылымының ежелгі салаларынын 
бірі магнитометрияның қурамына кіреді. Мың жылдан астам тарихы 
бар магнитометрия ертеде аілық теңіздегі кемелердің багагын аиықтау
үшш,  бертш  келе  жер  планетасы  магнит  өрісінің  ерекшеліктерін 
зертгеу,  ал кейінгі кезде пайцалы  қазбаларды  барлау үшін кеңінен 
қолданылып жүрген геофизика гылымның бір саласы. Бұл зертгеулер
тау жыныс-тарының магниттік қасиеттері мен Жердің магнит өрісі 
арасыңдагы байланысқа негізделген.
Магнит орелкасының  ерекше қасиеті бар екеңщгін адамзат баласы 
ерте кезден бастап байқаған. Темір рудасының осындай қасиетін ежелгі 
саяхатшылар кеменің багытын анықтау үшін пайдаланганы белгілі. 
Кейішрек осы мақсат үшін 1100 жылы Қытайда,  1187 жылы Еуропада
компас ойланып шыгарыдды.
Компасты пайдалы қазбаларды іздестіру үшін пайдалану, машитгік
оарлау әдісінщ шыққан жері больт саналатын Швецияда XVII—XVIII
ғасырлардан басталган. Бүл мемлекетте ежелден темір рудасы шыгары-
латын, ал оны барлау осы магнитгік компасты пайдаланумен басталган.
Сонымен, компас -  магнитпк барлау өдісінің 
ең  
алгашқы қарапайым 
қүралы бояып саналады.
XIX гасырдьщ аягында Шведияда ең бірінші болып темір рудасын
оарлау үшін арнайы аспап -  магнитометр жасалды. Аспаптың сезім-
талдыгы айтарлықтай жогары болмаганымен бүл аспап магнитгік барлау
жүмысыңца  тек  Швецияда  емес,  басқа  мемлекеттерде  де  кеңінен 
қолданылды.
Ресейде темір рудасын барлау XIX ғасырдың аяғында басталып,
алдымен Орал, Кривой Рог, Курск губерниялары аймақтарьшда жүргі-
зіледі. Бүл зерттеулерді үйымдастырьш, алга дамытуда белгілі ғалым
В.  И.  Бауманның  (кейіннен оның шөкірті  И.  М. Бахуриннің)  орны
айрықша.  О
іш ң
 геофизикалык  барлауга  сіңірген  еңбегінің дөлелі
репнде  1923  жылы  Ленинградта  ашылған  қолданбалы  геофизика 
институты осы кісінің атымен аталған.
1926 жылдаи бастап төрт жыя ішінде магнитгік барлау өдісін қоддана 
отырьт бүрынгы КСРО төңірегіпде бірнеше кен орындары анықталгаы. 
Сонымен қатар,  осы кезден бастап магнитбарлау одісінің жаца бір 
турі -  
аэромагниттік тусірім
 деп аталатын өдісіің негізі қалана бастады. 
Бүл зерттеулерді жүргізу үшін үшақтардың жаңа түрлері шыгарылып,
15

сшардың көмегімен жолы қиын аудандарда магниттос түсірімдер жүрп - 
зуге мүмкіндік туды. 
Я
1936 жыдцан 1940 жылга дейінгі аралықта аэромагнитгік түсірімдер
ушін жаңа аспаптар жөне олармен жумыс істеу өдістемелері жасальщды.  I
Бүл зертгеулердің негізін салушы белгілі магнитолог-галым А. А. Лога-  I
чев болатын.  Оның басшылығымен  бұл салада көптеген  мамандар  I 
дайындалып,  оқу құралдары  шығарылды  (жоғары оқу орында-
рында пайдаланылатын “Магниторазведка” дел аталатын оқу қүра-  I
лының авторы). 
I
2.2.  Магнетизм  туралы  жалпы  түсінік 
І
Магнетизм — табиғатта кең таралган құбылыс.  Ол қозғалыстағы 
зарядталган бөлшектер араларында пайда болатын материаның ай- 
рықша түрі. 
Я
Магнетизм туралы түсінік қазірде екі түрғыдан қаралады: атомдық 
магнетизм (молекулалар, атомдар, атомдық ядролар және элементар 
белшектер магнетизмі) жөне затгық магнетизм (атомдар жөне молеку-  1 
лалар тобы арасындагы магниттік езара әрекеттесу).  Магнитбарлау 
кезіңде магнитгслген денелердің математикалық теориясын жасау үшін, 
протондық, квантгық жене басқа да қазіріі магнителшеуіш аспаптардың  ? 
жүмыс  істеу  принциптерін  жете  түсіну  үшін,  тау  жыныстары  мен 
пайдалы қазбалар магниттік қасиеттерін анықтайтын физика-геоло­
ги ялық  прроцестерді  зерттеуде 
магнетизмнің
  шынайы 
физикааық 
табигатын
 білу өте қажет. 
Щ
Магнит  өрісі
  деп  магнетизм  күші  білінетін  кеңістікті  айтады.  1
Тыныштық жағдайда зарадгалған белшектер араларында гравигациялық
жөне электрстатикалық (тартылыс немесе тебу күші түрінде) өрістер
болады. Егер зарядталган белшектер қозғалысқа к ел се, онда гравита-
циялық жене электрстатикалық күштердің озгеруімен қатар, белшектер  ■
араларында қосымша озара әрекеттесудін жаңа бір түрі — магнит өрісі  ? 
пайда болады. 
1
Электр және магнит өрістері біртүтас электрмаггагггік өрістің жеке  J
түрлері болып саналады. Электрмагниттік орістің маңызды қасиег- 
j
терінің бірі— электр өрісінің өзгерісі магнит өрісін немесе кері қүбы-  |
лыстар туғызуында. Соңдықтан бүл екі өрісті шартты түрде гана жеке  І
қарастыруга болады. 
1
Белгілі бір багытга (г) магнит өрісі оның градиенті арқылы орнек-  1 
теледі, яғни — 
gradW.  СИ
жүйесіңде магнит орісі магнит ағынының  I 
(поток) тығьіздыгы яғни магнитгік индукция арқылы өрнектеледі. 
I

В ~ -  gradW = B u t y ,
 
(2.1)
мунда 
W -D
 нүктесіңдегі магнитик потенциал, 
ц0
 -  ваккумдегі магниг
өтшділігі (өткізгіштік) (^/=4я-10-7), 
м
 — полюстегі магниттік заряд,
г
 “  нүктенің магниттік полюстен ара қашықтығы.
Мапшттік индукцияның 
СИ
 жүйесіңдегі  өлшем  бірлігі  -   тесла 
(Тл)
  яғни 
кт/(с2А
) ,  ал  кернеулігі  ~   ампер-м.  Магнитбарлау  ісінде 
көбінесе магниттік индукция мөлшері нанотесламен, яғни 
Ш^Тл
 (бүл 
өлшем кейде 
гамма
 деп те аталады, яғни  Іү^Ю ^Тл), ал кейбір кеэде
микротеспамен (10^ 7л) өлшенеді. 
СГСМ
жүйесінде магнитгік индукция 
Гаусспен 
(Гс)
 өяшенеді,  1/с=104Тл.
Әдетге,  магнит өрісін электр тогы 
бар 
еткізгішті  қоршаған күш 
өрісі арқылы да өрнектеуге болады. Өткізгіш төңірегіндегі ток өрбір 
нүктеде магнитгелу өрісін (Н) тудьфады. 
СИ
жүйесіндегі 
Н
-тың өлшем
бірлігі — 
А/м.
В жөне Яөрістерінің аралығындағы байланысты мынадан көруге 
болады. Әрбір магниттелу өрісі 
(Н)
 магнитгік  агын тудырады, ал бүл 
ағынньщ тығыздығы (1 
м2
 ауданға  келетін тасқын)  магнит 
өоісі 
(В
аталады, яғни
В=иН
(
2
.
2
)
Мүнда ц  ортаның абсолютті өтімділігі (өткізгіштігі). Магнитсіэ 
ортада яғни ауада немесе суда цв ц=4я-107.
Турақты магниттер
 деп қүрамында темір,  никель,  кобальт эле- 
менттері бар,  езге де теміртектес рудаларды өзіне тартуға қабілетті 
күпггі магниггелген денені айтады. Өздік магнетизмі (қаддық магнетизм 
деңгейі) бар өрбір геолошялық денені түрақгы магнит ретіңде қарасты-
болады. Түрақты магюптер табиги жөне жасанды болып беліне
Гябиги турақты
 маггаптер деп магнитгік қабілеті жөне қүрамьщца 
теміртектес элементтері  (никель жөне кобальт) бар рудаларды айтады.
Жасанды турақты
 магниттер  арнаулы  болат түрлерінен  немесе 
қорытлалардан жасалынып, элекгр тогы өсерімен немесе басқа магнит- 
пен жанасу арқылы магнитгеледі.
Магниттер магнитгік күпггер өсері жоғары деңгейде біпінетін екі 
полюстік беткейден жөне мүндай эсер білінбейтін бейтарап белдеуден 
түрады. Полюстық беткеңлің бірі солтүстік 
N
 немесе оң таңбалы (+), 
ал екіншісі оңтүсгік 
S
 немесе теріс таңбалы (-) деп атал 
аттас полюстері бірін-бірі тебеді, әр 
атгаШ  -
Магниттік  полюстер  жайлы  түжыр^мд^мдиыьпабор^рі^шақ 
төжірибе арқылы түсінуге болады.  Ол
атындағы  ғылыми
КІТІА П Х А Н А Г^

