Региональный вестник Востока

146
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
противоправной деятельности, устанавливать необходимые связи, а также ком-
плектовать состав преступной группы, успешно руководить ею, четко распреде-
ляя обязанности.
4) Нравственно-психологические свойства. Нравственная характеристика 
охватывает все этические качества, создающие духовный, моральный облик, в 
основе которого лежат представления о добре и зле, совести и долге, чести и 
достоинстве. Эти качества отражают степень нравственной зрелости личности 
и  обусловливают  любой  поведенческий  акт.  В  сознательной  деятельности  че-
ловека проявляются и нравственные чувства, настроения, оценки. Поэтому их 
криминологическое изучение особенно необходимо. 
Нравственно-психологическую  подструктуру  личности  пре ступника,  как 
известно,  характеризуют,  в  частности,  мотивы.  Согласно  исследованиям  уче-
ных-криминалистов  за  последнее  время  главными  определяющими  мотивами 
являлись корысть (42%) и не достаточная материальная обеспеченность (58%).
Практика  показывает,  что  большинство  мошенничеств  мотивируется 
стремлением получить какое-либо имущество, ценности. В криминологической 
литературе отмечается, что корысть вызывается не только стремлением удовлет-
ворить какие-то нужды, материальные потребности, мимолетные побуждения, 
но и нередко престижными соображениями. Мотивы, связанные с такими сооб-
ражениями, значительно усиливаются и получают еще большее распростране-
ние.
Большинство  мошенников  обладают  хитрым,  изворотливым  умом,  ак-
терскими способностями, развитой фантазией. Они стремятся внушить своим 
потенциальным жертвам чувство полного доверия, что им зачастую удается, и 
лишь после этого приступают непосредственно к обману.
Личность  мошенника  весьма  специфична  и  не  лишена  привлекательно-
сти. Мошенник имеет следующие способности и особенности: дар убеждения; 
умение вызывать доверие или уважение (доверие – через симпатию, уважение и 
страх – через иллюзию силы); адаптивность и гибкость; умение работать с ин-
формацией и быстрое реагирование на меняющуюся информацию; умение пла-
нировать, обдумывать все до мелочей; склонность к риску; пониженная тревож-
ность; высокий самоконтроль, самообладание, терпение и др. 
Мошенники сами по себе являются хорошими психологами и знают, на ка-
кие слабые стороны человеческой натуры можно надавить, чтобы убедить жерт-
ву добровольно расстаться с деньгами. Мошеннику для понимания психологии 
людей  и  оказания  на  них  психологического  воздействия,  сперва  необходимо 
уметь управлять своим же психологическим состоянием и процессом.
А также, мошенникам свойственны такие эмоциональные и волевые каче-
ства, как: хладнокровие, сдержанность, умение владеть собой и ситуацией, це-
ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

147
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
леустремленность,  инициативность,  самообладание,  блестящие  аналитические 
способности,  полное  и  декларативное  отсутствие  моральных  принципов,  бес-
принципность,  жадность,  корысть,  зависть,  внутренняя  ущербность,  алчность 
и др. Изучение этих качеств имеет немаловажное значение для профилактики 
мошенничества. Эти признаки, на наш взгляд, позволят получить необходимое 
представление об основных свойствах лиц, совершивших мошенничества. 
В последнее время глобальный финансово-экономический кризис вполне 
серьезно повлиял на состояние преступности в стране. Таким образом у граж-
дан  резко  выросло  ощущение  личной  не защищенности.  К  обстоятельствам, 
существенно ограничивающим возможности своевременного пресечения иму-
щественных преступлений, мошеннических действий и задержания виновных, 
следует отнести и утрату органами правопорядка авторитета в глазах населения. 
Граждане, ставшие жертвами или свидетелями преступления, не сообщают о них 
в ОВД, не доверяя квалификации их работников и не надеясь на положительный 
исход  дела.  Безнаказанность,  наряду  с  быстротой  и  относительной  легкостью 
приобретения  достаточно  крупных  материальных  средств  благодаря  имуще-
ственным преступлениям, стимулирует криминальное заражение общества. 
В целях предотвращения или уменьшения совершения такого рода престу-
плений, необходимо принять некоторые государственные меры.
Во-первых, требует немедленного совершенствования социальная полити-
ка государства. Во-вторых, необходимо внедрение и распространение крупных 
культурно-образовательных программ, направленных на защиту прав и свобод 
человека, гражданина и воспитания нравственности, правовой культуры у насе-
ления. В-третьих, принять меры по предупреждению мошенничества. Проводить 
специально-профилактические мероприятия, конечно, это всегда связано со зна-
чительными материальными затратами. Однако ущерб от преступности, как ма-
териальный, так и моральный, несоизмерим с затратами на ее сдерживание и 
регулирование.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1.  Бегалиев  Б.А.  Проблемы  борьбы  с  мошенничеством  по  законодательству 
Республики Казахстан: автореф. дис. … канд. наук. – Алматы, 2007.
2.  Под общей редакцией доктора юридических наук, профессора А.И. Долговой. 
Криминология: Издательская группа НОРМА-ИНФРА. М., 1999.
3.  Рогов  И.И.  Криминология  /  И.И.  Рогов,  Е.О.  Алауханов.  –  Алматы:  ТОО 
«Казыгурт баспасы», 2006.
4.  Под редакцией проф. В.Н. Бурлакова, проф., академика В.П. Сальникова, проф., 
академика С.В. Степашина. Криминология: Санкт-Петербург, 1999.
5.   Service.pravstat.kz 
REFERENCES
1.  Begaliev B.A., Avtoref. dis. … kand. nauk. Problemy bor’by s moshennichestvom po 
Н. ЕРБОЛАТ. 4 (72) 2016. С. 141-148 
 
 
                     
 
                ISSN 1683-1667 

148
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
zakonodatel’stvu Respubliki Kazahstan Almaty, 2007 (in Russ).
2.  Pod  obshhej  redakciej  doktora  juridicheskih  nauk,  professora  A.I.  Dolgovoj. 
Kriminologija. Izdatel’skaja gruppa NORMA INFRA. Moskva, 1999 (in Russ).
3.  Rogov I.I., Alauhanov E.O., Kriminologija. TOO Kazygurt baspasy, Almaty, 2006 
(in Russ).
4.  Pod redakciej prof. V.N. Burlakova, prof., akademika V.P. Sal’nikova, prof., aka-
demika S.V. Stepashina. Kriminologija. Sankt Peterburg, 1999 (in Russ).
5.  Service.pravstat.kz (in Russ).
ӘОЖ 1:32.001
Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА
Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі Сот сараптама орталығы,
Шығыс Қазақстан облысы бойынша Сот сараптамасы институты, 
Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қ., Казақстан
ҚОРЛАУ СИПАТЫНДАҒЫ БЕЛГІЛЕРІ МЕН ТҰЛҒАНЫҢ ІСКЕРЛІК 
БЕДЕЛІНЕ НҰҚСАН КЕЛТІРЕТІН АҚПАРАТТАРЫ БАР 
КРЕОЛИЗАЦИЯЛАНҒАН МӘТІНДЕРДІ ЗЕРТТЕУ
Мақалада  креолизацияланған  мәтіндер  зерттеу  нысаны  ретінде  қарастырылып, 
лексика-семантикалық талдау жасалады. Техникалық байланыс құралдары мен ғаламтор 
жүйесінің мүмкіндігінің кеңеюі креолизацияланған мәтіндердің көбеюіне алып келді. 
Сондықтан креолизацияланған мәтіндердегі кодталған ақпараттарды зерттеу қажеттілік 
болып табылады.
Түйін сөздер: мәтін, креолизацияланған мәтін, қорлау белгісі, нұқсан келтіретін 
ақпарат, зерттеу нысаны.
ИССЛЕДОВАНИЕ КРЕОЛИЗОВАННЫХ ТЕКСТОВ С ПРИЗНАКАМИ 
ОСКОРБЛЕНИЯ И С ИНФОРМАЦИЯМИ, ПОРОЧАЩИМИ 
ДЕЛОВУЮ РЕПУТАЦИЮ
В  статье  креолизованный  текст  рассматривается  как  объект  исследования  с 
позиции лингвистики, приводится лексико-семантический анализ. Прогрессы в плане 
техники связи и доступной системы интернета приводят к большому потоку реализации 
креолизованных текстов. Таким образом, исследование креолизованных текстов, рас-
шифровка кодовых сведений являются актуальными на сегодняшний день.
Ключевые слова: текст, креолизованный текст, признаки оскорбления, порочащие 
сведения, исследуемый объект.
RESEARCH CREOLIZED TEXT WITH BY SIGNS INSULTS AND 
INFORMATIONS BY DEFAMING BUSINESS REPUTATION
In the article creolized text is viewed from the standpoint of linguistics, is application 
lexico-semantic analysis creolized text. Progress in the plan of technique of connection and ac-
cessible system of the internet result in the large stream of realization of creolized texts. Thus, 
ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

149
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА. 4 (72) 2016. Б. 148-158   
                     
 
                ISSN 1683-1667 
research of creolized texts, decoding code taking are actual to date. 
Keywords: text, creolized text, with the signs of insult, defaming information, investi-
gated object.
Қазақстан Республикасы Сот сараптамасы орталығындағы сараптамалық 
негізгі  нысаны  ретінде  мәтін  алынатын  материалдарға  сараптамалық  зерттеу 
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Сот сараптамасы орталығында сот 
психологиялық-филологиялық сараптама қызметінде жүргізіледі.
Сот-филологиялық сараптама дегеніміз – бұл ауызекі немесе жазбаша тіл 
құралдарымен әртекті хабарларды қалыптастыру мен таратуда автордың өзіндік 
даралық ерекшеліктерін анықтау мақсатында әртекті мәтіндік материалдардың 
мазмұнын оқып-зерттеуге бағытталған практикалық қызметтің саласы. 
Сот-филологиялық зерттеудің негізгі нысаны мәтін болып табылады.
Осындай сараптаманың нысандарын шындықтың қандай да бір объективті 
фактісіне  автордың  субъективті  қатынасын  көрсететін  әртүрлі  техникалық 
құралдар көмегімен жазылып алынған мәтіндер құрайды. Яғни «жәбірленуші» 
тарапынан реніш, қарсылық, қанағаттанбаушылық туғызған тілдік құралдардың 
қолданылу  нұсқалары,  жекелеген  сөйлемше,  фразалардың  құрылымы,  мәтін 
үзінділері қарастырылып, талданады.
Зерттеу нысаны ретінде жанжалға қатысушы тараптар немесе ол ақпаратпен 
танысатын  субъектілер  (оқырмандар,  көрермендер,  тыңдармандар)  түрліше 
түсініп қабылдайтын қандай да бір ақпарат берілген (қамтылған) материалдар 
алынады. Күні бүгінге дейін мәтіндік материалды зерттеуде қолданылып келген 
ғылыми-әдістемелік тәсілдердің негізінен мәтін авторын анықтауға бағытталуы, 
нысандарды әртүрлі қырынан қарастыру барысында жеткіліксіз болғандықтан 
зерттеушілер  жаңаша  ізденістерге  жүгінуге  мәжбүр  болды.  Осыған  орай  ҚР 
ӘМ ССО-ның сарапшы мамандары Е.Д. Богодухова мен А.Ж. Сағидан қажетті 
ғылыми әдебиеттермен танысып, осы салаға қатысты ғылыми тұжырымдар мен 
қағидалар  негізінде  тұлғаның  ар-намысы  мен  қадір-қасиетін,  іскерлік  беделін 
қорлаудың белгілері бар нысандарды зерттеудің стандартты әдістемесін жасап 
шығарды. 
Тілдік  бірліктер,  әсіресе  сөздер  және  сөйленімдер  анықталған  мәтін 
контексінде басқа тілдік құралдармен тіркесіп қосымша мәндер мен стилистикалық 
реңктерді  (коннотация)  үстеп  алуы  мүмкін.  Мұнда  берілген  шығарманың 
микро-  және  макроконтекстерінің  сөздің  тілдік  жүйедегі  стилистикалық, 
мағыналық мәндерінің көрініс табуына ықпалы зор болады. Тілдік бірліктердің 
осы  сияқты  мағыналық,  стилистикалық  ерекшеліктері  түсіндірме  сөздіктерде, 
грамматикалық анықтағыштарда, әртүрлі филологиялық анықтамаларда көрініс 
тапқан.  Сондықтан  мәтінге  сараптамалық  және  стилистикалық  талдау  жасау 
барысында сөздің грамматикалық формаларының, фонетикалық нұсқаларының, 

150
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
сөз формаларының әдеттегіден тыс ерекше қолданысына, фразалардың ерекше 
құрылымына назар аударып, микроконтексті, контексті және тұтас мәтінді үнемі 
ескеріледі.
Сот  сараптамасы  саласында  қолданылып  жүрген  әдістемелер  түрлі 
форматта берілген мәтіндерді (ауызша жазбаша) қамтиды.
Бүгінгі  таңда  мәтін  және  фотосуреттер,  символдар,  тауар  белгілері, 
логотиптермен қоса берілу жағдаяттары көптеп кездеседі. 
Ғаламтор жүйесінің қарқындылығы мен фотосуреттерді өңдеу тәсілдерінің 
қолжетімділігі, графикалық безендірулер креолизацияланған мәтіндердің зерттеу 
нысаны ретінде жиі ұсынылуына әкеліп соқты.
Бұл  тұрғыда  жеке  тұлғаның  ар-намысын,  қадір-қасиетін  қорлау 
қылмыс  болып  саналатындықтан  креолизацияланған  мәтіндерді  мәтін  мен 
фотоиллюстрациямен бүтін, тұтас шығарма ретінде қажеттілік туындады.
Қорлау  критерийлері  сөз  мағынасы  құрамының  ерекше  компоненті 
сапасына, сөйленім құрамындағы «лексикалық» бағаның сапасына және оларды 
жеткізудің  стилистикалық  құралдарына,  сөздің  стилистикалық  сипатындағы 
эмоцияға байланысты.
Орыс  лингвомәдениетінде  тілдік  тұлғаның  негативті  бағасының 
моделі  қалыптасты,  ол  сөйлеу  кезінде  қорлаудың  иллокутивті  мазмұнымен 
функционалды теңдестіріледі: 1) тұлғаның сипаты ретінде әдепсіз, инвективті 
сөздер мен сөйленімдерді қолдану; 2) тұлғаны тіршілік қарекеті қалдықтарымен 
салыстыру (қалдық, өлексе, шірік); 3) антиқоғамдық, әлеуметтік зиянды әрекетті 
білдіретін  сөздер  мен  сөйленімдерді  қолдану  (ұры,  алаяқ,  жезөкше,  парақор); 
4) адамның қандай да бір жағымсыз қасиетін жануарлар атауына жатқызатын 
зоосемантикалық  метафораларды  қолдану  (шошқа-ластық,  даңғазалық;  ит-
жауыз,  дөрекі;  есек-ақымақтық;  сиыр-тоңмойындық);  5)  айқын  көрінетін 
негативті  бағамен  айтылатын  әлеументтік  көзқарас  бойынша  жағымсыз  деп 
көрінетін  қызмет,  әрекетті  білдіретін  сөздерді  қолдану  (нәсілшіл,  сатқын, 
қорқақ);  6)  абыройсыз  немесе  «қатігез»,  «тұрпайы»  кәсіп  атаулары  (баскесер, 
ала  қол,  әпербақан,  аяусыз  қанаушы);  7)  тұлғаның  нақты  әрекетін,  қызметін 
білдірмейтін,  адамның  тәлімі  мен  жеке  қасиеттеріне  экспрессивті  негативті 
баға  беретін  сөздерді  қолдану  (арсыз,  жексұрын,  жауыз);  8)  әлеумет,  қоғам 
көзқарасы  бойынша  жағымсыз  деп  қабылданған  қызмет,  кәсіп  атауларын 
білдіретін  негативті-бағалаушылық  сипаттағы  эвфемизм  сөздерді  тұлғаға 
қатысты қолдану (жеңіл жүрісті әйел, ең көне мамандық өкілі, алушының қолы 
да  солмайды);  9)  негативті-бағалаушы  сөзойнатымға  құрылған  және  негативті 
күйге келтірілген қоғамдық қайраткерлер мен аты кең танымал кейіпкерлердің 
аттарын қолдану (коммуняктар, дерьмократтар, Е.Б.Н., Х.И.М. (Хакамада), теле 
Путин, Жирик немесе Жир, Грефон, БАБ, «Гриша-желбуаз», «ұрыдан грекке» 
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

151
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
Г. Попов туралы, «сулағыштар» елі, Блэрбуш т.б.с.с.); 10) белгілі бір ұлт немесе 
нәсілге тиесілілігі белгісіне байланысты адамды кемсітетін лексиканы қолдану 
(чукча, пигмей, қысық көз, чурка, турок); 11) тұлғаға қатысты кәсіптік белгісі 
бойынша кемсітетін лексиканы қолдану (мент, мусор, легавый); 12) замананың, 
әдебиеттегі,  ертегідегі  және  мифологиядағы  қаһарман  жексұрын  тұлғалармен 
теңдестіру  (Гитлер,  Саддам;  Яга,  Цербер,  Иуда;  Собакеевич,  Хлестаков);  13) 
христиандық  көзқарас  бойынша  күнәқорлық,  аморальды  жүрісті  сипаттайтын 
лексиканы пайдалану (антихрист, сатана, шайтан, ренегат); 14) тұрмыста және 
дағдылы  қолданылатын  заттарды  сипаттайтын  лексиканы  қолдану  (чайник, 
швабра, тюфяк, шкаф); 15) айыптаушылық мағынадағы немесе тура негативті 
бағалы етістіктерді қолдану арқылы әрекет пен қызметіне негативті сипат беру 
(асау, ұрлау, алдау); 16) ауызекі сөйлеудегі тұрақты негативті, сыйламаушылық 
бағалы сөйленімдерді қолдану (мен оны табытта көрдім, мен оны ақ тәпішкемен 
көрдім, жұмыртқалы ат, квазиморда); 17) медициналық терминологияны қолдану 
(есірік  әйел,  дебил,  психопат,  қортық,  шизик);  18)  идеологиялық  қарсылықты 
лексиканы қолдану (валютчик, спекулянт, бизнестен ұрлаушы, Кириенко туралы 
«пионер»); 19) адамның жеке іскерлік сапасын, оның ақылдылық қабілеті, дене 
бітімінің  кемшілігін  кемсітетін  лексиканы  қолдану  (делец,  демагог,  писака, 
деятель, мастак, дилетант); 20) нақты тұлғаға бағытталған негативті-бағалаушы 
сын  есімдерді  қолдану  (ақыл-есі  кіресілі-шығасылы,  ауру,  қалыпсыз);  21) 
нейтралды  лексикаға  «артылған  мағынада»  қолдану  (аралдық  пуделі  бар 
тармаңдай ковбой – «тармаңдай» деген сын есім арқылы жеке «ковбой» және 
«пудель» негативті әсерге ие болады және «пудель» сөзіне артылған сапа береді, 
яғни  маңызды  шешімдерді  өз  бетімен  қабылдай  алмайтын  деген  мағынадағы 
США мен Ұлыбритания басшылары туралы); 22) ерекше ирония, менсінбеушілі, 
кемсітушілік, дөрекілікті қоса алып жүретін субъективті (негативті) бағалаушы 
жұрнақтар  (жұмысшы-жұмысшысымақ,  бала-баласымақ,  мысалы:  тоқ  қос 
баласымақ);  23)  тура  негативті  баға  (ақылы  асып-таспаған,  жарқырамаған; 
сұмдық өркөкірек дәмдеуішіндегі арсыз, сайрайды бірақ үйренбеген); 24) хатта 
бағалаудың графикалық белгілері көмегімен негативті әсер беру (васнецовскийше 
емес, «орыс жерінің қорғандары»); 25) халық данышпандығы сияқты берілетін 
негативті  семантикалы  идиоматикалық  сөйленімдерді  қолдану  (қара  сиырды 
ағартып жуа алмайсың); 26) қазіргі заман тілінде қандай да бір ирониялық үлесі 
бар деп қабылданатын архаизмдерді тұлғаның сипаты сапасы ретінде қолдану 
(патша-әкей, шонжар, жаршы, малай).
«Сот-сараптамалық  психологиялық-филологиялық  зерттелер  жөніндегі 
әдістемелерге»  сәйкес,  ж
еке/заңды  тұлғаның  ар-намысына  тиетін  және  қадір-
қасиетін төмендететін мәліметтері бар мәтіндер қорлау деп саналуы үшін оларда 
міндетті түрде қорлау белгілері болуы тиіс. Қорлаудың белгілері: жариялылық 
Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА. 4 (72) 2016. Б. 148-158   
                     
 
                ISSN 1683-1667 

152
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
және сөйлеудің ерсі формасы.
Жариялылық – ақпаратты көпшілікке ашық түрде кеңінен тарату, мәлім ету, 
құпия болмау.
Сөйлеудің  ерсі  формасы  –  сөйлеудің  әдептілік  канондарына  сәйкес 
келмейтін сөз не сөйленімдер. Инвективтік (бейнормалық) лексиканы (invective 
oratio)  балағат  сөздер  құрайды.  Мұндағы  бейнормалық  лексика  терминін  екі 
жақты түсінуге болады:
1  Біреуге  қарсы  жағымсыз  пікір  қалыптастыру  үшін  пайдаланылған 
ауызша немесе жазбаша мәтін, қоғамдық-ізгілік қағидаларын бұзатын қорлаушы 
сөзжұмсам; балағат сөздер. 
Бұл топқа қазақ тілінің бейәдеби тобына жататын лексика-фразеологиялық 
бірліктер мен сөз тіркестері жатады, яғни олар: 
қарапайым сөздер
, жаргондар, 
аймақтық диалектілер, тұрпайы лексика.
2 Қандай да бір сәтте белгілі бір адамға бағытталып айтылған, әдеби тіл 
нормалары  сақталған,  бірақ  қоғамдық-ізгілік  қағидаларына  қайшы  келетін 
сөздер. Бұл топқа жататын сөздер 7 топшаға бөлінеді:
1-топша: әлеумет, қоғам, ұжым мүшелерінің көзқарасы бойынша жағымсыз 
деп  қабылданған  қызмет,  кәсіп,  әрекет  атауларын  тұлғаға  қатысты  қолдану, 
адамды сонымен салыстырып, теңейтін сөздер, мысалы: ұры (ұры-қары), алаяқ, 
жезөкше (жәлеп, сайқал, салдақы), парақор (жемқор) т.б.
Мұндай  сөздер  ауыспалы  мағынада  немесе  метафоралық  қолданыста 
жұмсалған жағдайда тұлғаны теріс, жағымсыз бағалап, инвективті боямаға ие 
болады. Сонымен қатар мұндай сөздер (ұры, алаяқ, парақор, жемқор) шындыққа 
сәйкес келмеген жағдайда тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетіне де нұқсан 
келтіреді.
2-топшаға  да  тұлғаны  әлеумет,  қоғам,  көпшіліктің  көзқарасы 
бойынша  жағымсыз  деп  қабылданатын  қызмет,  кәсіп,  әрекет  атауларымен 
тұлғаны  салыстырған,  теңестірген  сөз  немесе  сөйленімдер  жатады. 
1-топшадан  айырмашылығы,  біріншіден:  мұндай  сөздер  немесе  сөйленімдер 
публицистикалық  сипатта  болады;  екіншіден:  олар  сөзқолданыста  ауыспалы 
мағынада  жұмсалмайды,  мысалы:  сатқын  (сатылған),  опасыз,  екіжүзді, 
нәсілшіл  (нәсілшіл  пиғылды  жақтаушы),  азғын,  антисемист  (еврейлерді  жек 
көруші адам), рушыл, жершіл, халық жауы т.б. Яғни бұл топқа жататын сөздер 
немесе  сөйленімдер  тура  мағынада  қолданылып,  экспрессивті-эмоционалды 
бояуы айқын жағымсыз пікір тудырады.
3-топша:  тұлғаны  жақтырмау,  жек  көру,  кемсіту  мақсатында  айтылған, 
бірыңғай жағымсыз пікір қалыптастыратын, ауыспалы мағынада қолданылған 
қызмет, кәсіп атаулары, мысалы: баскесер, қасапшы, қарақшы (тонаушы) т.б.
4-топша: зоосемантикалық метафоралар, яғни тұлғаны жан-жануар, хайуан 
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

153
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
атауларына теңеу, мысалы: қаншық, есек, шошқа, ит, қорқау, доңыз, маймыл т.б. 
Мұндай сөздер жақтырмау, жек көру, кемсіту мақсатында айтылып, тұлға туралы 
аса жағымсыз пікір қалыптастырады. Бұл топтамаға жататын зоосемантикалық 
метафоралар негізінен әдеби тіл шеңберінде қала отырып, балағат (инвективті) 
лексикаға да жатады.
5-топша: біреудің жеке басына аса айқын жағымсыз (теріс) баға беретін 
сөздер  (балағаттайтын  сөздер),  мысалы:  жарымес,  санасыз,  жауыз,  кәззап, 
жексұрын, сұмырай, сұмпайы, қасиетсіз, оңбаған, сұрқия, жынды, есалаң, есуас, 
нақұрыс,  делқұлы,  есерсоқ,  қояншық,  қаніпезер,  топас,  мақұлық  т.б.  Мұндай 
сөздер  әдеби  тіл  шеңберінде  қолданылып,  аса  айқын  экспрессивті  бояуымен 
ерекшеленеді.
6-топша:  1-топтағы  сөздердің  эвфемизмдері,  яғни  өрескел,  дөрекі  деп 
қабылданатын  сөз,  сөйленімдердің  орнына  қолданылған  «сыпайы»,  «әдепті» 
формадағы сөз не сөз тіркесі, мысалы: жезөкше /1-топша/ – жеңіл жүрісті әйел 
/7-топша/; жезөкшелік /1 топша/ – тән саудасымен айналысу /7-топша/; алаяқ 
/1-топша/ – ізін білдірмейтін сұрқия /7-топша/; парақор /1-топша/ – пара алғыш 
/7-топша/. Мұндай эвфемизмдер де өздерінің «тура мағынасы» сияқты тұлғаға 
аса айқын түрде жағымсыз баға береді.
7-топша:  адресаттың  намысын  қорлауға  бағытталған,  арнайы  жасалған 
бұрмаланған,  авторлық,  окказионалды  сөзқолданыстар,  бұлар  көбіне 
сөзойнатымға,  каламбурға  негізделеді),  мысалы:  саясаттағы  сатқын, 
бұқпантайы көп, табанының бүрі жоқ саясатшы.
Қазақстан  Республикасы  Әділет  Министрлігінің  Сот  сараптама 
орталығының  аймақтық  бөлімдерінде  сот-психологиялық-филологиялық 
сарапшылық зерттеулер мемлекеттік тілде және орыс тілінде жүргізіледі.
Ғылым мен техниканың қарқынды дамуына байланысты сот-психологиялық-
филологиялық зерттеу нысандары да орындалуы, таратылуы, құрылымы және 
жариялануы жағынан сан алуан форматқа ие болып келеді. Соның ішінде бүгінгі 
таңда креолизацияланған мәтіндер ерекше назар аудартады. 
Креолизацияланған  мәтіндерде  мәтін  қосымша  суреттер,  логотиптер, 
карикатуралық  сипаттағы  көріністермен  қатар  жүріп,  мұндағы  сарапшылық 
зерттеудің басты кілтіне мәтін мен иллюстративтік жасырын мағына ие болады. 
Осы  екі  бөлшекті  байланыстыра  отырып,  қорлау  сипатындағы  белгілер  мен 
тұлғаның іскерлік беделіне нұқсан келтіретін ақпараттарды анықтау барысында 
сарапшылық зерттеу келесі сұрақтарды қамтиды: жеке тұлғаның ар-намысын, 
ұлттық және діни ар-намысын қорлау сипатындағы белгілердің, жеке тұлғаның 
іскерлік беделіне нұқсан келтіретін кесімді түрде берілген ақпараттардың бар/
жоғын анықтау.
Сонымен қатар филологиялық зерттеу барысында жарнамаларға қатысты, 
Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА. 4 (72) 2016. Б. 148-158   
                     
 
                ISSN 1683-1667 

154
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
тауар белгілерімен байланысты және тағы басқа да алуан сұрақтарды шешуге 
болады.
Бүгінгі  таңда  креолизацияланған  мәтіндер  көп  жағдайларда  ғаламтор 
аясында түрлі топтарда, форумдарда, сайттарда жарияланады. Және де ғаламтор 
жүйесі арқылы бір мезетте кең аудиторияға таралады. Сондықтан да осы сынды 
материалдардың келтіретін зияны да, таралу шеңбері мен уақыты да қарқынды 
дамып келеді.
Жалпы  креолизацияланған  мәтіндер  дегеніміз  не?  Креолизацияланған 
мәтін  дегеніміз  –  бұл  вербалды  және  вербализацияланатын  екі  түрлі  бөліктен 
құралған мәтін. Креолизацияланған мәтіндер берілу жолына қарамастан тұтас 
бір ойды білдіреді.
Вербализацияланатын мәтіндер құрамына арнайы шартты белгілер немесе 
суреттер  арқылы  берілетін,  табиғи  тілдік  жүйе  нормасынан  тыс  айтылымдар 
кіреді.
Күнделікті тұрмыста біз қарым-қатынас аясында қимыл-әрекетпен, шартты 
белгілермен  берілетін  сигналдарды  жиі  пайдаланамыз,  тіпті  тура  мағынасын 
нақты  «вербализациялаймыз».  Мысалы,  жол  жүру  ережелерінің  шартты 
белгілері, медициналық немесе білім саласына тән эмблемалар, контекске бай-
ланысты дене сигналдары және т.б.
Зерттеу барысында нысандарда жеке тұлғаның ар-намысын, ұлттық және 
діни  ар-намысын,  қадір-қасиетін  қорлау  сипатындағы  белгілердің  бар/жоғын 
анықтау сынды сұрақтарды шешу барысында Қазақстан Республикасы Әділет 
Министрлігі Сот сараптамасы орталығында 2010 жылы Астана қаласында жарық 
көрген  «Сот-сараптамалық  психологиялық-филологиялық  зерттелер  жөніндегі 
әдістемелер» басшылыққа алынады.
Креолизацияланған мәтіндерде жеке тұлғаның ар-намысын, ұлттық және 
діни  ар-намысын  қорлау  сипатындағы  белгілердің,  жеке  тұғаның  іскерлік 
беделіне  нұқсан  келтіретін  кесімді  түрде  берілген  ақпараттардың  бар/жоғын 
анықтау тұтасымен алғанда автордың ойға алған мақсаты мен оның жеткізуінен 
басталады.
Егер ресейлік сарапшылардың тәжірибесіне сүйенсек, креолизацияланған 
мәтіндер  екі  бөліктен  тұрады  деп  айтқан  болсақ,  иллюстративтік  бөлігін  – 
автордың кесімді пікірі деп бағалауға болады, өйткені автордың өз ойын жеткізу 
мақсатында  нақты  безендіруді  таңдауы,  мәселен,  жан-жануар,  жағымсыз 
кейіпкерлер  бейнесі,  әдептілік  қағидасына  қайшы  келетін  суреттерді  таңдап 
алуы – іс-әрекет тұрғысынан кесімді пікір.
Біріншіден,  мәтіннің  иллюстративтік  бөлігін  автордың  таңдауы  –  нақты 
кесімді пікір деп қабылдау қажет.
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

155
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
Екіншіден, ҚР ҚК 131-бабы бойынша «1. Қорлау, яғни басқа адамның ар-
намысы  мен  қадір-қасиетін  әдепсіз  түрде  кемсіту  –  жазаланады.  2.  Көпшілік 
алдында сөз сөйлегенде, не көпшілікке таратылатын шығармада, не бұқаралық 
ақпарат  құралдарында  қорлау  –  жазаланады»,  яғни  автордың  бірінші  кезекте 
экстралингвистикалық (ситуация), сосын лингвистикалық контекстке әдептілік 
қағидасына қайшы келетін суреттерді таңдап алуын жеке тұлғаның ар-намысы 
мен қадір-қасиетін әдепсіз түрде кемсіту деп бағалауымыз қажет. 
Мәтінде жағымсыз ақпарат берілген жағдайда оның жеткізілу формасына 
талдау  жасау  арқылы  ондағы  сөздердің  қорлау  мәнінде  жұмсалғандығы/
жұмсалмағандығы  және  бұл  ақпараттың  тұлғаның  ар-намысы  мен  қадір-
қасиетіне нұқсан келтіретіндігі/келтірмейтіндігі туралы сұрақтарға жауап беруге 
болады.
Нұқсан келтіретін мәліметтер – азаматтық заңдар мен қоғамның ізгілік 
қағидаларын сақтауы тұрғысынан алғанда қоғамдық пікірдегі оның ар-намысына 
тиетін,  қадір-қасиетін  төмендететін,  жеке  басын  кемсітетін,  шындыққа  сай 
келмейтін  кесімді  сөздері  бар  мәліметтер.  Яғни  заңды,  өнегелік  нормаларын 
және өмір тәртібін сақтау тұрғысынан алғанда, адамның ар-намысы мен қадір-
қасиетін қоғам алдында кемсітетін өсек сөздер. Бұл ретте мәліметтерде бәлендей 
бір баға берушілік емес, жалаң фактілер болуға тиіс (мысалы, егер бәлендей бір 
мұғалімді дарынсыз, білімсіз деп лақап сөз таратсақ, оның ондай емес екендігін 
дәлелдеу  қиын).  Адамның  жүріс-тұрысына,  ізгілік  бет-бейнесі  мен  іскерлік 
беделіне  барілген  жалпы  баға  түріндегі  тұжырымдар  да  нұқсан  келтіретін 
мәліметтер болып саналады. 
Нұқсан  келтіретін  мәліметтер  ұғымына  «мәліметтер  жалғандығы» 
компоненті де кіретіндіктен, сарапшы сұраққа оң жауап беру барысында «тек 
шындыққа сәйкес келмеген жағдайда...» деп шартты түрдегі қорытынды береді. 
Мәліметтердің  шындыққа  сәйкес  келетіндігін/келмейтіндігін  анықтау  (яғни, 
олардың верификациясы) сарапшы-филологтың құзырына жатпайды.
Филолог-сарапшылар жеке/заңды тұлғаның 
ар-намысы мен қадір-қасиетіне, 
іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтердің мәтінде бар/жоғын анықтау 
мәселесін шешу барысында сөйлемнің мынадай грамматикалық ерекшеліктерін 
ескереді:
1) берілетін мәліметтердің кесімді нысанда берілуі (себебі, бағалау, пікір, 
болжам  нысанында  жасалған  мәліметтердің  шындыққа  сәйкес  келетіндігі/
келмейтіндігі тексерілмейді);
2)  біреудің  құқықбұзушылық  әрекеттер  жасағаны  туралы,  қолданыстағы 
заңдарды, ізгілік қағидаларын бұзғаны туралы кесімді сөздердің болуы. Мысалы:
Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА. 4 (72) 2016. Б. 148-158   
                     
 
                ISSN 1683-1667 

156
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
 
1 Қ
андай да бір сәтте белгілі бір адамға бағытталып айтылған, әдеби тіл 
нормалары  сақталған,  бірақ  қоғамдық-ізгілік  қағидаларына  қайшы  келетін 
сөздердің 4-топшасына жататын зоосемантикалық метафоралар, 
яғни тұлғаны 
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

157
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
жан-жануар,  хайуан  атауларына  теңеу:  келтірілген  нысандар  құрамында  жеке 
тұлғаның ар-намысын қорлау сипатындағы белгілермен қатар, іскерлік беделіне 
нұқсан  келтіретін  ақпараттардың  бар  екенін  байқауға  болады.  Жеке  тұлғаның 
іскерлік  беделіне  нұқсан  келтіретін  ақпараттар  кесімді  түрде  берілуі  шарт 
болса,  онда  креолизацияланған  мәтіндердегі  иллюстративтік  ақпараттарды 
«жасырын  кесімді»  форма  деп  қарастыруға  болады,  себебі  автор  ақпаратты 
жеткізу немесе жариялау барысында көрнекілік материалды сұрыптап, қажетті 
фотосуретке  таңдау  жасайды,  мәтін  мен  иллюстрацияға  ортақ  тақырыптық 
прессупозицияны қамтиды. Автордың мәтін, өзіндік көзқарасы және мақсатының 
ұшталуын «жасырын кесімді» форма деп бағалау дұрыс деп санаймын (Автор – 
Г.К. Кудайбергенова).
2 Әдептілік канондарына сәйкес келмейтін сөз, сөйленім және иллюстративті 
материалдар, яғни адамның дене мүшесі
 фотосуреттеріне жеке тұлғаның аты-
жөнін қосарлай жазу, эротикалық немесе порнография белгісі бар материалдарға 
теңеу.
Ұсынылған  материалдарда  адресатқа  қатысты  қорлау  сипатындағы 
белгілердің  және  шындыққа  сәйкес  келмеген  жағдайда  аудан  әкімі,  сот  және 
прокуратура  қызметкерлерінің  іскерлік  беделіне  нұқсан  келтіретін  жағымсыз 
ақпараттардың бар екенін байқатады. Соңғы ақпараттар верификацияны қажет 
ететіні түсінікті. 
«Сот-сараптамалық  психологиялық-филологиялық  зерттелер  жөніндегі 
әдістемеде» бас сарапшы Д.Д. Мамбекова: «Қорлау – қоғамға қауіпті іс-әрекет. 
Ол  басқа  біреуді  әдепсіз  нысанда  ерсі  түрде  қорлау,  яғни  оның  ар-намысына 
тиіп, қадір-қасиетін төмендету арқылы сипатталады. Мұндағы қылмыс объектісі 
–  адамның  ар-намысы  мен  қадір-қасиеті.  Қылмыстың  объективтік  жағы  – 
жәбірленушінің  жеке  басын  кемсітетін  бейәдеп  сөздер  айтып,  оның  беделін 
түсіруге бағытталған әрекет. Бұл жерде жәбірленушінің жеке басына берілген 
жағымсыз  бағаның  шындыққа  жанасуы  немесе  жалған  болуы  маңызды  емес, 
сондықтан ол есепке алынбайды», – деп тоқталып өткен.
Сондықтан  сот  психологиялық-филологиялық  зерттеу  барысында 
сарапшының  міндеті  қорлау,  тұлғалардың  іскерлік  беделіне  нұқсан  келтірудің 
алдын алу болып табылады.
Сонымен  бірге  зерттеу  барысында  сөйленімнің  немесе  креозацияланған 
мәтіндердің  эмоционалды,  бағалауыштық  мазмұны,  бағалауыштық  сөздердің 
экспрессивтік  мәнін  ашу  барысында  мәнмәтін  (контекст)  немесе  сөзжұмсам 
жағдаяты есепке алынады. Яғни, мәнмәтін –- коммуникацияның аса қажетті де 
маңызды шарты. Басты назар аударылатын коммуникация жағдайына:
Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА. 4 (72) 2016. Б. 148-158   
                     
 
                ISSN 1683-1667 

158
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
– қарым-қатынас жағдайы.
– заттық қатар;
– коммуникация уақыты мен орны;
– коммуниканттар және олардың бір-біріне деген көзқарастары т.б. жатады.
Креолизацияланған мәтіндерді зерттеу бұл – жеке тұлғаның ар-намысын, 
ұлттық және діни ар-намысын қорлау сипатындағы белгілердің, жеке тұғаның 
іскерлік беделіне нұқсан келтіретін кесімді түрде берілген ақпараттардың бар/
жоғын анықтау, яғни елімізде БАҚ құралдары, ғаламтор желісі, тағы басқа да 
ақпараттандыру жүйесінде Қорлау сипатындағы қылмыстардың алдын алудың, 
жеке  тұлғалардың  ар-ожданы,  қадір-қасиетіне  нұқсан  келуіне  жол  бермеудің 
бірден бір жолы.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Уголовный Кодекс Республики Казахстан от 03.07.2014 года, №226-V, Алматы, 
2016.
2.  Сот-сараптамалық  психологиялық-филологиялық  зерттелер  жөніндегі 
әдістемелер. – Астана, 2010.
3. Валгина Н.С.Теория текста: учебное пособие. 
4.  Сорокин  Ю.А.  Креолизованные  тексты  и  их  коммуникативная  функция  / 
Ю.А. Сорокин, Е.Ф. Тарасов // Оптимизация речевого воздействия. – М., 1999. 
5. Цена слова: Из практики лингвистических экспертиз текстов СМИ в судебных 
процессах  по  защите  чести,  достоинства  и  деловой  репутации  //  Под  ред.  проф. 
М.В. Горбаневского. – 3-е изд., испр. и доп. – М.: Галерея, 2002.
6. Ворошилова М.Б. Креолизованный текст: аспекты изучения / М.Б. Ворошилова 
// Политическая лингвистика: сб. научн. тр. / Урал. гос. пед. ун-т. – Екатеринбург, 2006. 
– Вып. 20. – С. 180-190. 
REFERENCES
1. Ugolovnyj Kodeks Respubliki Kazahstan ot 03.07.2014 goda, 226. V, Almaty, 2016 
(in Russ). 
2. Sot  saraptamalyq  psihologijalyq  filologijalyq  zertteler  zhonіndegі  adіstemeler, 
Astana, 2010 (in Kaz).
3. Valgina N.S., Teorija teksta. Uchebnoe posobie. 
4. Sorokin Ju.A., Tarasov E.F., Kreolizovannye teksty i ih kommunikativnaja funkcija. 
Optimizacija rechevogo vozdejstvija. M., 1999 (in Russ).
5. Cena slova. Iz praktiki lingvisticheskih jekspertiz tekstov SMI v sudebnyh processah 
po zashhite chesti, dostoinstva i delovoj reputacii. Pod red. prof. M.V. Gorbanevskogo. 3e izd., 
ispr. i dop. M. Galerija, 2002 (in Russ).
6. Voroshilova M.B., Kreolizovannyj tekst. aspekty izuchenija. Politicheskaja lingvistika. 
sb. nauchn. tr. Ural. gos. ped. un.t. Ekaterinburg, 2006. Vyp. 20. S. 180, 190 (in Russ).
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

159
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
ӘОЖ 334.01

жүктеу/скачать 8,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: