Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
жүктеу/скачать 5,22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Байтуова А.Н.
- Рухулла Алиевич (оглы) Ахундов
- Кудайберген Жубанов
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Айтуғанова С.Ш. Тынымбай Нұрмағамбетов прозасындағы лиризм
Саид Ходжаев – известный тюрколог, автор книги «Сравнительная грамматика османского, узбекского и казахского языков». Х.С. Ходжаев родился в 1893г в кишлаке Кош-Курган в семье крестьянина, узбек по происхождению, но постоянно живший в Баку. По воспоминаниям самого ученого «из-за чрезмерной консервативности среды я не имел возможности продолжать свое образование на русском языке. Окончил медресе в Ташкенте. Изучив технику землемерства, проработав 5-6 месяцев я заработал достаточно для поездки в Константинополь». В Константинополе окончил двухлетние курсы в университете, затем заканчивает Стамбульский университет. С 1918 имеется неясная часть информации о жизни Ходжаева. После окончания университета с группой выпускников (разных национальностей) приезжает в Азербайджан и остается до своих последних дней. Ходжаев был преподавателем Азербайджанского государственного университета. Педагогический институт, Индустриальный техникум, Гидротехникум. Ходжаев был связующим звеном между азербайджанской и узбекской интеллигенцией, горячо поддерживал связь с молодыми начинающими учеными Узбекистана (иногда помощь была материальной, а некоторые проживали у него дома). В 1926 была издана «Сравнительная грамматика османского, узбекского и казахского языков». Именно в этом труде действующая власть увидела оттенки «буржуазности». Б.Х.Мамедова пишет «В последние годы своей 80
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Байтуова А.Н. Репрессированные тюркологи Азербайджана и Казахстана
жизни Халид Ходжаев работал на должности научного сотрудника 1-го разряда сектора истории Азербайджанского филиала Академии наук СССР. Одновременно он вел преподавание различных лингвистических дисциплин (стилистика и грамматика тюркских языков, чтение памятников и другие) на филологических факультетах ВУЗ-ов и на аспирантских курсах города Баку». Активно участвовал в работе I тюркологического съезда в 1926, который прошел в Баку. Главной и последней работой ученого был перевод словаря Махмуда Кашгари «Диван-и лугат-ат-турк», которая исследовалась ученым впервые по принципам современной востоковедческой науки. Судьба научного труда
осталась трагичным-труд был
объявлен «контрреволюционным» и уничтожен НКВД. В начале 1937 года на Ходжаева уже были собраны показания, ученого обвиняли в членстве «всесоюзной контрреволюционной пантюркистской организации», «старым турецким разведчиком [2.120]». 13 октября 1937 г. Х.С.Ходжаев был расстрелян. 16 мая 1957 г. Верховный суд СССР отменил приговор от 12 октября 1937 г. Рухулла Алиевич (оглы) Ахундов – революционер, партийный деятель и руководил азербайджанской наукой. Р.А.Ахундов родился в 1897 г. в Шувелянах Бакинского уезда в семье людей из среды мусульманского духовенства. Р.А.Ахундов учился в медресе, окончил училище и торговую школу, владел несколькими языками. В 1930 Ахундов был избран секретарем Закавказского краевого комитета. Последние годы жизни работал в Институте истории партии при ЦК КП(б) Азербайджана, начальником управления по делам искусств при СНК Азербайджанской ССР, участвовал в организации и руководстве Азербайджанского филиала Академии наук СССР. Ахундов, первый переводчик на азербайджанский язык трудов Карла Маркса, Фридриха Энгельса и Ленина. Р.А.Ахундов занимал высокие партийные и государственные должности. Ахундов выступал против арабского алфавита и активным сторонником латинизации, для чего он закупил латинский типографский шрифт в Америке. Ахундов приглашал в Баку ученых-представителей других тюркских народов. Р.А.Ахундов был честным революционером, был убежденным коммунистом-интернационалистом, ориентировавшимся на русскую и мировую культуру. Это был человек своего времени, жесткий, убежденный в своем праве выступать от имени народа. В уголовном деле Ахундова много говорилось о поддержке ученого-тюрколога Б.В.Чобан-заде, о разрешении издания книги Фридунбека Кочарлинского, он пропустил в печать стихи поэта-«контрреволюционера» Ахмеда Джавада, о хороших
взаимоотношениях с беспартийными интеллигентами, которые имели 81
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Байтуова А.Н. Репрессированные тюркологи Азербайджана и Казахстана
репутацию «буржуазных националистов». В итоге Р.Ахундов был объявлен организатором и руководителем с 1929 г. «националистической организации» [2.139]. 21 апреля 1938 г. Р.Ахундов предстал перед Военной коллегией Верховного суда СССР. Приговор огласили – высшая мера. Приговор был исполнен в тот же день. 7 декабря 1955 г. Военная коллегия Верховного суда СССР приняла решение о посмертной реабилитации Рухуллы Алиевича Ахундова.
публицист, общественный деятель. А.Байтурсынов родился в 1873 г. в урочище Сарытюбек Тургайского уезда в семье зажиточного крестьянина. Его отец Байтурсын был потомком народного батыра Умбетая, был храбрым, умным человеком, с чувством собственного достоинства, не мирившимся с произволом и бесправием в казахских аулах, часто выступавшим в конфликт с местными феодалами и царскими властями. Байтурсын и его брат были осуждены на 15 лет и сосланы в Сибирь за то, что разбили голову начальнику уезда. Арест отца и дяди оставила горькое впечатление в памяти будущего ученого. Байтурсынов окончил двухклассное русско-казахское училище, учительскую школу в Оренбурге. Долго учительствовал в аульных и волостных школах. Революции 1905-1907 годов вызвала в нем надежду на перемены, он активно участвует в народных волнениях, выступает перед демонстрантами, создав группу казахских интеллигентов составляет петиции в адрес правительства в Петербурге. В 1907 г. был арестован и 6 лет отсидел за участие в национальном движении. Как и многие представители российской и казахской интеллигенции, А.Байтурсынов не сразу разобрался в сути и содержании происходящих событий и некоторое время находился под влиянием националистических партий, он переходит на сторону советской власти. Байтурсынов был главным редактором газеты на казахском языке «Казах». В 1917 г. в Оренбурге прошел всекиргизский съезд «Алаш-Орды», где Байтурсынов является организатором съезда и одним из составителей программы партии Алаш. Не признав советскую власть, члены «Алаш» создали «Алаш-Орду», т.е. свое правительство во главе с А.Букейхановым. В это время началась Гражданская война. Алашординцы первоначально поддержали А.И.Дутова, потом А.В.Колчака. Через некоторое время в 1919 г. в Казахстан пришла Советская власть. У Алаш Орды произошло разочарование в белогвардейцах (т.к. последние не гарантировали автономию казахам), именно Советская власть обещала предоставить автономию. «Произошел перелом в идеях алашординцев и они поддержали новую власть. Вскоре А.Байтурсынов вступил в ряды партии… опять произошло
82
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Байтуова А.Н. Репрессированные тюркологи Азербайджана и Казахстана
несовпадение позиций с позициями красных»[3.141]. Исследуя природу казахского языка, он пишет статьи, учебники по языкознания, появляются научные работы по исследованию языкознанию Байтурсынов создает новую реформу в казахской письменности, он разработал принципы приспособления арабского алфавита к звуковой системе казахского языка. Он реформировал казахскую письменность на основе арабской графики, этим самым дав возможность пользоваться ею миллионам казахов, живущих за границей. Его алфавит был хорошо продуманным и научно обоснованным. Интересным оказался предложенный им способ обозначения гласных. Это решение Е.Д. Поливанов назвал «гениальным» [5.322-323]. В обвинительном деле А.Байтурсынова отмечалось, что он враг Советской власти и руководитель подпольной организации, о совместной контрреволюционной деятельности А.Байтурсынова с Б.В.Чобан-заде и Г.С.Губайдуллина, о принадлежности к Алаш-орде, а также связи с «контрреволюционерами-пантюркистами» из других тюркских республик. 6 декабря 1937 г. А.Байтурсынов был казнен (А.Байтурсынов не был ознакомлен с материалами уголовного дела и был лишен защиты). 4 ноября 1988 г. А.Байтурсынов был реабилитирован. Кудайберген Жубанов – ученый-языковед, общественный и государственный деятель. К.Жубанов родился в 1899 г. в селе Акжар Актюбинской области. Начальное образование получил в местной школе, открытой его отцом, затем медресе. В 1928 году окончил Ленинградский институт живых восточных языков, затем аспирантуру. К.Жубанов, учившийся в Ленинграде у академика Самойловича, стал бесспорным лидером казахского языкознания. К.Жубанов, стремился сохранить в казахской латинице принципы, применявшиеся Байтурсыновым в реформированном арабском письме. С 1928-1929 гг. работал в Казахском государственном университете в Алматы научным сотрудником Кафедры сравнительной тюркологии. Им были написаны научные исследования по истории фонетики и синтаксиса, также научно разработаны некоторые разделы грамматики, рассмотрены вопросы казахского литературного языка. К.Жубанов знал 18 языков. В своих работах «использовал материалы орхоно-енисейских рунических памятников VI-VIII веков, обращался к древнеуйгурским письменам IX века, средневековому чагатайскому языку. К концу жизни он уже изучал японский язык» [6.179]. В следственном деле обвинения стандартны и стереотипны, сказано, что Жубанов «встал на путь контрреволюционной борьбы с первых дней Октябрьской революции», хотя конкретных доказательств не было, кроме участия в издании двух журналов. Ученого включили в ту же «организацию» во главе с Тураром Рыскуловым, Т.Шонановым и другими «врагами
83
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Байтуова А.Н. Репрессированные тюркологи Азербайджана и Казахстана
народа». В действительности, К.Жубанов был знаком с ними, но никакими делами не был связан. В деле (для обязательного заполнения) также утверждалось о связи с Троцким, Бухариным, Зиновьевым и Рыковым. 25 февраля 1938 г. Кудайберген Жубанову сессией Военной коллегии Верховного суда СССР был вынесен приговор к высшей мере наказания. В тот же день К.Жубанов был расстрелян. 3 апреля 1957 г. Военная коллегия Верховного суда СССР отменила приговор 1938 г. Репрессии 30-х годов нанесли сокрушительный удар по духовной жизни Азербайджана, Казахстана и других тюркских народов, обескровив и уничтожив достойных ее сынов и дочерей.
ЛИТЕРАТУРА
1. Урсу Д.П. Бекир Чобан-заде. Жизнь, судьба, эпоха . Симферополь. Просвещение. 2004 г. 2.
Дело Рухуллы Ахундова // Восток, 2000, №2. 3.
Казахский ученый и просветитель Ахмет Байтурсынов //Altaika III, М.,1999. 4.
Джусупов М. Фонемография А.Байтурсынова и фонология сингармонизма. Мектеп. 5.
Поливанов Е.Д. Труды по восточному и общему языкознанию. М., «Просвещение». 1991. С.421. 6.
Ашнин Ф.Д., Алпатов В.М., Насилов Д.М. Репрессированная тюркология. Российская Академия наук Институт востоковедения. Москва. «Академик». 2002.
84
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 С.Ш.АЙТУҒАНОВА филология ғылымдарының кандидаты, доцент Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия университеті
Стильдің өз ішінде жеке қарастыратын мәселелер көп. Соның бірі – лиризм құбылысы. Бүгінге дейін прозадағы лиризм туралы әртүрлі пікірлер айтылып жүр. Оны қарастырған ғалымдардың ішінде бір тобы лиризмді жанр ретінде, енді бір тобы стильдік ерекшелік ретінде қарастырады. Әрине, бұл ғалымдардың әрқайсысы өз пікірлерін нақты мысалдармен дәлелдеп айтуға тырысады. Біз осы пікірлерді саралай отырып, лиризмді стильдік ерекшелік деп қарастырдық. «Лиризм» ұғымы жайлы алғаш Гегельдің еңбектерінен көре аламыз. Гегельдің ойынша, романтикалық шығармалардың мазмұнының артықшылығы жеке адамның ішкі рухани өмірі, сезімдердің әр алуандығын бере алуы. Бұл тұрғыдан алғанда, ішкі толғаныстар сырттай беріле алмағандықтан, күрделенеді. Осыдан келе, жазушы кейіпкердің ішкі әлемін беру үшін лирикаға жүгінеді [1.506]. Зерттеуші Б.А.Ахундов: «XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы шұғыл әлеуметтік қадамдар шындықтың тек эпикалық кең картинасын ғана емес, өзгермелі дәуірдің эмоционалдық атмосферасын бере алатын лирикалық баяндауларды да қажетсінеді. Лирикалық романда идеялық салмақ «эпикалық» емес, лирикалық бөлімге; кейіпкер істері мен әрекеттерін сипаттауға емес, оның толғаныс, әсерлену, сыр ашу сәттеріне түседі», - деп жазады [2.278]. Қаламгердің шын жан сыры халық жүрегінен орын табу үшін ол шығармада көңіл-күйдің, ой-арманның гуманистік сипаттары басым болуы қажет. Себебі лиризм «оқушының интеллектуалды-эмоционалдық сергектігіне сенімнен» қуат алады. Сондықтан да ғалымдар лирикалық прозадағы басты шеберлік кілті суреткердің өз өмірбаяны мен уақыттың күрделі тарихи, қоғамдық, рухани құбылыстарын терең байланыстырып, өмір шындығын қызғылықты беруі деп ұғады. Жазушылардың шартарап ізденістері лирикалық прозаның композициясына өзгерістер енгізуге итермеледі және ол қадамдар ежелгі озық әдеби үрдістерді өнерпаздықпен пайдалана білуге жетеледі. Мысалы, Прибалтика әдебиетінде шағын новеллалар құрылымына «ассоциативтілік пен метафоралық» сипаттар дендеп енді. Мұндай құбылыс қазақ әдебиетінен де мол байқалады. Фольклорлық сарындар, тарих пен бүгінгі таң оқиғаларын салыстыра бейнелеу, көне аңыз, әңгімелерде түйінделген өмір ақиқаттарына қазіргі шындықтан
85
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Айтуғанова С.Ш. Тынымбай Нұрмағамбетов прозасындағы лиризм
үндестік іздеу арқылы психологиялық толымдылыққа қол арту - прозаның барлық жанрында бел алған стильдік тенденция. Тынымбай Нұрмағамбетов, Сайын Мұратбеков, Әбіш Кекілбаев, Тобық Жармағанбетов, Өтебай Қанахин, Нығмет Ғабдуллин сияқты көптеген қазақ жазушыларының шығармалары осы бір адам жан сырын ізгі мұраттар жолындағы өрлеу сұлулығымен суреттейтін нәзік күйлі арнаның өрістей түскенін айғақтайды. Бұл қаламгерлердің әрқайсысы қазақ лирикалық прозасының дамуына елеулі үлес қосты дей аламыз. Әрине, лиризм – ең басты шеберлік өлшемі емес және оны негізгі стильдік бағдарына табиғи түрде айналдырған жазушы эпикалық қарымдағы әріптестерінен бір сүйем де қалыс тұрмайтынын ұмытпаған жөн. Мәселенің екі жағы да шығармашылық тәсіл мен дарын қуатының заңды жарасымымен шешілетіні күмән туғызбаса керек.
Шығармаларының бәрі дерлік кейіпкерінің сырын, ішкі арман-қиялын нәзік лиризм арқылы жеткізуге ұмтылатын жазушы Тынымбай Нұрмағамбетов деуге болады. Оның шығармаларындағы ерекшелік өмір тынысын өз жанымен сезініп, толғанудан туған ой сезімдерінің бейнеленуінде. Кез келген жазушы шығарманың өн бойында баяндаудың ерекше түрін қолданып, негізгі сюжеттік мағына мен кейіпкерлерін көрсету үшін әр түрлі әдіс-амалдар қолданады. Өз кезінің өзекті шындығын кесек образдармен елестетіп көрсетеді. Өз шығармаларында жаңа уақытқа үн қосумен бірге, оның аяқ алысын аңғарған Т.Нұрмағамбетов іс-әрекеті, мінез- құлқы нағыз табиғи қалыпта бейнеленген кейіпкер сомдауға талпынады. Сөйтіп, өмір шындығының нағыз қайшылықтарын толық мәнінде бейнелеуге тырысты. «Шығармадағы лиризм деп оқиғаны, іс-әрекетті сезім күйін жазушының баяндауы мен суреттеуіндегі стилистикалық нәзіктік, ырғақтылық, эмоциялық айтылса керек», - деп көрсетеді М.Әйтімов өз еңбегінде [3.52]. Ал осының бәрін жазушының шығармаларынан табуға болады. Т.Нұрмағамбетовтің шығармаларының көбіне тән бір ерекшелік кейіпкердің жан әлемін бейнелеудегі нәзік сыршылдық, көңіл күйінің толқымалы құбылыстарын сезімталдықпен аша білу, шығармада парасат нышанының адамгершілік сипаттарымен үйлесімді дамуы болып табылады. Жазушының шығармаларында басты идея кейіпкердің іс-әрекеті, әлеуметтік тіршілігі арқылы ғана емес, тебіреніс-толғаныстары, қуаныш-сүйеніші, өмірге көзқарасы, әр түрлі сезім күйлері арқылы да көрініс табады. Мәселен, «Қош бол, ата» повесі – адамгершілік пен ізгілікті, сезім тазалығын, адам бойындағы асыл қасиеттерді кейіпкердің іс-әрекеттері, қарым-қатынасы арқылы шыншылдықпен бейнелеген шығарма. Бұл шығарманың терең психологизмі мен идеялық мазмұны оқырманды бірден баурап алады. Жалғыз баласы қызмет қуып, қарайламай кеткен Жөкең қарттың күні немере інісі Шәденге қарап қалады. Соның балаларының ішінен өзіне
86
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Айтуғанова С.Ш. Тынымбай Нұрмағамбетов прозасындағы лиризм
Көктембайды жақын тартады. Ешқашан көрмеген өз немересінің атын есіне түсіре алмаса да, баласын жамандыққа қимайды. Сол баласынан аз күнге соғып, немересін тастап кететінін айтып хат келгендегі қарттың көңіл-күйі, қимыл-қозғалысы шығармада табиғи, шынайы түрде бейнеленеді. Бұған дейін екі жыл бұрын шешесі қайтыс болғанда екі-үш күнге жалғыз өзі келіп кеткен еді. Сондықтан бұл шалға қатты әсер етеді. Жазушының оның сезімін әсерлі етіп жеткізгені соншалық, Толасбайға тасбауыр екен деп ренжіген оқырман да оны қартпен бірге тағатсыздана күтеді. Оның келуінен бір өзгеріс, жақсылық болатындай әсер береді. Ақыры сағындырып келген баласымен қарттың кездескен сәті шығармада былайша суреттеледі: «Шал баласын жібермей кеудесіне ұзақ қысты. Көзінен жас парлап, иегі кемсеңдеп тұрып, «айналайын, айналайын» деп әлсін-әлсін күбірлеп қояды. Сонан соң келінін құшақтап маңдайынан сүйді. Ал бойы Жорабайдан сәл ұзындау, маңдайына кішкене кекіл қойған, мұрыны Толасбайдың мұрыны сияқты қоңқақтау, бірінші көріп тұрған немересін құшақтай алып, Жөкең еңкілдеп жылап жіберді. Баланың бетінен, мойнынан, кішкене қолдарынан сүйіп- сүйіп, иіскеп ағыл-тегіл жылады кеп... «қайтсын-ай енді» деп Салжан да жаулығының ұшымен көзін сүртіп жатты» [ 4.145]. Осылай талай жылғы сағынышын басып, бір жасап қалған Жөкең қарт өмірінің жалғасы немересін айналып-толғанудан жалықпайды. Бұған кей кезде Көктембай іштей өкпелеп қалып жүреді. Шатастырып жүрген немересінің аты Шеген екен. Ал жалғызым деп бар мейірімін төккен Толасбайды әке жалғыздығы қынжылтпайды, тіпті, ойына кіріп шықпайды. Жазушы мұны әке мен бала арасындағы қысқа әңгімеге сыйғызады. Баласының елге
келгенін қалайтынын, қартайғанда жалғыздықтың қиын екенін айтып, өлсе көмусіз қалам ба деген қорқынышын жеткізгісі келген әкесіне: «Мұнда да ел-жұрт бар ғой» деп берген жауаптан кейін әңгіме шарт үзіледі. Осы кішкене ғана диалог Толасбайдың болмысын одан да тереңірек ашып тұр. Повестегі жазушының өзгеше қолтаңбасы ауылға әртістердің келіп, «Еңлік-Кебекті» қойғаны мен Көктембайдың ондағы абызды атасына ұқсатуы мен өздерінше әртіс болып ойнауынан көрінеді. Және атасының өзіне атаған ақ қодығы тайқар болып қалғанда иемденіп кеткен Шодырдың әлімжеттігіне Көктембайдың ызасы келеді. Қанша танып тұрса да ыңғай бермеген Шодырдың өзінің әкесіндей адамға қол жұмсауы Көктембайды іштей ширықтыра түседі. Сол ойлары атасы қайтыс болған соң тіпті өршиді. Бала үшін үлкендердің өлген адамды тез ұмытып кететіні де түсініксіз. Бұл оқиғалардың бәрінен Көктембайды жақынырақ танып, оның жылы жүрегінің нәзіктігін сезуге болады. Атасы берген тайқарды қалай да алам деп Шодырдың шалғайына жармасқан Көктембай әкесінен таяқ жейді. Үлкендердің екіжүзділігіне ашынған ол қайтыс
|