үстіңдегі жүқа шыны бетіне темір үгінділерін төгіл, олардың таралуына  I 
көз  салыңыз.  Темір  үгінділері  екі  полюстерділ,  аралығында  қисык  I 
еыэық бойымен багытгалған мапшттік күш сыэықтарын қүрайды.  1 
Осы қисық сызықтардың магниттің екі жагыада түйіскен нүктелері  1 
полюстері болып саналады. Сызықгар оң таңбалы (солгүстік) полюстен 
шыгып, теріс таңбалы (оңтүстік) полюстен кіреді. 
Щ |
Әдеггге, өрбір машитге қос полюсгер бар. Егер магнит өте узын бсшса,  [ 
оңда бір полюстің төңірегіңдегі күш сызықтарына екінші полюстің  I 
өсері аз больш, өрбір полюсты өзінше жеке қарастыруға болады. 
I 
Түрақты маппптер магнитөлшеуіш аспаптарда кеңінен қолданы*  I 
лады.  Оларды  дайындау  үшін  вольфрам,  хром,  кобальт,  никель,  I
аллюминий,  магний,  платина косыңдылары  бар  арнаулы  болаттар 
пайдальшалады. 
I
Магнетиктер
 деп магнит өрісінде магниттелу қабілеті бар жэне
өздік  магнит өріс  тудыратын  заттарды  айтады.  Олардың  қатарына 
табиғатта кездесетін әр түрлі дөрежеде магниттік қабілеті бар заттар 
жатады. Магнетиктер диамагетиктер, парамагнетиктер, ферромагне-  I
тиктер болып балінеді. Магнетиктердің бүлай бөлінуі заттың атомдық 
к үрылысына байланысты. 
Ш
Диамагнетиктер
 қатарына инертгі газдар, органикалық қоспалар, 
кварц, гипс жөне кейбір металдар (висмут, таза мыс жөне т.б.) жатады. 
Олар үшін х<0 (магниггік қабілетгшік) және ц.< 1 (магнитпк өтімділіх).
Парамагнетиктер
 қатарына пироксен, оливин, гранит, газдар (отгегі
0 2, азоттотьпы NO, сілтйгі метаддар) жатады. Олар үшія %>0 және  р>1.  I
2J-cypem.
Үзынша  магниттің  күш 
сызықтары.  Олар  солтүстік 
полюстен  тарап,  оңтүстік 
полюске  жинақталады

v .
Ферромагнетиктер
 қатарына темір, никель, кобальт жөне олардың 
хром млн марганец қоспалары, табиғи түрақты машитгер жатады. Әсі- 
ресе, метеоритгер мен Ай үлгілері таза ферромагнетиктер тобына жагады. 
Өйгкені, ояардың қүрамы негізінсн темір мен никель қоспаларынан түрацы.
Магниттік  диполь  (диполь,  di  —
  двойной,  екі  мәрте
polos
олюс) деп бір-бірімен шексіз жақын екі нүктеде (полюстерде) 
сан  тең  мөлшерлі 
(+т
  жөне 
-т)
  машиттік  зарядтары  бар 
айтацы. Математикалық түрғыдан екі полюсте орналасқан 
мөлшері және олардың ара қашықтыгы шексіз аз.
•іоменті 
(M—mf)
  шекті  шама,  сондықтан диполь 
жатпайтын (идеализированный) магнитгі айтады.
2.3.  Жердің  магнит  өрісі  туралы  жалпы  деректер
планетамыз — Жер
магнитгелген
лады, яғии оның магнит өрісі бар. Соңдықтан да жер бетіндегі өрбір 
нүктеде компастың магнитгік стрелкасы белгілі бір бағытга — магнит- 
тік полюсқа багытталады. Сонымен, Жер шарының кез кеяген нүкте-
-  жер бетінде, терең шахтада,  үңгымада,  ғарыштық ортада -
сінде
тік күштер бар.  Геомагнитгік 
күштері білінетін кеңістікті ай
II
Магниттік
өлемде өте кең тараған қүбылыстардың
аснандағы жүдцыздарда, ғарыштық кеңістікте кездеседі. Магнитгй 
өріс Күнде,  Меркурий, Венера,  Марс, Юпитер, Сатурн планетада 
рында да бар.  Кейінгі кезде алынған мөліметтерге қарағанда өзді]
Нептун планеталарында
анықталып
Жердің өзіне төн магнит өрісі бар екендігі бүдан мыңцаған жылдар 
бүрын белгілі болганымен, геомагнетизм ғылыми сала болып тек қана 
1600 жылдан бастап қалыптасты. Бүған сол жылы ағылшын ғаяымы 
В. Гильберттің геомагнетизм туралы іргелі ғылыми еңбегінің жарық 
көруі себеп бодды. Бүл еңбекте Гильберт Жердің магнит орісі  магнитгік 
лилольдің  өріске  үқсас,  ал Жер  болса шар  төрізді  алып  магниттік
стрелкага үқсас деп жорамалдаған.
Жердін полюстері. Жердің бірнеше полюстері бар екендігі көпші- 
лікке мөлім: олар 
географиялық, геомагниттік
 жөне 
магниттік
 полюс- 
тер болып бөлінеді.  Егер жерді диполь деп қарасақ,  онда оньщ өсі 
жер бетін екі нүктеде кесіп өтеді. Бүл нүктелер 
геомагниттік полюстер 
деп аталады. Жер бетіңде олар Гренландияның солтүстік- шыгыс ьшда
(координаталары 78,5° с.е., 69,1° б.б.) және Антарктикада (координата-
19

лары 78,5° о.е.,  110,9° ш.б.) орналасқан. Кейінгі зерттеулер нөтижесінде 
магнит диполінің  өсі  географиялық  өстен  шамамен  11,5  градус
бұрышқа қисайған. 
|
Сонымен қатар,  жер бетінде  магнит өрісі тік (вертикаль) томен 
бағытталған екі нүкге бар. Бүл нүкгелерде магнит орісінің горизонталь 
қүрастырушылары 0-ге тең (1=90°, Н=0). Оларды 
могниттік палюстер 
деп атайды (координаталары 73° с.е.,  100° б.б. жөне 68° о.е.,  143° ш.б.). 
Бүл нүктелерде магниттік меридиандар түйісіп, магнитпк еңкіш бүры- 
шы 90 градусқа тең. 
|
Ал, 
географияяық полюстер
 дегеніміз,  өздеріңізге белгілі,  жердің 
айналу өсінің жер бетімен киылысатын нүктелері; сондай-ақ мери- 
диаңцар түйіске н торап.
Жердің магнитпк жөне геомагнитгік полюстері арасындагы негізгі 
айырмашылық мынаған байланысты. Магнитгік полюстер жер бетіңде 
жүргізілген магнитпк елшемдер арқьшы анықталып, сол орістің  нақты 
көрінісін корсетеді. Ал, геомагнитгік полюстер бояса жер шарын диполь 
сыяқты  біркелкі  магнит  деп  қарау  арқылы  есептеулер  жолымен 
анықтал ады.
Жер бетінде бүл аталған подюстер орындары бір-біріне тура (сәйкес) 
келмейді (2.2-сурет). Шьшдыгында, географиялық Солтүстік полюс- 
тың жанында Оңтүстік магнит полюсы орналасқан, сондықтан да ол
2.2-сурет.  Магниттік,  геомагнитгік  жөне  географиялық

жүктеу/скачать 22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: