Диссертация 2000 жылы "е23 " Х сагат

есиет-енегеге, тэл1м-тэрбиел1к, гибраттык, мазмунга толы болатынын 
улы галым теб1"рене жазган. Зерттеуш! тарихи ацыздарды тарихи 
деректерд1к жангьфыгы деп битген. Оныц танымдык маглуматтарын 
гылыми ен,бектер1нде шебер пайдаланган. Ауызша айтылган таркхи 
толганыстарды, жазба жэне археологиялык мол1меттерд1 езара 
салыстырып, ец сен1мд1 деген1н кедеге жараткэн. 
Тарихи аиыздардьщ манызын ашуда Шоканнын аскдн 
бш1мпаздыгын танытатын мурасынын 6ipi - "Оцтустпк Ci6ip 
тайпаларынын, тарихынан жазбалар". Зерттеуш! бул ецбепн жазу 
уст1нде дуние жуз1 шыгыстану1иыларыньщ бурын-сонды жарык кврген 
шыгармаларына жупигешн корем1з: Левшин, Риттер, Клапрот 
зертгеулер1ндеп niKip кдйшылыкуарын, Вильгельм Шоттьщ (1843 ж.) 
жоне Евлемпий Огородниковтыд (1846 ж.) якут (саха) хальуыньтц 
тарихы туралы айткдн гаюрлер1ндеп бурмалаушыльткты, кдтелер мен 
ycTipT жорамалдарды галым аталган енбепнде сынайды, вз1нщ батыл 
ойларын айтады. Фишерд1ц "Ci6ip тарихына", Иакинфтьхц 
"Ойраттарга тарихи шолуына", Огородниковтыц "Якут тш1 туралы 
жазбаларына", Н.1Цукинн1н; "Якутияга сапар" енбегш1ц метне 
токталады. Н.А.Кастернн!н (1813-1852) Географиялык когамнын 
тапсырмасымен С1б1рде журген кез1нде Баян тауыньщ ежелп 
тургындары туралы пайымдауына кез ж1беред1. Фин, тур1к, монгол 
тайпаларыньщ адамзат дамуында эр турл! себептермен жакьшдасуы, 
т!л1 женшен де уксастыктары болуы кумэнс1з, олардыц TuiiH, эдет-
салтын зерггеу уш1н монгол немесе тур1к TUiiniii диале1спс1н жеттк бшу 
керек екен1н айтады. 
Тарихи аныздарда айтылган Шьщгысхан, Александр 
Македонский, Токгамыс, Эм1р Тем!р сиякгы адамдардын OMip сурген 
дэу1рлер1не барлау жасаган ойшыл вз ангарымдарын • -
Геродот жинаган тарихи ацыздармен салыстыра карайды. "Профессор 
И.Н.Березинге хат" деген ецбепнде ол Токгамыс, Орак, мырзк, Ёр 
Кекше, Ер Косай туралы аныз-дастандарды, Кеш1м, Орысханга 
катысты ацыздарды жи11Ктеген; свйт1п казак халкыньщ аргы тарихына 
уц1лген. 
Тарихи аныздарда халкьтмыздьщ ерл!к, елД1к дэстур!, тарихи 
окигаларга катыскан ру басылары мен батырлардын, билер мен 
1иешендерд1н, енер санлактарыньщ apeKerrepi ерекше шеберл1кпен, 
курметпен баяндалады. Жорык ксз1ндеп жещстер мен жен1л!стер, той-
думан еткен кутп>1 мекендер, елд1 б1рл1кке, жец!ске бастаган жайлар, 
жер-су, сай-сала аттары урпактап-урпакка калып отырады. Осыдан 
кел1п тарихи ацыздарда айтылатын ежелг! жер-су аттарын озгертуд!ч 
зияндылыгы, кенс атаулардын шертер сырынын мопд1л!п айкындала 
тусед!. Шокан бул туралы "noTanMriHiH б!рнеше маршруттары"' 
(Несколько маршрутов Потанина) |2.20()-231| деген енбепплс жаксы 

10 
айткдн. Свйт1п ел1м1зде топонимикалык аныздарды алгаш рет 
зерттеген. 
Шокан кешпел! монгол жоне тур1к тайпалары ездср1н1ц 
отырыкщы агайындарына Караганда аныздарды ете кеп бшетшш, 
булардьщ аныздары ертеде пайда болганын дэлелдейд!. Адамныц ата-
Teri туралы ацыздарды, шеж1ре деректер1и, кдлргыздардыд аргы анасы 
жоншдеп аныз мэл1меттер1н 1246 жылы монгоддардыц Куй{к ханына 
барып кэйткэн Плано Карпинидац маглуматтарымен салыстырады, 
олардыд туп-терк1н1нщ уксастыгын ескертед!. 
"Ачыздардын ©те манызды бвл1м1 шеж1ре жон1ндеп ацыздар 
болып табылады, - деп адыздын бул тур1н Шокан аса жогары 
6aiuiiaraH.-Py турмысы осы ацыздарга непзделген... Бул жен1ндеп 
ацыздардыц мацызды болатьш себеб! - олар 6ip халыккд жататын 
руларды жвне халыкгьщ курылуын аныктайды. Кдзакгардыц, 
езбектерд1н жэне ногайлардын шеж1релер1не Караганда олар Алтын 
орда мен Шагатай ордасы кулаганнан кей1н, тур1ктер мен монгол 
тукымдарынан куралган одак екенд1г1 байкалады" [9.101J. 
Ацыздардыц тврт1нш1 турш Шокдн "Ногайлы жырлары" немесе 
поэзиялык ацыздар деп белген. "Мундай жырлар казакгардын да, 
G36eKTepAi4 де, ногайлардьщ да, кыргыздардыц да арасында бар, - деп 
атап керсетед! галым, - монгол ти11нде сойлеген кешпел! халыкгардыц 
барлыгын кдлмак деп атагандай-ак, бастапкы кезде Орта Азияда татар 
тш1нде сейлеген кешпел! тур1к жене монгол тукь1мдарыныц бэр! 
ногай, ногайлы деп атанган болуга ти1с. Ногашыныц ацыздары X1Y 
гасырдыц акурында XY гасыр мен XYI гасырда болган. Бул 
ацыздардыц эпос сиякты сипаты бар жене ыргакты елец калпында 
айтылады,-сондыкган да, олар халык едебиетше косьшады" [9.101-
102|. 
"Ногайлы жарларыныц кай кезде шыга бастаганын Шокан 
б1р1нш1 рет мулт1кс1з аныкгаган" [10.13]. 
Ногайлы дву1р1ндеп вдеби нускдлар турю тектес халыкгардыц 
б1рсыпырасына ортак болгандыкган, олардыц кдйсысы крй едщц тел 
туындысына жататынын дурыстап айыра бшу максатында осы 
кезендеп жэне одан бурынгы кене мураларды жан-жакгы зсрттеуге эр 
халыкгьщ окшдер! ат салысуда. Мэселен, Х.Усманов "казак-татар 
одебиет1п!ц кдрым-кдтыпас, взара байланыс тарихы ете ертедси 
басталады. Олардыц туп-тамыры, бастау булагы б1зд!н халык-
тарымыздыц ауыз эдебиет1нде жатыр... Sip кезде К,ара тец1з 
жагасыиан Алатау бвктер1не дешн созылып жаткдн сонау дешт1-
кыпшак доу1р1нде коптеген ортак эпостык жырларымыз осы аталган 
аралыктын батысы мен шыгысында 6ip улпмсн, куд|ретт1 кушпец 
жацгырып, айырмасыз, айна катес1з айтылгаи да жырланган" |11| дей 
отырып, ногайлы ордасы ыдыраганнан кей1н К,азак хаилыгы кушей1п. 

ауыз едебиет1нде батырлык; жырлар дэстур! одан эр! дамыганын, ал 
татардыц халык; шыгармагиылыгы этникалык, взгер1стерге байланысты 
бэй1т, кыска жырлар тур1не ауысканын айтады. 
Ауыз эдебист1н кдз1рп зерттеушшердщ осындай п1юрлер! 
Шокдннын,: "Осы б1зддч заманымызга дей1н кел1п отырган 
адыздардын кдйсысы сртеден бермен келе жаткднын жене олардьщ 
кдидай наным есер1мен жарыкка шыкканын айыру ете киын, ейткен!, 
6ip нэрсен!н вз\ туралы элденеше тус1н1к, влденеше угымдар бар" 
[9.27] деген тужырымымен ундес1п жатыр. 
Калым o3iiiin "Жоцгар очерктер1Нде" халык; аузындагы накыл 
сездерд! зерттеуд1н этнография уш1Н орасан зор манызы бар екен1и, 
оны езшен бурынгы галымдар да сан рет ацгарганьш, вйткен!, одан 
халыктын турмысы мен эдет-гурпы айкьшырак; Квр1нет1н1н Te6ipeiie 
жазган: "есю накьш сездерге бай келу Солтуст1к Азия мен Орта 
Лзиянык кешпел! халыкгарыныц ерекше 6ip касиет! болып табылады. 
Ондай накыл сездер: не ру ескертк1ш1 pexinae, мэселен зац, гурып 
ацыздары репнде кдриялар аузында кзсиеттелш сакталып отырады, не 
халык, жыры тур1нде 6ip урпакгган еюнш! урпакка белпл! жыршылар 
аркылы жетгазшп отырады" [9.99-100]. 
Шокдн кдзак epTeiinepi туралы да кунды п1к1рлер айткэн, оларды 
ук^тты жинастырып, кайсыб!реулер!н орыс т1л1не аударды. "Алатау 
ертегшер! татар ертегшер1не ете уксас. EprerLfiepiHiH Typi проза 
болганымен, айткдн кезде эркашанда накышты сездер мен уйкасты, 
кулд!рг1 мэтелдер кеп араласып отырады" [12.153] - дед!. 
Кдзак, макалдары ыкылым замандагы кор!н!ст!, сен!мд! ай1сындай 
тусетпн курал рет!нде пайдаланылады деп жазды галым. Кдзак, т1л!нде 
халыктыд м!нез-кулкын,. жалпы ерекшел!п туралы угьшды накты 
б1пд1рет1н макалдар да бар дей кел!п, макзлдарды б!р т!лден еюнш! 
т!лге аударганда мэн! кетет!н!н, оны дэл аударудыд киындыгын 
айткан жене оз!н!ц уш жуздей макал жинаганьт да б!лд1рген [2.420]. 
Зерттеуш! халыкгыц тужырымды ойга курылган макал-мэтелдер!н!н 
кдйсыб!реулер!н!ц мазмунын дэл сактай отырып орыс т!л!не аударды, 
оган тус!н!ктер берд!. Оидагы ойы орыс ок?>1рмандарын халкьшыздын; 
мвдениет1мен, вдебиет1мен терец1рек таныстыра тусу бодцы. 
Эпсаналар мен аныздарда эр кырынан квр!нет1н, бук!л турк! 
тектес халыктарга ортак тарихи тулгалардын 6ipi, улы бабамыз Коркыт 
Ата туралы Шокан Уэлиханов кыска болганымен монд1, магыналы 
маглума1тар келт1'ред!. Эр халыктын жазба модениет!, ауыз вдебиет]и!н 
улплер! жайлы баяндаганда Коркыт Атаныц да коптеген хатыктарга 
танымал бсйне екен!не токталады. "Жонгар очерктер!нде" К,оркытка 
байланысты ертеп, жырлар территориялык жэне т1л жагынан жакын 
ха-1ыктарлын эдебм, мэдени б!рл!пн ныгайтчта ceriiiriH тнг1згеи|'н 
айталы. Бул т>ралы C.Kappi>ieB "Шокан
УУЛПХПНОВ
жэне TypiKMen 

халык, таорчествосы" деген макдласьшда: "... осыдан жуз жылдан 
астам уак^гг бурын туыстас кдзак халк^ыныч даикты перзент! 
Ш.Уэлиханов тур1кмен фольклорын зерттед!,
TYPIKMCH
халык, 
творчествосыныц жекелеген мэселелер!не ез1нщ саликдлы тюр1н 
бщщрд!... "Героглы" (Шокэнда "Кер-Оглы" - Н.К,0 эпосы тур1К-
мендерге жатады дед!" [13], - дсп жазды. К^зак, халкд>1 К,ор1фпты 
б1рде дана ойшыл, б1рде тапкыр енерпаз баксы, б1рде ел1мшн бет1н 
кайтарган куЙ1Ш-кария есебшде таныган. 
М.Эуезов кун! буг!нге дешн ез фольклорында K,opKj>iT атын 
сактап келген казак, езбек, тур!кмен, каракалпак, кыргыз, 9з!рбайжаи 
жэне башк:урттардыц К,оркыт туралы мол енпме тараткандарын; 
"Китаби дэдэм К,орк:уд" деген атпен тур!кмендер мен эз!рбайжандар 
узак-узак дастандар т1зген!н; бул елдер вздер!н!н оныншы, он б!р!нш! 
гасырлардагы фольклорлык мураларын осы К,оркыттан бастагаи-
дарын; озбектер "К,оркьгг Ата" деп энг!мелесе, каракалпак, казак, 
кыргыздарда тек К,оркыт атымен гана айтылып журген1н дэлелдед!. 
"Дуние жуз! фольклорында , - деп жазды Мухац, - ocipece, еск! 
мифт!к, д!нд1к ертеп, ацыздарында осы К,оркь1Т сиякты вм!р уш1н, 
ол!мге карсы алыскэн б!рнеше улы бейнелер бар...Сонын б!р! фек 
миф!нде - Прометей, осетин ацызында - Амран, унд! ацызында 
Сидхарта болган болса, казак естел!г!ндб К,оркыт болады" [14.250]. 
Эуезов казак К,оркытынын; баскд ел К,оркытынан 6ip ерекшел1п -
мундагы К,оркьптыц куй атасы есеб!нде кврсет!лген1не назар 
аударады. 
Крркыт Ата туралы Ш.Уэлиханов айткдн езект! п!к!рд1 
жалгастырушы коркытганушылар кеп. К,оркьгг жен!нде 300-ден астам 
гылыми зерттеулер, макэлалар. жарияланган. М.Эуезов - К,оркытты, 
"Манасты" Шокднша зерттесе, М.Жумабаев "К,оркыт", "Батыр 
Баян", "Койлыбайдын кобызы" дастандарьш жазганында Шокдн 
ецбектер!н басты нысана ет!п пайдаланган. 
Элемдак эдебиет пен мэдениеттен де мол хабардар болган Шокан 
- турк! тектес халыкгардьщ едеби мураларын да б!лг!рл!кпсн зерттеген 
улы галым. Эс!ресе, кыргыз ел!н!ц "Манас" жырына айырыкша коц!л 
белед!. "Манасты" еркениетт! елдерге туцгыш таныстырушы 
Ш.Уэлиханов екен!н мактан етуге ти!сп!з. 
"Мапас" - б!р кезецге жоне 6ip адамньщ - Манас батырдын 
твн!рег!не топтастырылган барша халык ертег!лер!н!н, хикаялары мен 
ацыздарыньщ, география, д!н жэне салт-сана, адет-1'урып жен!ндег1 
тус1н!ктер!н!н, энциклопедиялык жинагы. "Манас" - бут!н б!р халык-
тын шыгармасы, соныц кеп жылдык шыгармашьыыгыныц жсм1с|' -
дача "Иллиядасы" лесе де болгандай" |12.154|, деп бул жырды аса 
жогары багалага}! гулама гачым оз!н Апатаудын Зэук! асуына де1пи 

шыгарып салган Телтай манасшыны "Кдшкдр кундёл1гшде": "Телтай, 
как феноменальное явление" [15.177], - деп ерекшелеген. 
"Манасты" зерттеуш! кыргыз галымдарыныд жазуынща, 
"Валиханов "Кокотай" жырын Ыссьпдсвлдегу чоц манасчы Назар 
Болотовдан Токсаба Олжабаевтын, аулында жазып алган" [16.28J; Ал 
баскэларыныц пйаршше, Назар жыраудьщ merapxi Жандекенщ 
айткэн "Манасы" - жыр курылысы, Marini, сез колдану, термин 
жагынан Шокдн жазып алган "Манас" жырына ук,сас келед! [17.61]. 
Шокдн "Манастьщ" этнофафиялык; мацызьша зор мен 6epin, 
оньщ ep6ip жыр шумак:гарына, свздер1"нс, Kici, жер, су аттарына, 
олардыц гылыми дурыс жазылуьша ерекше кециг белген. "Ед1ге" 
жырьш, "Крзы Керпеш-Баян сулуды" жазып алгандагы тэсшдер1н 
галым "Манаста" да шебер колданган. 
В.В.Радлов та "Манас" жырына кецш бвлiп, сны кэгаз беттне 
тус1ред1, кыргыз халкыньш эпосы туралы жылы nirap биш'ред! 118.99]. 
BipaK, ею ок^1Мыстыньщ жазу тэс1я1нде оз1нд1к ере1алел1ктер бар. Ол 
туралы Э.Маргулан: "Жыршы В.В.Радловты "ак патшанын улыгы" 
деп TyciHin, оган баскд сезхммен кзраган. Жырдьщ таргоси курылысын 
озгерте айтып, оньщ кеп жер1Н "ак патшаны" мактауга арнаган, онын 
алыбы Манасты "ак патшаньщ карауындагы батыр" деп суреггеген 
[10.23] дейд1. 
Ш.Уолихановтьщ 1856 жылы 26 мамьфда адызга айналган 
Санташ манында "Манастьщ" ек керкем тарауьш жазып алган 
Курмет1не арнап, кыргыз халкы 1996 жылы "Санташ-140" деп аталган 
халыкзралык гылыми конференция етк1зд1. Кдзак би11м-пазыиьщ 
3epTTeyuiuiiK гуламалыгына байланысты оннан астам баяццама 
жасалды. Бул конференция шокантануга жана cepnin тугызды. 
(Р.Бердабай "Ел боламыз десек..." ютабында толыгырак айткан), 
"Манас" жырына Уелихановтан баска Радлов, Потанин, Эуезов, 
Жирмунский, Маргулан, Айтматов... сиякты ipi тулгалар кеци! бвлд1, 
оны байсалды зерттед! жэне кунды ецбектер жазды. Бул тургьща, 
ocipece, Шокан Шыцгысулы Уалихацовтыц аткарган рол1 ерекше 
монд1 скен1н даралап корсетуге ти1сп1з. 
"Оцтус11К Ci6ip тайпаларыньщ тарихынан жазбалар" атты 
ецбепнде галым якут (саха) халкыньщ аныз-дастандарына зор конЬп 
белген. Бул халыктьщ мифт1к сарында айтылатын ауыз эде^иет! 
Yлriлepiндc, эс!рссе, Хорлан, Мохсогол, Ебсрен-Эмехсин жырларында, 
романтикалык K^>Iлaнныx-K^>^c батыр туралы дастанында саха 
халкыньщ одет-гурпы, салты, откен тарихыньщ болмыстары 
сакталганы, саха халык ацыздарындагы Оногай бай, Элляй батыр, 
Багани батыр, Немей бай ерл1ктер!н!и халык санасында бер1к 
уялагапы зерттеуш1н1 каггы кызыктыргап. Ол казак, кыргыз. озбек, 
монгол, унгыр, ногай, татар, башкурт, тур1кмен, каракатпак, зенгер, 

14 
болгар, хакас жэне баска да халыктардьщ ауыз едебие-п улплер1н 
жогары багалаган. Бул халыктардьщ к,аз1рп урпакгары галым 
енбектер1нен ездерш1ц еткен ата-бабаларыньщ тарихына, мэдение-
•пне, вдебиетше байланысты мол деректер табуда, Шокэн 
зертгеулерш1ц гьыыми дэлдтне тэнт! болуда. 
Ш.Ш.Уелиханов "К^зак, халык, поэзиясьшын; турлер! туралы" 
енбепнде халык поэзиясын алгаш рет ж1ктеп, талдады. Жыр, жокхау 
елец, кдйым елен, кара елец деп бел1п, оларга кыска-к^юкд 
аныкхамалар берд1. Шыгармаларында айтыс, ьзш кдк^ыгыс, бак,сы 
сарыны, куй, саз туралы да кунды шк1рлер жетки11кт1. 
Халык поэзиясынын ек1нш1 тур! - тайпалар согысы мен 
батырлардыц ерлЬс icTepi туралы эпикалык, хикаялардан, поэмалар 
немесе батырлар туралы к^Iccaлapдaн куралады, дейд! Шокан, 
булардыц 1ш!нде кд>1ргыз халк?>1ныц ез дастандары кдйсы жене 
казакгардан енген! кдйсы, соны айыра бшу керек. 
Кдзакхардыц поэзиялык, куатынык баска халык:гарга, ecipece, 
кыргыздарга кдраганда ез1нд1к ерекшел!ктер! бар екенш кез1нде 
В.В.Радлов та жазган: "Шамалы твж1рибес1 бар акындар жиындагылар 
туралы табанда-ак ез жандарынан елен шыгарып, едемкеп жырлап 
беруге мумк1нд1ктер1 мол" [19.3-4]. 
Эпос жоншде хаттарында да, кундел!ктер!нде де, Tinri улкен 
зерттеу ецбектер1нде де Уелихановтыц зердел! ойлар кдлдырганын, 
толганганын кврем!з. Осылардьщ барлытында да зертгеуш! казак ауыз 
эдебиетцпц, онын эпостык, жырларыньщ ерекшел!пн, оньщ асыл 
кдзьша екенш келешек урпакка жетк1зуда, халык^ык, мурага 
айналдыруды кoздeдi. 
Шокднныч мундай 1зг1-ойларын,одан. epi жалгастырушылар аз 
емес.-Эпос туралы С.Торайгыров ("Алпамыс" жайлы), С.Сейфуллин 
("Батырлар жырыныц едебиетгеп орны") жэне Б.Кенжебаев 
("К^зактыч халык, эпосы туралы"), К^Жумалиев ("К^зак, эпосы мен 
эдебиет тарихынын, мэселелер!"), Р.Берд1бай ("Кдзак эпосы"), 
С.Садырбаев ("Фольлор жэне эстетика"), А.Каррыева ("Поэтическая 
система эпоса "Героглы"), М.М.Ализаде ("Поэтика эпоса "Китаби-
Деде Коркут"), Э.Крцыратбаев ("Эпос жене оныц айтушылары"), 
С.Кдскабасов ("Ертек пен эпостын сюжетт1к типологиясы" / / "Кдзак 
фольклорыныц типологиясы"), О.Нурмагамбетова ("Казахский герои­
ческий эпос "Кобыланды батыр"), т.б. авторлар елеул! ецбек 
бастырып шыгарды. Кдзак 0дебиет1н зерттеуд1н непзп проблсма-
ларына арналган "Эдеби мура жэне оны зерттеу" деген коллективт1к 
Kiran жарык керд1. Кейб1р зсрттеулерде Ш.Ш.Уелихановтыц бул 
с^ыадагы ой-тужырымдары кэдеге жаратылды. 
Шокап шыгармаларынап ауыз одебиет1н1н барлык пусклларыпа 
6а11ланысты кунды маглуыаттар табуга болады. Р.Бе|)л16ай жогары 

багалагандай, "Ш.Уэлиханов еск1л1кт1 ел мурасын жиып, . олщ, 
жайында niKip айткднда тек кдна факт1ге, шындыккд суйенед!, 
ос1рслеу, эдеш кетермелеу сеюлд! нуксандар оньщ м!незше жат нэрсе. 
Эзге кептеген ен,бектер1н айтпаганньщ esiHfle Ш.Уэлихановтыц 
"Крзы Керпеш-Баян суду" мен "Едаге" жырларьшын, ец толык; 
пускзсын жазып алып, рухани мул1к санатына косуыныц вз1 б^регей 
icTcp" [20.66]. 
2 Ш.Уэлиханов жэне щаах. одебиеп тарихьшьщ мэселелерь 
Талантты галымньщ "Кдзактардыц улкен ордасына карасты елдерд1н 
аныз-эчг1мелер1", "Бухардыц Абылайга айткдны", "Абылай туралы 
жырлар", "Шора", "Орак," жырлары, "XYIII гасыр батырлары туралы 
тарихи ацыздар", т.б. шыгармалары кдзак едебиет! тарихына тiкeлeй 
кдтысты келемд! зерттеулер болып табылады. Сондай-ак, Шоканнын 
"KjasaK, халык, поэзиясыныц турлер! туралы" ецбег! поэзия мыздьщ 
теориясы жвн1нде11 алгаищы зертгеулерд1н кдтарына жатады. Ал 
атакгы "Жоцгар очерктер!", "К^тргыздар туралы жазбалар" сиякты 
монография дерл1к шыгармаларыныд кептеген 6eTrepi кдзак эдебиет! 
мэceлeлepiиe арналган. 
9з1н1к "К^>1ргыздар туралы жазбалар" енбепнде халык ес1нде 
атакгы, тамаша философ рет1нде сак^алган Лсанкдйгыныц Жыргалан,-
да кешт-крнып журген кдзак, екенш [21.358], онын аты тек кдзакдд 
гаиа емес, кepшi кьфгыз елше де мел1м болып, "Манас" жырында 
кездесет!н1н [21.251], зираты Ыстыккелд1ч мацында екенш ескертедь 
М.Магауин бул п1юрд1 куаттай келш: "Бхздацше, Лсанкдйгьшыц 
адам баласы бакытгы турмыс кешет1н киялдан туган мекен "Жеруйек" 
жайындагы ойларын баяндайтын келемд! шыгармасы болганга 
уксайды. Бул туынды жыраулык толгау тур1нде келд1 ме, элде,;гТдмас 
Мордын "Утопиясы", Кампанелланын; "Кун кдласы" сиякты улпде 
жазылды ма - ол арасын айту киын" [22.24] дейд1. Асанкайгы туралы 
деректер Шокдн зертгеу1мен 6ip арнага тогысып жатады. 
Шокдн аса кдб1легп кдйсыб!р жьфшылар мен жыраулардьщ 
oMipine, олар туралы айтылган естел1к ацыздарга, жыршылар мен 
жыраулардын, ездер! и1ыгарган елендерге айтарлыктай мэн берген. Ол 
"XYIII гасыр батырлары туралы тарихи ацыздар" дсген макдласында 
Бухар жырауга катысты б1раз мэл1меттер келт1рд1. Жьфаудыц Абылай 
алдында айтылган олещн1ц аудармасын жасайды. Свйт1п, Бухар 
жьфауды орыс окырмандарына туцгыш рет Шокдн таныстырады. 
Шокан жазып алган Бухардыц "Абылай туралы жырында" 
("Песня об Аблае") уш жузд1ц басын коскдн Абылай бьшайша 
суре1телед{: 
Абылай ханым. жур1с1и О, хан Абылай, ты ходил, 
|К;пдай| болып кыркылдаи, Гогоча, как |гусь|, 
1Бурадайыи| буркыллап. Бушуя, как [бура], 

16 
Сай суындай саркылдап, Бурля, как горный поток, 
Жай тасьщдайжаркнлдап... f20.175] Сверкая.как метеор...[20.183]. 
Сондай-ак, Кдракерей Кдбанбаймен 6ipre найманнын ру басы 
KoccMi, эр! вскер басы болган AKTaM6epfli жыраудьщ шыгарма-
шьшыгына да Ш.Уэлиханов кенш бвледа. Абылай заманындагы, одан 
аргы дэyipлepдeri халык даналыгьш бойьгаа сщ^рген Шал акьшныц 
шыгармашылык кабшеин жогары багалайды. Шокан Абылай ханньщ 
замандасы, аргын Атыгай 1шшде Бэй1мбет тобынан игыккдн Шал 
акьш кдзак, халкьшьщ теп, кдзак халкьш кдааган рулар жайлы 
ацыздарды жинакгап, эпос жасаганын айтады [8. 116J. Будан сол 
тустагы акьшдар мен жыраулардьщ халык мурасын кастерлей б!лген1н, 
казак кдуымыньщ кэлыптасу кезендер1н ез жырларына аркау етш, 
ерл1кт1 аскэктата баяндаганьш керем1з; осынау аласапыран тустагы 
едеби нускаларды Шокэнньщ талгампаздыкден жинап, зерггегенше 
тэнт! боламыз. "Тарихи жырлардьщ батырльш, эпостан жанрлык 
айырмашылыгы бар. Ягни тарихи жырларда эпостык баяндауга тэн 
объективт1к сарьшныц орнын окигалардан т1келей кдбылдаган 
автордьщ ecepi араласкан субъективт1к бага басады" [23. 248]. Мухтар 
Эуезовтщ бул nirapi 6ip кезде Шокан жогары багалап, кайсыб1р елен-
толгауларын кдгаз бетпне тус1рген Твт1кэра, Бухар, Шал, т.б. акьш-
жырауларга т1келей кдтысты. 
XY1II гасырда вм1р сургеп казак акын-жырауларыныц uuinfleri 
кернектшер1н1н 6ipi Тэт1кдра акынньщ (бардтыц) 6ip елещн Шокан 
жолма-жол орыс тш1не аударган [20. 220-221]. 0леннщ к^>1скэша 
мазмуны жоцгар баскьшшыларына кдрсы курест! суреттеуге 
непзделген. Елда epлiккe ж1герленд1рген Тепкдра шыгармаларын 
Шбкэн каЬармандык; дастаны деп бкген. 
Арабтардьщ жаланаяк, жалацбас балаларына дешн езше 
к,ойылган сауалга керксм елецмен жауап бере алатыны жайында 
Арабстанньщ Ш0Л1Н кеш1п, аптабьша куЙ1П, кошпелшерд1ц 
шатырында тунеген Еуропа саяхатшьшарыньвд кдйсысы болса да 
тацыркай баяндайды, б1зд1н, кдзак,тардьщ да акындары осы дэрежеде 
[20. 390-391] дейд! Шокэн. 
Крзакгар импровизаторлык енерге шебер келед! [2. 418] деп атап 
корсетед! галым. Зерггеуш1н1н кошпел! елдердеп импровизаторлык 
(суырьш салушылык) енерд1ц жогары дарежеде дамыгандыгы жайлы 
п1к1рлер1 назар аударарлыктай мэнд1. 0лен созд! суырьш салып айту, 
юд1ру-муд!ру дегеид! б!лмеу ce6e6iii оз!нше топшылай кел1П, Шокан 
"Мундай касиетт1н болуына кошпел!лерд1н алансьп OMipi осер erri мс, 
болмаса. ушы-киыры жок жасыл дала мен моншактай т1з1лген 
жулдьпды, кек ашык аспанды сулу табигат эсер етт1 ме - ол ьйр б1зге 
мял1.\!с1з" деп Ж';пады жоно "казак акыпдарынып пмпронмзаторлык 

17 
enepi кешпел! елдан, салт-т\рмысына байланысты гасырлар боны 
крлыптаскдн акындык дестур непз!нде туьтп, дамыды"... "Импровиза-
торлык enepi жагьшан казак акындары кешпел! араб акындарынан 
6ipAe-6ip кем туспейд]" [22. 192-194] деп салыстыра ой туйеда. 
И.И.Ибрагимов Шокднньщ суырып салма акындарды тьщда-
гандагы ceTiH вcepлi баяндайды: "Шокэн жыршыга шамалы ескерпе 
жасап, онын казак типн татар свз1мен шубарламауьш..., казак чтл! 
аркылы ойды ерюн жетюзуге болатынын айтты. 
Шокэн кдзакгардын; внпмелер! мен елендер1н узак танга талмай 
тындады" [3. 111-112]. 
Естелжтерден Ш.Уэлихановтыц енерге, оны баяндаушыга деген 
суи1спен11Ш11ПН, ек{ншщен, ана ти11м1зд1ц коспасыз, таза куй1нде 
сакталуын кадагалаган кдмкоршы екен1н жене халык арасында жылт 
erin Kopinreu иг1 нышанды калт ж1бермей тындай да, зертгей Де 
би1ген!н ангарамыз. 
"К;1закгар жаратылысыныц вз1нен-ак кабшетг!, дарьтнды жэне 
гажайып сез1мтал келед!... Султандардын ерлйс icxepi мен естел1ктер1н 
жырлайтын суырып салма акындары олардыц барлык руларында 
кездесед!. Кдзакгардын батырлык эпосы мен аныздары, ертеплер! ете 
кеп жене олар елсч мен музьпсаны жаксы керед!" [12. 154]. 
Шоканньщ бул пшрлер! поляк агартушысы Адольф Янушкевич-
т1н ойларымен ундес келед!: "... мен алгаш рет влeншйIepдi тындауга 
муминд1к алдым. Булар казак трубадурлары, даланыц бардтары - улы 
акындары. Олардыц елец шыгаруы мен к^зактардыц квб1не ген 
орындау дарыны осы халыктын акыл-ой кабшет1Н тамаша айгак-
тайды" [25. 78]. 
Ш.Уэлиханов импровизаторлык внерд1Н тамаша KepiHici онер 
сайысы уст1нде, айтыска тускен шакгарда, бёлги11 6ip акындардыц 
езара 6uiiM салыстыруы, тапк?>1рлыкгары мен шешенд1ктер1н ортага 
салуы тусында айкын адгарылатынына квщл белед!. Акындар 
айтысыньвд улкен енер екен1н жогары багалай кел1п, Орынбай, 
Шоже, Жанак, Тубек айтыстарына ерекше токгалады. "Сокыр кылды 
коз!мд1 KopMeciH деп, жамандыктыц соцынан ермес1н деп"... "Коз1ме 
он жет! акын тук кылган жок" деген Швже акынныц сокыр екен1И 
бет1не баскысы келген кейб1р айтыс акындарына тайсалмай дау 
айтканы, утымды, уткыр тапкырлыгымен тындаушысыныц кад1р-
курмет1не беленген!, от ауызды, орак тшд! етк1рл1г1 Шокзниын да 
назарын аударды. Улкен эпик акыннын кобыз тартып, елен 
идыгарумен кун Kopin журген жупыны хал1, тагдыр тэлкепне ушыраса 
да, шындыкты, эди1д1кт1 жактаудан кажымагап кайсарлыгы, бай-
султандардын озбыр паракорлыгын бет1не басатын батыллыгы, текпс 
жыр.чарды орындау шеберл!г1 галымлы катты теб1рентед1. Шокан 
Шоже Каржаубайулыныи (1808-1895) халык ауьи одебиепн!ц асыл 

• • 1 8 
улгшер! мен ел шеж1рес1не аскри 6uirip екен1н, айтыс ак?>1ндарынын 
11шнде таланты артык, ipi тулга болганын, ейгш! "Крзы Керпеш - Баян 
сулу" жырьшьщ ен керкем нускасын уш жузге таратушылардьщ 
тандаулы-сынан саналатьгаын жазган. 
Кез1нде eciмдepiн Ш.Уэлиханов курметпен атаган Асанкдйгы, 
Бухар, Твт!кдра, Шал, Актамберда, Орынбай, Шеже, Жанак,, Тубек, 
т.б. тарихи тулгалардьщ жыр-толгаулары, асыя сездер! бупнде урпак 
квдес1не жаратылуда. Тел эдебиет1м1здщ тарихын гасырлар к,ойнауына 
терендете тусуде. 
Шокан "Сез енер!" деген макдласында кыргыз халкыньщ 
поэзиясын б^рнеше турге белед!: онын, 6ipiHmici - ертеплср, 
(жомоктар)... сдан кеШн халыктын, шыккдн теп туралы жэне атак^ы 
ру басыларыныц вм1р1нен алынган тамаша oK^inuiap туралы ацыздар, 
деп булардыц халыкдралык. ертеплер мен аныздарга тан ерекшел1к-
терше токталады; "Вообще дикокаменные сказки черезвычайно 
сходно со сказками татар" [26. 339] дейдд. 
К,обыз бен домбырасьш аркалап жур1п, суырып салып елец 
айтатын огыз-кьшшак заманынан келе жаткан дэстурд! жалгастырушы 
казак акындарыньщ импровизаторлык enepiH барынша куптаган 
Шокэн халык ауыз эдебиет!нщ бай мураларын келешек урпаккз 
жетизуде жыршы акындар мен жыраулардыц ецбектер! ерекше 
болганын жогары багалаган; жыршы акь1ндарды ез заманыныц 
тамаша окигаларын мэнплис елместей ет1п халык ес1нде 
кдлдырушылар |24. 193-194] деп бкген; кэзак ауыз эдебиепндег! елец-
жырларды жетк1зу-ши1ерд1 "б1зд1н Бояндар" деп атаган. "Боян", 
"рапсод", "сага" атауларын Ш.Уэлиханов казак эдебиетгану 
гылымында. туцгыш к,одданган.. К^зак жыршыларыныц. 6ip турш 
ШЬкдн "бард" 126. 121] деген. Будан гулама-ойшыл галымныц орыс, 
Еуропа едебиеттер1не де жст1к болганы ацгарылады. вйтксн!, "Боян" 
орыс вдебиет1нде "жыр атасы" деген угым бшд1ред1. "Игорь жасагы 
туралы сезд)" Боян шыгарыпты-мыс дейт1н ацыздары да бар. Боинга 
кдзак эпосында Сыпыра жырауды мегзеген Шокэн Уэлиханов XTY 
гасырдан бер1 ес1м1 таныс Сургылтайулы Сыпыра жырауды кьшшак 
руьшан шыккдн, узак гумыр кешкен, тарихта ногайлы жырларын 
тугызган жыршы, дейд1. Ал бардкд Тэт1караны жаткызады. Еуропада 
(ecipece, Ирландия мен Шотландияда) "бард" аталатын жыршылар 
б!зд1ц дэу1р1м1зд1ц алгашкы кезетинен (II гасырдан) бслгш! екен1н 
ескерсек, Ш.Уэлиханов тел эдебиет1м1здщ манызьш тус1нд!руде элем 
вдебиет!нен дэл сондай салыстырма угым бсрет1н создср тапкаиына 
риза боламыз. Эпостарымыздьщ каЬармаидарыи галымньш, кейде 
француз жырларындагы бас каЬарман Роландка тенеу! де тег!н 
болмаса керек... 

19 
"К^зак, халык, поэзиясынын, турлер! туралы" атты шыгармасында 
Шокэн G3i OMip сурген floyipre дейшг! кэзак; поэзиясыныц турлер1н 
былайша ж1ктейд!: ''; 
Жыр - рапсодия, жьфламак; деген eticTiK, менерлеп айту деген 
угым б1лд1ред1, деп тужьфымдайды галым. "Ер Кекше" жырын Шокзн 
"влендер! тетенше кушт! жене унд1 келед!, барлык, рапсодиясы 
(еленн1н ыргагы) узшмей-пн KjjnrbuiHKjH" |24. 225] дейд1. 
"Орманбет би елгенде, орданын, кдра жагасы аспанга ушып 
кеткенде" дейт1н казактар мен башкуртгарда бар атакгы жоктауды 
булардыч (кыргыздардын - Н.К,.) жьфшылары да (ырчылары да) 
айтады" [12. 140], - деп ногайлы заманындагы жоктау улпс{н жэне 
Абылаймеп согыста кдзага ушьфаган кьфгыз батьфЫ Жайлдыц 
олген!н Жайлдыц кызы, Атекенщ ейел! Бикемжанныц жоктауын ескс 
салады. 
"Жок;гау - эдебиетоц ен есга xypi. Онын шыгуы уй 1ш1нде, кэуым 
ортасында болган иг! адамдардын дуниеден квшкен1не ок!н!п, оларды 
еске Tycipy релиде айтылган жьтр. Жок;гау Орхон жазуыныц тубегейл! 
аялгысы" [10. 97]. 

жүктеу/скачать 1,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: