– Бүгінде дәрігер мамандар жеті-тоғыз жыл

4

№30 (1340) 

28 шілде – 3 тамыз 

2016 жыл

АНА ТІЛІ

Тіл туралы ой толғағанда еріксіз 

ақын Қадыр Мырзалиевтің:

«Ана тілің – арың бұл,

Ұятың боп тұр бетте.

зге тілдің бәрін біл,

з тіліңді құрметте»  деген  лең жол-

дары түседі. 

Тәуелсіздігімізге қол жетіп, ана тіліміз 

– қазақ тілі еліміздің мемлекеттік тілі 

болып жарияланды. Ал тіл дегеніміз – 

қай ұлтта, қай елде болса да қастерлі, 

құдіретті ұғым. Ол тек адамдардың бір-

бірімен қарым-қатынасының құралы 

ғана емес, ол – кез келген ұлттың  кілін 

тәрбиелейтін құдірет, атадан балаға мирас 

болып қалып отыратын баға жетпес мұра. 

Қай мемлекет болмасын оның 

ең әуелі ұлықтайтын тілі – әрине 

оның мемлекеттік тілі. Ол – әлемдік 

қауымдастықтағы мемлекеттердің 

б а с т ы   б е л г і л е р і н і ң   б і р і ,   ұ л т т ы қ 

саясаттың к рсеткіші. Қазақстан 

Республикасының мемлекеттік тілі 

– қазақ тілі. Ұлы даламызды ме-

кен еткен байырғы қазақ халқымен 

қазақстандық басқа да ұлт  кілдерінің 

тарихи тағдырын тоғыстырып, теңдік 

пен татулықты қалыптастырып, бейбіт 

қоғамды орнықтыруға қол жеткізіп 

отырған, бірде-бір себепкер де тіл 

екендігі мәлім.

емес.  сіресе, мемлекеттік орган-

дарда іс жүргізуді толық мемлекеттік 

тілге к шірудің үлкен стратегиялық 

маңызы бар. Себебі қоғамдық  мірдің 

қай саласы болмасын мемлекеттік 

о р г а н д а р   а р қ ы л ы   б а с қ а р ы л а д ы . 

Сондықтан басқару тетігіндегі тілдік 

ахуал әр салаға тура ықпал етеді десек, 

асыра айтқандық емес. Сол себепті 

жергілікті атқару құрылымдарындағы 

мемлекеттік тілді орнықтыру жұмысын 

түпкілікті әрі нәтижелі етіп жүргізуге 

баса к ңіл б лінсе, онда нәтижеге қол 

жеткізілетіні анық. 

Қазақ тілі – қазақ халқының ана тілі. 

Ол түркі тілдері тобына жатады. Қазақ 

тілі –  те бай. Қазақ тілі – мемлекттік 

тіл. Қазақстанда қазақ тілін әр  азамат 

білу керек. Ұлттың қамын, тілдің 

сақталуын, дамып  ркендеп қоғам 

мірінен тиісті орнын алуын бүгіннен 

бастап ойластырып, атсалысқанымыз 

абзал.

Мемлекеттік тілді дамыту аясын-

да әл-Фараби атындағы ҚазҰУ заң 

факультетінің кеден, қаржы және эко-

ло гиялық құқық кафедрасында жыл 

сайын қазақ тілін дамытуға байланыс ты 

бірқатар ауқымды жұмыстар атқа ры-

лу да.   

Атап айтар болсақ, биылғы оқу 

ХАТ ЖОЛДАРЫНАН

Қазақстан Республикасы 

Тәуелсіздігінің 25 жылдығына 

арналған «Мың бала» республикалық 

мәдени-ағартушылық  жобасы  ая-

сында  «Тіл мектебі» қазақ тілін 

оқыту бағдарламасы бойынша 

Рудный қалалық  Тілдерді оқыту 

орталығы  мен  Қалалық білім 

б лімінің  ұйымдастыруымен  №10 

мектеп-гимназияда   зге ұлт бала-

лары арасында «Саяхат» атты ашық 

сабақ  ткізілді. 

С а б а қ қ а   қ а т ы с у ш ы л а р   м е к т е п 

жанындағы лагерьде  демалып жүрген  

бүлдіршіндер. Жас ерекшеліктері 

8-10 жас аралығында. Мақсат –  мек-

теп оқушыларына қазақ тілін же-

д е л д е т е   о қ ы т у   а р қ ы л ы   а з   у а қ ы т 

ішінде мемлекеттік тілді меңгерту, 

коммуникативтік тренингтер арқылы 

ауыз екі с йлеу шеберліктерін шыңдау, 

қазақ тілі мен мәдениетін, салт-дәстүрін 

бойларына сіңіру.

Ашық сабақты  қазақ тілі пәнінің 

мұғалімі Баянсұлу Кущанова жүргізді. 

Балалар «Қызғалдақ», «Түймедақ» бо-

лып,  екі топқа б лініп,  тапсырма-

лар орындау арқылы саяхатқа шықты. 

«Қызғалдақ» тобы «Менің болашақтағы 

қалам» тақырыбында сурет салып,  

әңгімелеу барысында мемлекеттік 

тілді үйренуде тілдерінің жатық екенін 

ШАРА

Тіл әлеміне «саяхат»

Жасыратыны жоқ, соңғы кезде 

к птеген азаматтарымыз тұрпайы 

с йлеп, тілді шұбарлау арқылы к ңіл 

тұнығын лайлап жүр. 

Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе 

а л ы п ,   Қ а з а қ с т а н    Р е с п у б л и к а с ы 

К о н с т и т у ц и я с ы н ы ң    7 - б а б ы н д а , 

Қазақстан Республикасының «Тіл ту-

ралы» Заңының 4-бабында «Қазақстан 

Республикасындағы мемлекеттік тіл – 

қазақ тілі»  делінген. 2011 жылғы Елбасы-

мыз Нұрсұлтан  бішұлы Назарбаевтың 

Жолдауында  «Біздің міндетіміз – 2017 

жылға қарай мемлекеттік тілді білетін 

қазақстандықтар санын 80 пайызға 

дейін жеткізу, ал 2020 жылға қарай олар 

кемінде 95 пайызды құруы тиіс» деген 

болатын. Елбасының тапсырмасын дер 

кезінде орындау үшін әрі қарқынды, әрі 

пәрменді жұмыстар қажет.

Қазақ тілі заңды тұрғыда мемлекеттік 

тіл мәртебесіне ие болғанмен, оның 

мемлекет басқару, ғылым мен техни-

ка, ұлтаралық қарым-қатынастағы 

р лі әлі мемлекеттік органдардың 

қолдауын қажет етеді. Мемлекеттік 

қызметте істейтін қызметкерлердің 

дені қазақтілді азаматтар болғанына 

қарамастан, ісқағаздар айналысы, 

құжаттамалар орыс тілінде жүргізуі 

орын алып жатқандығы жасырын 

Толқын ИСАҚОВА,

Қазақстан Республикасы 

Мәдениет және спорт министрлігі 

Тілдерді дамыту және қоғамдық-

саяси жұмыс комитетінің 

басқарма басшысы 

МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ 

және Тәуелсіздік

ТІЛ ТҰҒЫРЫ – ҰЛТ ҒҰМЫРЫ

Мемлекет пен қоғамды 

ұйымдастырушы күштің бірегейі – 

мемлекеттік тіл. Тәуелсіздік алған 

жылдар ішінде мемлекеттік тіліміздің 

қолданыс аясы кеңейе түсті. Мем-

лекет тарапынан біртұтас тіл саяса-

ты қалыптастырылып, қазақ тіліне 

мемлекеттік тіл мәртебесі берілді.

1997 жылы 11 шілдеде «Қазақстан 

Р е с п у б л и к а с ы н д а ғ ы   Т і л   т у р а л ы » 

Қазақстан Республикасының Заңына 

қол қойылды. Бұл құжаттың басты 

е р е к ш е л і г і   –   Е л б а с ы н ы ң   т і к е л е й 

араласып,  з қадағалауында болуы. 

Аталған Заң елімізде мемлекеттік тіл 

саясатын салиқалы жүргізуге негіз бол-

ды. Сәйкесінше, елімізде оңтайлы тіл 

саясатын жүргізу мақсатында кезең-

кезеңімен мемлекеттік бағдарламалар 

қабылданды.

Тілге, сол арқылы жасалатын мә-

де ниет пен  нерге деген  неге, ха-

лықтар арасындағы достықтың бас-

тауы ретінде 1998 жылы Қазақстан 

Республикасындағы кәсіптік мерекелер 

мен атаулы күндердің тізбесіне Қазақстан 

Республикасы халықтарының тілдері 

күні енгізілді. Бұл күн бүгінгі күнге дейін 

жалпыхалықтық мереке ретінде еліміздің 

рухани ұстанымын нығайтып, жалпы 

адамзатты ынтымақтастыққа тәрбиелеуге 

қызмет етіп отыр. 

Сонымен қатар Елбасы 1997 жылдан 

бастап елдің әлеуметтік-экономикалық 

б а ғ ы т - б а ғ д а р ы н   а н ы қ т а й т ы н   ж ы л 

сайынғы Жолдауын жасап келеді. Осы 

Жолдауларда мемлекеттілігіміздің тірегі 

ретінде қазақ тілінің  рісін кеңейту 

жайына айрықша тоқталып отырады. 

Бір-бірінің жалғасы іспеттес жасалып 

отырған Жолдаулар тұрақты тіл саясатын 

жүргізуге арқау болуда. 

Ел Тәуелсіздігінің 25 жылында тіл сая-

сатында үлкен жетістіктерге қол жеткізді 

деуге негіз бар. Бүгінгі күні респуб-

лика бойынша тұрғындардың 76%-ы 

мемлекеттік тілді білсе, ағылшын тілін 

білетін тұрғындардың үлесі шамамен 21% 

болып отыр. 

Елбасының 2006 жылы Қазақстан 

халқының Ассамблеясында айтқан 

тілдердің үш тұғырлығы туралы идея-

сы мен 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі 

жаңа Қазақстан» Жолдауында айтылған 

«Тілдердің үш тұғырлығы» – мәдени 

жобасын кезеңдеп іске асыру туралы тап-

сырмасынан кейін қазақ-орыс-ағылшын 

тілдерін дамыту мақсатында ілгерілету 

жұмыстары жүргізілді. Нәтижесінде 

үш тілді меңгерген тұрғындардың үлесі 

де соңғы жылдары айтарлықтай  сіп,  

2015 жылы 16%-ға жетті. Бұл бағыттағы 

жұмыстарды жетілдіру мақсатында 

Елбасының «100 нақты қадам: баршаға 

арналған қазіргі заманғы мемлекет» 

Ұлт Жоспарының сәйкес «Қазақстан 

Республикасында тілдерді дамыту мен 

қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған 

мемлекеттік бағдарламасына»  згерістер 

мен толықтырулар енгізілді. Мемлекеттік 

бағдарлама оқытудың үштілді моделін 

дамыту міндетімен толықтырылды. 

Сонымен қатар Білім және ғылым, 

Мәдениет және спорт, Инвестициялар 

және даму министрліктері арасында Үш 

тілде білім беруді дамытудың 2015-2020 

жылдарға арналған жол картасы бекітілді.

«Тіл туралы» Заң қабылданғаннан 

кейін республика бойынша ересектерге 

мемлекеттік тілді үйрету мақсатында 

мыту тұжырымдамасы» мақұлданған. 

Тұжырымдамада ҚАЗТЕСТ жүйесін 

енгізу мен дамыту бағыттары анықталды. 

Осыған орай халықаралық тәжірибелерге  

(ІЕLТS (Ұлыбритания) және ТОЕFL 

(АҚШ) сүйене отырып,  тілді білуді 

бағалаудың к пдеңгейлі «Қазтест» 

жүйесі әзірленді. Осы ретте қазақ тілін 

меңгерудің тілдік құзыреттілік талапта-

рын анықтайтын мемлекеттік стандарт-

тар және бес деңгейлік оқу-әдістемелік 

кешен бекітіліп, қолданысқа енгізілгенін 

айтуға тиіспіз. ҚАЗТЕСТ жүйесі жаппай 

қолданысқа енгізілген күннен бастап, 140 

мыңға жуық адам тестілеуден  тіп, қазақ 

тілін білу деңгейін анықтады.

Р е с п у б л и к а м ы з д а   м е м л е к е т т і к 

тілді оқытудың әдістемелік базасы 

қалыптасты. Осы жылдар арасында к п 

деңгейлі оқу-әдістемелік кешендер, 

ертегілер, балаларға арналған әдебиеттер, 

салалық с здіктер, танымдық, ғылыми, 

публицистикалық кітаптар шығарылды. 

Осы жылдар арасында мемлекеттің 

тұрақты қолдауымен бұқаралық ақпарат 

құралдарындағы мемлекеттік тілдің үлесі 

айтарлықтай  сіп, бүгінгі күнге 60%-

ды құрап отыр. Мысалы, «Қазақстан», 

«Балапан» телеарнасы 99%, «Хабар», 

«Kazakh TV», «Білім және мәдениет», 

Ономастикалық комиссия жұмысын бас-

тады. Осы жылдар арасында республика 

бойынша  ономастикалық атауларды рет-

теу жұмыстары жүргізіліп, 1 348 елді мекен, 

6 қала, 1 273 объекті (білім, мәдениет және 

спорт мекемелері), 7 811 к ше мен даңғыл 

атаулары  згертілді. 

Тәуелсіздік алған жылдан бастап 

қазақ терминжасамының ерекшеліктері, 

терминтанудың тарихы мен келешегі 

және басқа да терминология саласының 

зекті мәселелері жүйелендірілді. Қазақ 

терминологиясының ұлттық ерекшелігін 

жаңғырту жұмыстары қолға алынды. 

Нәтижесінде  осы жылдары 13 000 термин 

бекітілді. Алғаш рет терминографияны 

дамыту және терминдерді біріздендіру 

мақсатында 30 томдық қазақша-орысша, 

о р ы с ш а - қ а з а қ ш а   с а л а л ы қ   т е р м и н о -

логиялық с здік шығарылды.

Егеменді еліміздің тұрақты дамуының 

шарттарының бірі – ұлтаралық қатынас-

тардың тұрақтылығы. К п ұлтты мемле-

кетте этностардың жарасты  мір сүруіне, 

ұлтаралық бейбітшілік пен келісімнің 

сақталуына тіл саясаты ықпал етері с зсіз. 

Елбасының к реген саясаты  к п ұлтты 

мемлекет ретінде еліміздің моральдік-

психологиялық ахуалы, жарасты ынты-

мағы барлық  ұлттардың достығы мен 

татулығын нығайтуға бағытталған. Соның 

дәлелі республикадағы ресми және 

ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс 

тілі де тұрақты дамып отыр. Сонымен 

қатар мемлекет тарапынан Қазақстанда 

тұрып жатқан этнос  кілдерінің тілін 

сақтап дамытуға ерекше к ңіл б лініп, 

ана тілдерін  оқытуға, мәдениетінің 

сақталуына мемлекеттік қолдаудың 

тиімді жүйесі қалыптасты. Нәтижесінде 

оқыту орталықтары ашыла бастады. 

Осындай орталықтың алғашқысы 1997 

жылы Оңтүстік Қазақстан облысында 

ашылды. Содан бастап барлық  ңірлерде 

мемлекеттік тіл оқыту орталықтары 

ашылып, бүгінгі күнге оның саны 350-ге 

жетті,оның ішінде мемлекеттік тіл оқыту 

орталығының саны 88-ді құрап отыр. 

Мемлекеттік тіл саясатын одан әрі 

жетілдіру мақсатында Қазақстан Рес-

публикасы Үкіметінің 2008 жылғы 

11 қыркүйектегі №835 Қаулысымен 

«ҚАЗТЕСТ жүйесін енгізу мен да-

«Kazsport TV» телеарналары 60%-дан 

жоғары қазақ тілінде  бағдарламалар 

к рсетіп отыр. Сонымен қатар қазіргі 

уақытта отандық телевизиялық арналар-

да қазақ тіліндегі шығармашылық және 

авторлық бағдарламалардың үлесі артуда. 

Сондай-ақ мемлекеттік тілдегі әлеуметтік 

желілер саны күн санап артуда. 

Тәуелсіздік жылдары қол жеткізілген 

жетістіктердің бірі – жер-су, объектілер 

атауларына бірыңғай к зқарасты қалып-

тастыру, олардың есебін жүргізу тарихи 

атауларды қалпына келтіру мақсатында 

СӨЗ ТӨРКІНІ

Бұхар жыраудың:

 – Ей айташы, Аллаһты айт,

Аты жақсы Құдайды айт.

Т рт шарияр Мұстафа

Мұсқап ашқан ғалымды айт...

Құдіретімен жаратқан,

Он сегіз мың ғаламды айт,

Ақтан сия танытқан 

Дәуіт пенен қаламды айт... –  деп 

бас талатын жыры бар. Оның «Айташы» 

деп отырғаны Алланың с зін, Мұхаммед 

пайғамбар мен оның сахабаларының 

хадистерін елге жеткізуші, жұртты 

имандылыққа жұмылдырушы адам 

болса керек. Осы атауды анабір жыл-

дары «Қазақстан» ұлттық арнасының 

журналистері қолдана бастаған бола-

тын. Бірақ ол ниетті бастағандар басқа 

жұмысқа ауысып кетті ме, эфирден 

естілмей қалды... Бастаманы қостаушылар 

кейінгі лектен табыла қоймады-ау деп 

ойлаймын. Елдің есінде болса, « Айта-

шы» с зі к рерменнің құлағына жылы 

естілген-ді. Осы аталымның ұлттық 

тележурналистиканың т л термині 

ретінде қайта  мірге енетін кезі келді-ақ. 

Егер тележурналистикаға тән аталым деп 

қабылдасақ, онда «Айташы» деп кімді 

айтамыз?

Айташы деп – теледидарда бір яки 

бірнеше айтарманның қатысуымен  тетін 

к рсетілімнің басталуынан аяқталуына 

дейін ортаға тасталған тақырыпқа 

қатысушыларды ұйытып, жұмылдырып 

және оларды қажетті кезде эфирдің 

с ы р т ы н д а ғ ы   к р е р м е н м е н   н е м е с е 

тыңдарманмен байланыстырып отыра-

тын кәсіби маманды айтады. Алдында 

айтарман (немесе к рермен) отырмаса, 

ол айташыға саналмайды. Айташы  з 

атқарымын (функция) толық атқаруы 

үшін оның к з алдында нақты айтарман 

немесе к рермен болуы керек. Ол солар-

мен тікелей тілдесе жүріп немесе бетпе-

бет с йлесе жүріп негізгі бағдарламаны 

жүзеге асыруға күш салады. Айташы тек 

теле бағдарламаларды ғана жүргізбейді, ол 

сонымен қатар концерттік бағдарламарды 

да атқара алады. Кей бағдарламаларды екі 

айташы қосыла жүргізеді.

Біз жоғарыда «айтарман» деген атауды 

әдейі қолдана кеттік. 

   Айтаман деп – радиода немесе теле-

дидарда айтылымға немесе к рсетілімге 

а р н а й ы   ш а қ ы р ы л ғ а н ,   б е л г і л е н г е н 

тақырып т ңірегінде ой б лісе алатын, 

пікір қозғайтын,  зіндік к зқарасын 

білдіретін тұлғаны айтамыз. Бағдарламаға 

жәй к рініп,  зінің бар екенін білдіріп 

қ а н а   к е т у   ү ш і н   е м е с ,   б е л г і л е н г е н 

тақырыпқа қатысты қоғамдық санаға 

қозғау салу міндетін атқару үшін келеді. 

Айтарман неғұрлым білімді, білікті, кәсіби 

құзыретті, таңдалған тақырып т ңірегінде 

жақсы айта алатын адам болса, бағдарлама 

соғұрлым қызықты да тартымды және 

сапалы болады. Айтарман біреу болса аз 

емес, он болса да к п емес, тек олардың 

бәрі тақырыпқа атсалысып отыруы қажет. 

Бағдарламаға қатысуға шақырылғанның 

бәрі айтарман міндетін атқарып кетуі 

мүмкін болмай да қалады. Бұл эфир 

уақытының тығыздығына, тақырыптың 

ауқымына сонымен бірге айташының 

бағдарламаны жүргізу шеберлігіне бай-

ланысты. Тегінде телестудияға немесе 

радиостудияға келген я шақырылған жеке 

тұлғаны «Қонақ» («Гость») деп жүрміз. 

Бірақ бұл с з келген адамға ешқандай 

жауапкершілік жүктемейді. («Қонақ 

қойдан жуас, май берсе де жей береді» 

Халық мәтелі).

Дәл осы тұста соңғы үш-т рт жылдың 

бедерінде ұлттық радио торабынан «айта-

ман» деген атауды жиі еститін болдық. Ай-

таман туралы басылымдардың бірсыпы-

расында айтылды. Ойлы оқырман бұл 

ж нінде газет арқылы құлағдар. Деген-

мен, газетті тыңдарманның бәрі оқи 

бермейтінін ескеріп тағы бір еске сала 

кеткен артық болмайды. Сонда «Айта-

ман» дегеніміз кім екен? «Айтаман» деген 

атаудың қазақ халық қорында (фоль-

клорында) болғандығына дәлел ретінде 

халық ертегілерінің бірінде «Хан бұқараға 

айтайын дегенін айтаманына айтқызды» 

деген бір ғана с йлемді еске алсақ та 

жеткілікті еді. Дегенмен, ол аздық етсе 

мына деректі де келтіре кеткен ж н: Жур-

налистика факультетінде «Айтаманов» 

деген студент оқыған (1974-1979жж.). Ата-

ана жақсылыққа жорып, ізгі ырыммен ат 

қояды. «Айтаман» деп қойғанындағы бір 

себеп – «балам патша жанында жүрсін, 

елге соның с зін жеткізетін, дегенін 

істететін адам болғай» деген таза ниетінен 

туған. 

Сонымен, радиожурналистикадағы 

айтаман айтылымды алдын ала даярлау-

шы, ұйымдастырушы, студиядағы айтар-

ман мен тыңдарманның арасын байланыс-

тырушы кәсіби маман. Ол біреудің жазып 

бергенін оқымайды,  зі айтады. Микрафон 

алдында жанды даусымен  з пікірін ортаға 

салады. Сыртқы және ішкі мүмкіндіктің 

бәрін эфирдегі уақытқа бағындырады, 

айтылар ойға жұмылдырады, тақырыпқа 

ортақтастырады, айтылымның түпкі 

м а қ с а т ы н а   я ғ н и   н е г і з г і   и д е я с ы н а 

жетелейді. Айтаман – танымы терең, 

талғамы жоғары, кез келген адаммен бай-

ланыс орнатуға құмбыл, эфирден к птің 

к кейіндегі мәселені д п басып айтуға 

шебер кәсіби маман. Ол – радиоэфир 

мүмкіндігі мен ерекшелігін әбден біліп 

алған, айтылымға қатысушы адамның 

психологиясын дер кезінде дәл танып, 

ойын д п басып үйренген, айтымы, яғни 

с йлеу мәнері – дауыс ырғағы, үн  бояуы, 

тыныстау, дыбыстау әдеті мен ойын 

тиянақты жеткізу, с здерді  з орнымен 

дұрыс қолдану машығы әбден орныққан 

тұлға. 

жүктеу/скачать 15,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: