Биотехнология

Гибридтық  клондарды  өсіруде  келесі  жағдайларды  есте 
ұстау  керек.  Көкбауырдың  бірікпеген  жасушалары  дамуын 
жалғастырмайды,  өйткені  олар ұзақ өсіру  қабілетіне ие емес. 
Бірақ  миелома  жасушалары 
іп   у іі г о  
өсудің  анық  потенция- 
сына  ие,  тіпті  гибридтік  жасушаларды  шеттету  мұмкін.  Бұл 
болмас  үшін  аналық  миеломдық  жасушалардың  көбеюіне
бөгет  жасайтын  жағдай  жасау  керек.
Гибридомалардың  қалың  культурасын  алудағы  мүмкін- 
дік  -   зертханалық  жануардың  асциттік  сүйықтығында  іште
көбейту. 
* 
•
Асцитты  алу  үшін  тышқандарга  алдын  ала  перитонеал 
ішінде  0,2  мл  пристан  кіргізеді,  10-14  күннен  кейін  гибридо- 
малық жасушалар  (107  кл/мл)  енгізіледі.  Енгізілетін  гибридо- 
малық  жасушалар  және  реципиент  организмі  антигендік 
гистосыйымдылық  бойынша  бірдей  болуы  тиіс:  егер  гибри- 
домалар  гетерогенді  болса,  онда  реципиент  иммунологиялы 
ареактивті болуы тиіс (бүл гормондық немесе сәулелік имму- 
нодепрессия  арқылы  іске  асады).
Гибридтік  жасушалардың  бірігуі,  клондарды  алу  селек- 
тивтік ортада жүреді, ГАТ жүйесі деп аталатын да (гипоксан- 
тин,  тимидин  жөне  аминоптерин),  мүнда  аминоптерин 
аналық жасушаларға керекті  фоли  қышқылының антагонисті 
болады.  ГАТ  ортада  аналық  миеломдық  жасушалар  тірші- 
ліксіз болады, ал қалыпты жасушалар (көкбауырлық) өспейді. 
Егер орта селективтігі  ГАТ болуына байланысты болса,  онда 
жоғары қоректік сапаны Игла ортасының немесе  199 негіздің 
қүрамы, соныменен бірге сиыр үрығының енгізілген сарысуы 
(СПК)  қамтамасыз  етеді.  СПК  гибридтік  жасушалардың  клон- 
дарының  жақсы  өсуі  мен  көбеюіне  мүмкіндік  береді.  Жасу- 
шалардың  белсенді  өсуі  мен  көбеюін  қамтамасыз  ету  және 
оларды  біріктіру үшін лимфоциттер  мен  миеломдық жасуша- 
лармен  қатар  селективтік  қоректік  ортаға  қоректендіретін 
қабаттық жасушалар деп аталатын  перитониалдық макрофаг- 
тар,  сирегірек  тышқанның  тимоциттерін,  фибробласттарды 
енгізеді.
54

Екі  әртүрлі  линиялардың  жасушалары  біріккен  соң  клон
түзіледі,  иммундық  мөнде  оны  өндіретін  антиденелері  моно-
клоналдық  болуы  міндетті  емес,  себебі  гибридтік  клонның
әр  бір  жасушасында  екі  аналық  жасушалардың  хромосома-
лары  бар  және  бүл  хромосомалардың  экспрессиясы  көк-
бауьфдың да,  миеломдықтың  да  иммуноглобулиндерін  өнді-
руге  әкеледі.  Бірақ  көбеюдің ерте  кезінде  гибридтік  жасуша-
0
лар  хромосомасының  бөлігін,  оның  ішінде антидене түзеуш і-
лерін  тез  жоғалтады.
Гибридомалардың  10-15%  көкбауыр  текті  иммуноглобу-
линдерді  (антиденені)  өн дір еді,  яғни  иммунизациялайтын 
антигенге  арнайы;  оларда  1§  миеломдық  ауыр  немесе  жеңіл 
тізбектер  болмайды.  Гибридомалар  — моноклоналдық  анти- 
ден ел ер ді  өн дір уш і,  көкбауыр  жасушаларынан  антидене- 
лерді  синтезбен  өндіруге  қабілетіне  ие  болды,  ал  миеломды 
жасушалардан  —  ш ексіз  өсу  мен  туморлықтық  қабілеттікке 
ие.  Гибридтік  жасушалардың  түрақты  клондарын  бөліп  алу 
үшін,  жартылай  сүйык  агарда  лимиттайтын  сүйылту  жолы- 
мен  2-3  реттік  клондауды  ж үзеге  асырады  немесе  ағындық 
цитофлуориметр  приборын  пайдалану  арқылы.
Гибридомалық  жасушаларды  сақтау  үшін  өсіру  ортасына, 
20%  СПК 
ж әне 
10%  ДСФ 
(диметилсульфоксид)  араласты- 
рады;  фильтрлейді, сүйық азотта суытады, әрі  қарай гибридо- 
маларды  осы   ортада  қайтадан  суспензиялайды ,  жүмы ста
пайдапанады.
Гибридомаларды ң  қалың  культурасын 
і п   у і і г о  
көбейту 
арқылы,  тіндер  культурасында  немесе  ферменттерде  суспен- 
зиялық  жасушаны  өсіру  жолымен  алуға  болады.
Моноклоналдың  антиденелерді  бөлу мен  тазарту 
Моноклоналдық  антиденелерді  қоректік  сүйықтан  (егер 
гибридомалар 
іп  чііго
  көбейтсе)  немесе  асциттік  сүйықтық- 
тан  (егер  гибридомаларды  зертханалық  жануарлардың  іш
қуысында  көбейтсе)  бөліп  алады.
Гибридтік  жасушалар 
іп  \>ііго
  моноклоналдық  антидене-
лерді  өте  көп  көбейткенде  өсудің   логарифмдік  фазасында
\55

4-5x105  кл/мл  құрамында  ұсталып  тұрады;  қоректік  сұиық- 
тықта  антиденелердің  құнарлығы  10-100  мкл/мл  құрайды.
Антиденелер 
іп
 
у/уо 
көбейгенде  асцитп  алу  үшін,  тышқан- 
дарға  іш  қуысына  алдын  ала  0,5  мл  пристан  енгізеді,  ал 
антидене  құнарлығы  (титрі)  қоректік  сұйықтықтағы  титрден
100-1000  есе  асады.
Құнарландыру  мақсатында  моноклоналдық  антиденелерді
преципитациялайды,  аммоний  сульфатымен  тұздап,  тұнбаға 
түсіреді;  тазалау  үшін  аффиндік  немесе  ион  алмасу  хрома-
тографиясы  қолданылады. 
*
Антиденелер  арнайылығын  анықтау үшін  әртүрлі  сероло- 
ғиялық  реакциялар  — иммуноферменттік  анализ,  иммуно- 
флюоресценция  реакциясы,  т.б.  пайдаланылады.
Алынған  моноклоналдық  антиденелер  барлық  шамалары 
бойынша  бірдей  — иммуноғлобулиндер  молекулалар  класы, 
оның  типі,  арнайылығы,  авидтігі,  аффиндігі  бойынша.
Моноклоналдық  антиденелерді  қолдану
♦  Серологиялық  реакцияларда  инфекциялық  а)фулардың 
диагностикасы  үшін  тест-жүйелерді  дайындау  (ИФА,  РИФ, 
РИА  және  басқа);
♦  Гематологиялық тәжірибеде гемопоэздік жасушалардьщ 
беттік  маркерлерін  сәйкестендіру  және  гематологиялық 
аурудың  дамуын  тудыратын  малигнизациялаған  жасушалар 
мен  қалыпты  жасушалардың  субпопуляцияларын  белгілеу
(маркирлеу)  үшін;
♦  Аллогендік жілік майьга трансплантациялағанда донор- 
лық  жасушаларды  "трансплантат  қожайынға  қарсы"  реак- 
цияны болдырмау үшін Т-лимфоциттерге қарсы моноклонал- 
дық  антиденелермен  өңдейміз;
♦  Дәрілік  заттар  молекулаларын  тек  белгілі  жасушалар, 
мысалы  ісіктік 'жасушалар  бетінде  орналасқан  ақуыздарға 
қатысты  арнайы  моноклоналдық  антиденелерге  қосу  дәрілік 
заттарды  жеткізуін  жеңілдетеді  (31-сурет);
♦  Осы  күнгі  фармөндірісінде  Моноклоналды  антиденелер 
дәрілік  препараттарды  тазалау  үшін  қолданады;
156

г
♦ 
Әртүрлі  иммундық  реттеуші  қызметтерге  ие  білікті 
жасушалар,  әсіресе  Т-лимфоциттер  субпопуляцияларының 
антигендік  қүрылымын  айқындауға.  Одан  әрі,  иммунды- 
реттеуші  гормондарды  -   интерлейкиндер,  интерферондар 
және  т.б.  моно-  және  лимфокиндерді  зерттеу.
А
дәрілік зат
моноклоналдық антидене
беттік ақуыз
жасуша-нысана
Дәрілік заттын салғырттык
түрі
дәршік зат
фермент
моноклоналдык антидене
31-сурет. Моноклоналдық антиденелерді қолдануға негізделген 
дәрілік затты мақсатты жеткізудің жүйссінің үлгілік бейнеленуі.
А - дврілік 
зат 
молекуласы моноклоналдык антиденеге қосылған. 
Б - моноклоналдық антиденеге жасуша-нысанаға тура таяу дөрілік 
затты салгырттык түрден белсенді түріне түрлендіретін фермент 
қосылган Екі жағдайларда моноклоналдык антидене жасуша- 
нысана бетіндегі бір арнайы акуызбен байланысады.
157

3.  Өсімдіктерді  клонды қ  микрокөбеиту
Жасушалар мен тіндер культурасындағы жетістіктер веге- 
тативті  көбеюдің  ұстамалы  жаңа  әдісі  -   клоналды  микро-
көбейтуге  әкелді.
Бұл 
іп 
у і і г о
 
жағдайында,  пробиркаларда  бастапқы  нұсқа- 
ларға  генетикалы  ұқсас,  жыныссыздық  жолмен  өсімдіктерді 
алу.  Әдіс негізінде зарарсыз жағдайда қоректік ортаға салын- 
ған  әртүрлі  арнайыланған  тіндердің,  жасушалардың  ерекше 
қабілеті,  оларга  тән  тотипотенттігін  іске  асыруы  жатады, 
яғни  экзогенді  әсерлер  кұшімен  бұтін  өсімдіктік  организмге 
бастау  беретін  қасиеті  білінеді.
К лоналды қ  м икрокөбейтудің  алғаш қы   ж етістіктері 
ХХ-ғасырдың  50-жылдары  аяғында  француз  ғалымы  Ж. 
Морель  арқасында  мүмкін  болды,  ол  орхидеяның  алғашқы 
өсімдік-регенерантын  ала  алды.  Ж.  Морельдің  микрокөбей- 
тудегі табысына 
іп 
уііго
 
жағдайында өсімдіктердің апикалдық 
меристемасын  күтінудегі  сол  кезде  жасалған  техникасы 
мүмкіндік  берді.  Әдетте,  алғашқы  эксплант  есебінде  зерт- 
теушілер  шөптік  өсімдіктердің:  қалампыр,  бақытгүл,  хризан- 
тема, күнбағыс, ас бүршақ, жүгері, үлпілдек, сүт шөп апикал- 
дық  меристемалары н  пайдаланған  ж әне  өсім діктердің 
регенерациясы  мен  қалыптасу  үдерістеріне  қоректік  заттың 
қүрамының  әсерін  зерттеген.
Ж ыныссыз  көбеюмен  алынған  өсімдіктерді  белгілеу 
үшін  АҚШ-тың  ауыл  шаруашылығы  министрлігінен  Уэбер 
1903  жылы  "клон"  терминін  ұсынды  (грекше. 
кіоп  -
  өсім- 
діктердің  көбеюі  үшін  лайықты  қалемше  немесе  өркен). 
Жыныссыз  жолмен  көбейген  өсімдіктердін  үрпақтары  жеке- 
ліксіз  деп  саналады.  Олар  тек  аналық  дараның  бөліктері 
(клондары),  соған  және  өзара  үқсас.
Сонымен, клоңалдық микрокөбейту -  бұл алғашқыға ұқсас 
өсімдіктерді  жылдам,  жыныссыз  жолмен  алу  үшін 
іп  шіго 
техникасын  пайдалану.
Өсімдіктердің  тіндік  және  жасушалық  культураларын 
жылдам  клоналдық  микрокөбейту  жөне  өсімдіктерді  сауық-
тыруды  қолданумен  қатар,  өсімдік текті  оағалы оиологиялық
58

белсенді  заттарды  өндірістік  тәсілмен,  оған  қоса  рекомби- 
нанттық ДНҚ технологиялары  негізінде трансгендік өсімдік- 
терді  алуда  пайдаланылады.
Клоналдық микрокөбейту  әдістері 
Клоналдық  микрокөбейтудің  бірнеше  әдістері  бар.  Экс- 
планттарды  күтуде  морфогенездің  ерекшеліктеріне,  өсіру 
жағдайларының  өзгерісіне,  олардың  реакцияларына,  клонал- 
дық  микрокөбейтудің  ақырғы  нәтижелеріне  сәйкес  келесі 
әдістерді  бөледі  (В.С.  Шевелуха,  2003  ж.):
— өсімдікте  бар  меристемалардың  дамуын  белсендіру 
(сабақ  апексі,  қолтықтық  және  үйқыдағы  бүршіктер  және
сабақтың  интеркамералық  өңірлері);
— экспланттың  тура  тіндермен  адвентивтік  бүршіктердің
пайда  болуын  қоздыру  (индукция);
— сомалық  эмбриогенезді  қоздыру  (индукция);
— алғашқы  және  жаңадан  салынған  каллустық  тіндерде
адвентивтік  бүршіктердің  жетілдірілуі.
Бүл әдістерді 
іп
 V
/іго
 жағдайында өсімдіктердің тінін күту- 
д ің  
екі типіне біріктіруге болады 
(Г.Ж . 
Валиханова,  1996 ж.):
— өсімдіктердің  бірінші  типі  интакттық  өсімдікте  бар 
меристемалардың  белсенділігі  нәтижесінде  алынады  (сабақ 
апексі,  қолтық  және  үйқыдағы  бүршіктер).  Бүл  өсімдіктер 
генетикалық толықтай  аналық түрлерге  үқсас,  өйткені  куль- 
тура  жағдайында  апекстер  көп  жағдайларда  генетикалық
түрақты;
— екінші  типті  өсімдіктер  бүршіктер  немесе  эмбриондар 
пайда  болуының  индукциясы  (қозуы)  нәтижесінде  алынады. 
Бұлар  культурада генетикалық өзгергіштігімен сипатталатын 
арнайылы және каллустық жасушалардан алынған өсімдіктер 
аналық  түрінен  бірталай  айырмашылығы  болуы  мүмкін. 
Мұндай  әдісті  тек  сол  өсімдіктерге  қолдануға  болады,  егер 
каллус  генетикалық  тұрақтылығымен  ерекшеленсе  немесе 
өсімдік-регенеранттар  арасындағы  вариабелділік  табиғи 
өзгергіштік  деңгейінен  аспайтын  болса.
159

Бүршіктер  мен  эмбриондар  экспланттың  арнайлы  тіндері- 
нен  (репродуктивтік  ағзалардың  тіндері,  эпидермис,  субэпн- 
дермалдық  тіндер,  жапырақ  мезофилі,  т.б.)  немесе  эксплант 
жасушаларынан  шыққан  каллустық  тіннен  түзілуі  мүмкін.
Сонымен,  клоналдық  микрокөбейтуде  қолданылатын 
негізгі  әдіс  -   бүл  өсімдікте  бар  меристемалардың  дамуын 
белсендіру.  1949 жылы анықталғандай, апикалдық меристема 
сабақ  үшында  орналасқан  және  жетілдірілмеген  жасушалар- 
дан түратын  0,1 -0,2  мм-ден  аспайтын  аз  бөлігі  болады,  бөлік 
үздіксіз  өседі  және  өсімдік  ағзаларын  түзеді.  Меристемалық 
тін  эмбрионалдық белсенді  күйде үздіксіз үсталады.  Ол  гене- 
тикалық  өзгерістерге  төзімді,  бүл  ДНҚ репараңиясы  жүйері- 
нің  жоғары  белсенді  салдары  болуы  мүмкін.
Ең төменгі қабаттарда меристеманың жетілдірілетін жасу- 
шалары,  өткізуші  жүйенің  шоғырларын  бастайтын  прокам- 
бий  түзейді.  Клоналдық  микрокөбейтудің  жетістігі  меристе- 
малық  эксплант  көлеміне  тәуелді  екені  белгілі,  жапырақтық 
өскіндер  мен  сабақ  тіндері  көп  болған  сайын  морфогенез 
үдерісі жеңіл жүреді, ол бүтін  қалыпты пробиркалық өсімдік 
түзілумен  аяқталады.
Өсімдікте  бар  меристема  дамуының  белсендірілу  жолда- 
рының  біріне,  көптеген  қолтықтық  өркендердің  дамуын 
қоздырушы  (индукциялайтын)  цитокининдік  типті  әсерлі 
заттардың  қоректік  ортаға  қосуы  жатады.  Әдетте  цитокинин- 
дер  есебінде  Р-бензил-аминопурин  (БАП)  немесе  (3-фур- 
фуриламинопурин  (кинетин)  пайдаланылады.  Меристема 
жасушалары бөлінеді жөне 5-6 жапырақшалы кішкене өсімдік 
түзейді.  Бірнеше  апта  бойы  өскен  сабақты  5-6  микроқалем- 
шеге  кеседі,  яғни  өркендерді  алғашқы  аналық  эксплантын 
бөледі  және  тағы  да  қолтықтық  меристемалардың  пролифе- 
рациясы мен жоғары ретті өркендердің пайда болуын күшей- 
тетін  жаңа  дайындалған  қоректік  ортада  күтеді.
Осындай  жолмен  көбейетін  өсімдіктердің  әрбір түрі  үшін
қолаилы  жағдаиларды  таңдау  оірнеше  жыл  жүмыс  істеуді 
талап  етеді.  Бірақ  пайдалылығы  өжептөуір:  мысалы 
іп 
уііго
 
таңқурай  бүтасының  меристемасы  күтілгенде  одан  50  мың
60

өсімдікке деиін алуға оолады, ол кәдімп қалемшелеу техника- 
сында  жылына  тек  50  өсімдікті  алуды  қамтамасыз  етеді, 
шабдалы  бадамы  меристеманың  культурасы  жылына  1  млн. 
өсімдік  алуға  мүмкіндік  береді,  ал  кәдімгі  әдістемеде  яғни 
еккенде  ол  өте  қиындықпен  көбейеді.
Осы  күні  бүл  әдіс  ауыл  шаруашылык дақылдарының тех- 
никалык  (қант  қызылшасы.  қүлмақ,  темекі,  жер  алмұрты, 
дағдан)  және  көкөністік  (томаттар,  картоп,  қияр,  бүрыш, 
асқабақ,  қояншөп,  т.б.)  түрлерінің  вирусы  жоқ,  егу  материа- 
лын  өндіруде  кен  қолданылады.  Кейбір  ауылшаруашылық 
дақылдары,  мысалы  картоп  үшін  клоналдық  микрокөбейту 
өндірістік  негізге  қойылған.  Өсімдікте  бар  меристемалардың 
дамуын  белсендіру  әдісін  қолдану,  картоптың  бір  меристе- 
масынан  жылына  105  өсімдік  алуға  мүмкіндік  береді,  оның 
үстіне  технология  бағалы,  вируссыз  түқымдық  материалды 
пробиркаларда  алуды  көздейді  (Г.Ж.  Валиханова,  1996  ж.).
Меристемалық тіннен  клоналдық микрокөбейтудің екінші 
түрі  -   күтілетін  экспланттың  тура  тіндерімен  адвентивтік 
бүршіктер  немесе  қосымша  өркендердің  пайда  болуын  коз- 
дьіру  (индукңия).  Адвентивтік  бүршіктер  тәрізі,  меристема- 
лық  жасушалардын  беттік  қабаттарынан  (эпидермалдық 
немесе  субэпидермалдық)  қалыптасады.  Мүндай  қосымша
өркендердін үдеуі  бүтін  өсімдіктердін түзілуіне әкеп  соғады.
Адвентивтік  бүршіктердің  түзілуін  өсімдіктің  кез  келген 
ағзалары  мен тіндерінен алуға болады (бөлінген  үрык, жапы- 
рак,  сабақ,  дөн  жарнағы,  буылтықтың қабыршағы және түбі, 
тамырлардың  сегментгері  мен  гүлдердіи  өсінділері).  Әдетте 
бұл  үдеріс  бір  цитокининді  немесе  ауксинмен  бірге  болатын 
коректік  ортада  жүреді.  Ауксин  есебінде  мүндай  жағдайда 
|3-индолил-3-сірке  қышқылын  (ИУК)  немесе  сх-нафтилсірке 
қышқылын  (НУК)  жиі  қолданады.  Бүл  жоғары  өсімдіктерді 
(нәркестер,  қамысгүлдер,  қызғалдақ,  лалагүл  түсті  капуста, 
сарымсақ, томатгар,  сүтшөп,  шашыратқы,  шырайгүл)  микро-
өсірудің  ең  кен  тараған  әдісі.  Бүл  әдіс  көбінесе  өсімдіктерді
көбейтуде  қолданылады,  олар  табиғи  жағдайларда  өте  баяу 
көбейеді.
161

Клоналды  микрокөбейту  технологиясын  паидаланылатын 
үшінші  жол  сомалық  жасушадан,  үрық  секілді  қүрылымның 
эксплантынан  немесе  эмбриондардан  жетілдіруге  байла- 
нысты  -   бүл  сомалық  эмбриогенез.  Тіндер  культурасында
эмбриоидтардың  қалыптасуы  екі  кезеңде  жүреді.  ырінш і 
кезеңде  экспланттың  жасушалары  қоректік  ортаға  ауксин- 
дерді,  әдетте,  2,4  дихлорфеноксисірке  қышқылын  (2,4-Д), 
қосу  арқылы  жетілдіріледі  және  эмбрионалдыға  түрленеді. 
Келесі сатыда қалыптасқан жасушаларды эмбриоидқа дамуға 
итермелеу  қажет,  бүған  ауксин  қүнарлығын  азайту  немесе 
қоректік ортадан  оны толық алып тастау  арқылы  қол жетеді.
Өсімдіқтер тінін 
іп 
у ііг о  
жағдайында күтудің екінші типіне 
сомалық  эмбриогенезбен  қатар  алғашқы  және  қайта  егілген 
каллустық  тінде  адвентивтік  бүршіктердің  жетілдіру  жолы 
да  жатады.  Каллустық  жасуша  бөлінуі  нәтижесінде  каллус- 
тық  тін  немесе  каллус  пайда  болады,  жоғары  сатылы  өсім- 
дікке  тән  жасушалық  жетілдірілу  типтерінің  біреуі  болып 
саналады.  Өсімдік  үшін  каллус  ерекше  жағдайларда  пайда 
болатын  (әдетте  жарақаттарда)  және  аз  уақыт  қызмет  ететін 
тінде  болады.  Бүл  тін  жарақат  орнын  қорғайды,  бүлінген 
ағзаның  анатомиялық  қайта  түзелуі  үшін  қоректік  заттарды 
жинайды.
Жоғары  сатылы  өсімдіктердің  әртүрлі  ағзалары  тіндер 
бөлімдерін  күткен  каллустық  жасушаларын  алу  үшін  (экс- 
планттар) 
іп \Иго
 жасанды қоректік ортаға пробиркаға, колба- 
ларға,  Петри  тостағаншаларына  салады.  Алғашқы  каллусты 
алу  үдерісі  мен  егілген  культураны  қолдау,  қатаң  зарарсыз 
жағдайларды  талап  етеді.  Каллусты  алу  үшін  пайдаланы- 
латын эксплант көбінесе ағза бөлімі болады және жасушалары 
әртүрлі  жетілдірілген  тіндерді  қамтиды.  Мысалы,  сабақтың 
толықтай  алынған  бөлігі  өзінің  қүрамында  келесі  топ  жасу- 
шаларына  ие  -   эпидермалдық,  алғашқы  қабық,  паренхима- 
ның,  камбийдің және тасымал жүйесінің,  өзектік жасушалар. 
Күтудің әртүрлі жағдайларында және физиолоғиялық күйдің 
айырмашылығына байланысты -  бастапқы өсімдіктің камбий 
жасушалары  және  оның  жас  дериваттарының,  қабықтық,
162

өзектік  ұлпаның  басым  пролиферациясын  байқауға  болады. 
Алғашқы  каллустық  жасушалардың  әртүрлі  тіндік  тегі 
каллустық  тін  культурасының  гетерогендігінің  себептерінің
бірі  болады.
Қолайлы  жағдайларда  каллус  белсенді  бөліне  бастайды, 
меристемалық ошақтарды  қалыптастырады  және  не  бүршікті, 
не  эмбриоидті  бастауға  кіріседі.  Каллустық  жасушалардың 
генетикалық  түрақтылығы  болмайтынын  ескеріп, 
іп  тіт 
жағдайында  күтілуде  алғашқы  каллусты  пайдаланған  дүрыс. 
Оған  қоса  каллустың  үйымдаспаған  өсуі  кезінде  уақыттың
мерзім  мүмкіндігінше  қысқа  болғаны  ләзім.
Сонымен бірге клоналдық микрокөбейтуде каллустық тінді 
пайдаланудың  жағымды  жактарының  басымдылығы  бар. 
Біріншіден,  ол  тиімді  және  экономиқалық  пайдалы,  өйткені 
көбею  үдерісінде  күтудің  колайлы  жағдайларында  әрбір 
жекелеген  каллустық  тіннен  жаңа  өсімдікке  бастау  беретін 
адвентивтік  бүршік  қалыптасуы  мүмкін.  Екіншіден,  бірталай 
жағдайларда  тіндер  культурасында  ол  өсімдіктердің  көбеюі- 
нің жалғыз мүмкін тәсілі болады. Үшіншіден, селекционерлер 
үшін  үлкен  маңызы  бар,  өйткені  аталмыш  әдіспен  алынған 
өсімдіктердің генетикалық және  морфологиялық айырмашы- 
лығы  бар.  Бүл  селекционерлерге  шаруашылық  |  маңызды
белгілері  бойынша,  өсімдіктерді  сүрыптауды  жүргізуге  және 
далалық  жағдайларда  олардың  қасиетін  бағалауға мүмкшдік 
береді.  Бұл  әдіс  тек  сол  өсімдіктерге  қолданған  тиімді,  егер 
олардың  каллустық тінінің  генетикалық түрақтылығы  көрсе- 
тілсе,  ал  өсімдік-регенеранттар  арасындағы  вариабелділік 
табиғи өзгергіштіктің деңгейінен аспаса. Каллустық культура 
арқылы  келесі  өсімдіктер  көбейтілді:  қант  қызылшасы,
жүгері,  күріш,  бидай,  күнбағыс,  зығыр.
Дәстүрлік  әдістерге  қарағанда  өсімдіктердің  клоналдық 
микрокөбейту  артықшылығына  келесілер  жатады:
1 
Көбеюдің әлде қалай жоғары коэффициенті, ол жылына 
105-106  микроклондарға  жетеді,  ал  сол  мерзімде  дәстүрлі 
жолмен әдетте біреуден 5-100 өсімдік алынады.  Тіндер куль- 
турасы  арқылы  көбейткенде  гербер,  бүлдірген,  хризантема,
163

раушан өсімдіктерінің біреуінен жыльша  1  млн.-нан аса өсім- 
дік  алуға  болады.  Егер  шөптесін,  гүлді  өсімдіктердін  көбею 
коэффициенті  105- 106-ға тең  болса,  бүталы  ағаштар  үшін  ол  -  
ЮМО4,  қылқанжапырактылар  үшін  -   104.  Мысалы,  алма 
ағашының  бір  бүршігінен  8  айда  60  мың  өркендер  алуға 
болады.  Таңқурай бүтағының меристемасын 
іп   у ііг о  
күткенде
жылына  50  мың өсімдік  алуға  болады;
2.  Аналық  және  көбейтілудегі  өсімдіктер  алып  жатқан 
алаңдарды  үнемдеуге  әкелетін  үдерістің миниатюризациясы;
3.  Жылдың  кез  келген  маусымында  жүмыс  жасау  мүм- 
кіндігі;
4.  Егілген  материалды  патогендік  микроорганизмдерден, 
вирустардан  (меристемалық  культураны  алғашқы  эксплант 
есебінде  қолданғанда)  сауықтыру;
5.  Дәстүрлі  тәсілдермен  қиын  көбейетін  өсімдіктерді
көбейту. 
» 
.
а)  Клоналдық микрокөбейтудің  кезеңдері мен  техникасы.
Бірінші кезең — өсімдік — донорды таңдау
 эксплантты бөліп 
алу  және  зарарсыздау, 
іп 
у і і г о
 
жағдайында  қоректік  ортада 
оның өсуіне жағдайлар жасау (32-сурет). Жүмыстың табысты 
болуы, донорлық өсімдіктің өсуі мен дамуының жағдайларын 
ескеріп,  эксплантты  дүрыс  таңдауға  байланысты.
Өсімдік  тінін  зарарсыздау  І   сынапты  ерітінділермен 
(сулема  немесе  диацид  0,1-0,2%)  немесе  хлорлы  ерітіндімен 
(хлорамин  10-15%,  натрий  немесе  кальций  гипохлориті  5- 
10%)  нәзік,  оңай  бүлінетін  өсімдіктер  үшін  5-10  минутта 
және  қалың  қабықты  тіндер  үшін  10-12  минутта  жүзеге 
асырылады.  Осыдан  кейін  өсімдік  тіндерін  әдетте  үш  рет 
зарарсыздайды айырылған суда әбден жуу қажет және алдын 
ала  дайындалған  зарарсызды  қоректік  ортаға  ауыстырады. 
Егер  экспланттың  бастапқы  зарарсыз  культурасын  алу  қиын 
болса,  онда  100-200  мг/л  қүнарлығында  антибиотиктерді 
(тетрациклин,  бензилпенициллин,  т.б.)  қоректік  орта  қүра- 
мына  қосады.
Күту  үшін  эксплантқа  байланысты  әртүрлі  қатынаста 
болатын  минералдық  түздар,  әртүрлі  биологиялық  белсенді
164

I  кезең
II  кезең
/
\
ЛӨӨ
----- ^  Ө © о
о
Жасанды
түкымдар
Қшггыктык 
Қосалкы өркендердін
вркендердін дамуы 
дамуы
Г еммогенез
Эмбриогенез
III  кезең
Тамырландыру
Тоназыткышта  сактау
IV  кезен
32-сурет. 
Клоналдық микрокөбейту кезеңдері
(Г.Ж. Валиханова, 1996 ж.).
165

заттар  мен  өсу  белсендіргіштері  (ауксиндер,  цитокининдер) 
бар Мурасиге мен Скуг ортасын пайдаланады. Қоректік ортаға 
уытты  заттардың  (фенолдар,  терпендер  және  басқа  қосымша 
қосылыстар) бөлінуі  салдарынан  алғашқы экспланттың өсуін 
басылуы  байқалса,  онда  оның  өсуін  антиоксиданттарды 
пайдалану  арқылы  күшейтуге  болады.  Бірінші  кезең  үзақ- 
тығы  1-2  ай,  соның  нәтижесінде  меристемалық  тіндерінің 
өсуі  және  алғашқы  өркендердің  қалыптасуы  байқалады.
Екінші  кезең  -  микроөсірудің  өзінің  жолы:
а)  экспланттың  барлық  қолтық  бүршіктерінің  дамуын 
белсендіру  нәтижесінде  бастапқы  және  де  жаңадан  пайда 
болған  өркендердің  апикалдық  басымдьшығын  басу;
б)  апикалдьщ  басымдьшықты  сақгаған  өркендердің  микро- 
қалемшелену і;
в)  жапырақтық,  сабақ  тіндерімен  (буылтықтың  қабыр- 
шақтары  мен  түбіртегімен),  тамыр  сабақпен,  гүл  шоғырла- 
рының өсінділерімен  адвентивтік бүршіктер түзілуін  белсен- 
діру.  Бүл  кезеңде  мериклондардың  жиналуына  қол  жеткізу 
қажет,  мүнда субкүту артқан сайын қалыптан ауытқыған  мор- 
фологиялы  өсімдік-регенеранттар  көбейетінін  және  өсімдік- 
мутанттар түзілу мүмкіндігін еске алу керек. Өсудің тиісті рет- 
теушілерімен  тағы  да  Мурасиге  және  Скуг  ортасы  қолданы- 
лады.  Цитокининдерден  1-10 мг/л дейін қүнарлықта бензила- 
минопурин  (БАП),  ал  ауксиндерден  -  ИУК  пен  НУК  0,5  мг/л 
қүнарлықта  ең  жиі  қолданылады.
Үшінші  кезең  -   көбейген  өркендердің  тамырлануы  және 
іп   у і( г о  
жагдайларына  пробиркалыц өсімдіктердің  бейімделуі. 
Қалыпты  тамыр  жүйесінің  дамуын  қамтамасыз  ету  қажет. 
Бүл үшін қоректік ортаға ризогендік себепкер шарт -  ауксин- 
дерді  қосады.  Тамырлар  пайда  болғаннан  кейін,  өсімдіктерді 
не  топыраққа  егуге  дайындайды,  не  төменгі  температурада 
сақтауға  қояды  (депондау).  Бүл  өсімдіктердің  дамуын  тоқта- 
тады  және  оларды  үзақ  уақыт  сақтауға  мүмкіндік  береді, 
кейін  керек  уақытында  пайдалана  береді.
Бүл кезеңде әдетте ортаның негізгі қүрамын алмастырады: 
Мурасиге-Скуг  рецепті  бойынша  түздардың  қүнарлығын 
2-4  есе  азайтады,  қант  мөлшерін  0,5-1,0%-ға  дейін  төмен-
166

детеді және ауксиндерді ғана қалдырып, цитокининдерді тіпті 
қоспайды.  Белсендіргіш  есебінде  тамыр  түзеу  үшін  (3-индо- 
лил-3-май  қышқылын  (ИМҚ),  ИУК  немесе  НУК  пайдаланы-
лады.
Микроөркендердің  тамырлануын  екі  тәсілмен  жүргізеді:
1.  Ауксиннің  (20-50  мг/л)  зарарсыз  қүнарландырылған 
ерітіндісінде бірнеше сағат бойы (2-24 сағ.) микроөркендерді 
үстайды  және  оларды  кейін  гормонсыз  агарлық  ортада 
немесе  тура  тиісті  топырақтық  субстратта  күтеді.
2. Төмен қүнарлықта ауксині бар (1-5  мг/л, нысанға байла- 
нысты)  қоректік  ортада  3-4  апта  бойы  микроөркендерді  тура
күту.
Төртінші кезең -  топырақта немесе жасанды субстрат- 
та жылыжай жагдайында  күту ыдыстардан алынган өсім-
діктерді  өсіру.
Іске асыруға немесе жерге егуге дайындық. Ауаның ылғал-
дығын жоғарылатады және жарықтану қарқынын арттырады.
Өсімдіктер  гетеротрофтық  қоректенуден  автотрофтыққа
ауысады.
Пробиркалык  өсімдіктерді  егу  үшін  ең  қолайлы  уақыт -  
көктем  немесе  жаздың  басталу  кезі.  Екі-үш  жапырақтармен 
жақсы  дамыған  тамыр  жүйесі  мен  өсімдіктерді  үзын  үшты
пинцеттермен  колбалар  немесе  пробиркалардан  сақтықпен 
алады  Тамырларды  агар  қалдықтарынан  жуып  алады  және 
алдын  ала  1-2  сағат  бойы  80-90°С-та  зарарсыздандырылған 
топырақтық  субстратқа  отырғызады.  Көптеген  өсімдіктер 
үшін  субстрат  есебінде  әртүрлі  қатынаста  келесілер  қолда- 
нылады:  торф,  қүм,  перлит,  шым  топырақ.  Егілген  өсімдік- 
терді  ретгелетін  температуралық тәртіппен  (20-22  С)  жарық- 
тығы  5  мың  лк  және  ылғалдығы  65-90%  жылыжайға  орна- 
ластырады.  Егілгеннен  20-30  күннен  кейін  жақсы  тамыр- 
ланған  өсімдіктерді  минералдық  түздармен  қоректендіреді.
Пробиркалық  өсімдіктердің  топырақтық  жағдайларға
бейімделу  үдерісі  ең  қымбат  және  еңбек  етуді  қажет  ететін 
операция.  Өсімдіктерді  топыраққа  еккеннен  кеиін,  өсуінщ 
токталуы,  жапырақтың түсуі  жөне  өсімдіктердш  курауы  жиі 
байқалады.  Бүл  бірінші  кезекте  пробиркалық  өсімдіктерде
167

тыныс  тесігі  аппаратының  жұмысы  бұзылуына  байланысты, 
сол  себепті судың көп бөлігі рәсуә болады.  Екіншіден 
іп 
уііго
 
жағдайында  кейбір  өсімдіктерде  тамыр  түктері  түзілмейді, 
ал бүл  өз  кезегінде топырақтан  су  мен  минералды түздардың 
сіңірілуінің бүзылуына әкеліп соғады.  Сондықтан клоналдык 
микрокөбейтудің  үшінші  және  төртінші  кезеңдерінде  өсім- 
діктердің  жасанды  микоризаңиясын  (микотрофтар  үшін) 
қолданған  дүрыс,  мұнда  олардың  өсімдіктерді  минералдық 
және  органикалық  қоректік  заттармен,  сумен,  биологиялық 
белсенді  заттармен  қамтамасыз  етуде  және  де  өсімдіктерді 
патогендерден  қорғауға  жағымды  ролін  есепке  алады.  Өсім- 
діктерді  микориздік  саңырауқұлақтармен  жүқтыру,  оларды 
азотпен  қамтамасыз  етуін  жақсартып,  1,5-2  есе  бекуін  жоға- 
рылатады  және  өсімдіктің  жер  бетіндегі  биомассасын  арт- 
тырады. 
-  г-,  • 
=
6) 
Өсімдіктерді  клоналдьщ микрокөбейту  үдерісіне  әсер 
етуші  себепкер  шарттар
Өсімдік  генотипі  микрокөбейту  бойынша  жүмыстың 
табыстылығын көп жағдайда айқындайды, өйткені өсімдіктер 
регенерацияларының 
іп   у і і г о
 
жағдайында жылдамдығы түрге 
байланысты.  Мысалы,  қосжарнақты  шөптесін  өсімдіктер 
дара жарнақтьшар мен ағаш өсімдіктерге қарағанда өте айқын 
қайта  түзілу  қабілетіне  ие.  Өсімдіктің  әрбір  түрі  үшін  қайта 
түзілудің  ең  тиімді  әдісі  таңцалады.  Экспланттарды  бөлетін 
өсімдіктер сау болуға тиіс, оларды ауаның төмен ылғалдьшы- 
ғында,  шектелген  суарумен,  жапырақтарға  су  шашыратпай 
жылыжайларда  өсіреді.  Эксплантты таңдап  алу  өте  маңызды 
роль  атқарады.  Ең  жақсысы  меристемалық  белсенді  тіндер 
мен мүшелерді пайдалану: өркендердің жоғарғы жағы, мерис- 
теманың  қолтықтық  бүршіктері.  Олар  культурада  жаксы 
сақталады,  өсудің  жоғары  жылдамдығына  және  тотипотент- 
тілікке  ие.
Бастапқы  өсімдіктің  жасы,  алғашқы  экспланттың  көлемі, 
эксплантты  оқшаулау  уақыты  (маусым)  сияқты  физиология- 
лық  шамалар  елеулі  өсер  етеді.  Жасы  артқан  сайын  әдетте 
бастапқы материалдың өркендері мен қалемшелерінің тамыр-
168

лану  қабілеті  төмендейді.  Өсімдіктің  вегетациясы  кезінде 
оқшауланған тіндері мен мүшелері қоректік заттың қүрамына
________________________________________________________ о
п
п
^
и
т
и
о
т
і
і
Г
 
Й
Л
Ш
-
сезімталдығына
шіктер  түзуге,  өркендер  қалыптастыруға  және  тамырлануға,
басқа  мезгілдерге  қарағанда  қабілетті.
Күту жағдайлары -  минералдық түздар, көмірсулар, фито-
гормондар,  витаминдер, т.б.  бойьшша қоректік  ортаның тепе-
тендігі.  Көмірсулардан  жиі 
3% 
сахароза және  глюкоза,  фрук-
тоза,  галактоза,  т.б.  пайдаланылады.
Қоректік орта рН күту нысанына байланысты 5,0-5,8 шепн-
Де  вариацияланады  және  зерттелген  өсімдіктердің  табиғи 
өсетін  топырағының  қышқылдығын  есепке  алады.  Темпера- 
түра  метаболиттік  үдерістерді  белсендірш,  өсімдіктердің 
оқшауланған  тіндерінін  өсуі  мен  қайта  түзілуше  әжептәуір 
әсер етеді. Өсімдіктер тінінің көпшілігі үшін температуралық 
қолайлылықты  23-26°С  қүрайды.  Ең  алдымен,  температура- 
лық  тәртіп  өсімдіктер  түріне  тәуелді.  Мысалы,  ТР0ПИ“
* 
есімдіктер үшін қолайлы температура 27  С-қа тақаиды, Альпы 
х * р ы Г щ   осімдіктері  үшін  18-20°С,  басқа  коптеген
ю г о ш ш р  
_______  
_____„ т І Т ,  к * м ь -п п ь д һ е и т у л е
Клоналдық 
климатикалық
фотокезең  және  ауаның  70%  ылғалдығы
сақталады.
Әдетте  осімдіктердін  оқшауланған  жасушаларын  аналық 
° ДС1А 
*
 
____ тяпяптапын ескере
фотокезең
І | , МІ  люминесцентгік  лампалармен  жарьнсгануында  всі-
• 
клоналдық  миктюкөбейтуде
кезеңдерде
Жапырақтанудың
қарқынды  өркен  түзілуіне  мүмкіндік  жасаиды.
в)  Клоналдық микрокөбейтуді  цолдану
Өсімдіктердің  вегетативтік  кобеюінің  жаңа  келешеп  бар
гіпі  болады  ол  генетикалық  біртекті,  сауыкқан,  егеті 
материалды а л ^ а , өсудін жогары коэффнциенпне не болуға,

селекциялық  үдерісті  қысқартуға,  жыл  бойына  жүмыс  жа- 
сауға  мүмкіндік  береді,  оның  үстіне  өсімдіктерді  өсіру  үшін 
керекті  алаңды  үнемдейді.  Әдіс  жоғары  сапалы  егетін  мате- 
риалды алуға көмектеседі, оны қолдану егін шығымын әжеп- 
тәуір  көтереді  және  оның  сапасын  жақсартады.
Клоналдық  микрокөбейту  декоративтік  (орхидей,  қалам- 
пыр, нарғызгүлдер, нәркестер, раушан, мамыргүл), көкөністік 
(картоп,  томат,  пияз,  сарымсақ,  орам  жапырақтардьщ  әртүр- 
лері),  жеміс-жидек  (бүлдірген,  таңқурай,  қарақат,  жүзім, 
алма,  шие,  алхоры,  шабдалы) культурасын  өсіру үшін қолда- 
нылады.
Дәнділердің  ішінен  мүндай  әдіспен  өндірістік  масштабта 
тек  қант  қамысы  мен  бамбукты  көбейтеді.  Дәнді  дақылдар 
іп 
ү ііг о
 
жағдайында  қиындықпен  көбейеді  және  бүл  әдіс 
аздаған  көлемде  селекциялық  жүмыстарда  пайдаланылады.
Дүние жүзінің  көп  елдерінде  клоналдық микрокөбейтудің 
биоиндустриясы  өндірістік негізде қойылған.  Мысалы,  Фран- 
цияда гүлдік культураның барлық өнімінің 94% оқшауланған 
тіндер  культурасының  әдісімен  алынады,  АҚШ-та  100  ком- 
мерциялық  өнеркәсіптер  клоналдық  микрокөбейтудің  өдісі- 
мен  сәндік,  көкөністік,  далалық,  жемістік  және  ормандық 
культуралардың  егетін  материалдарьш  алады.  Гүлді  өсімдік- 
тердің  сауыққан,  егетін  материалдың  басты  өндірушісіне 
Голландия мен Италия жатады, олар алма ағашьгаың, алхоры 
және  шабдалы  телітушілерінің  бастылары  болып  келеді,  ал
' яр
қалампьф,  бақытгүл,  раушан,  т.б.  вируссыз  егетін  материалды
көбейту  мен  алуды  Рессей  Федерациясының  "Элита"  гүлдік
шаруашьшығында, меристемалық өндірісте "Крымзеленстрой" 
республикалық  кешенде  жүреді.
Клоналдық  микрокөбейтуді  қолданудың  тағы  екі  мүмкін 
саласын  атаған жөн.  Бірінші -  бүл 
іп 
у і і г о  
жағдайында орман 
ағаш тарын  әсіресе  қылқанж апырақтылардың  ең  жақсы 
нүсқаларын  тез  клоналды  көбейту.  Екінші  -   клоналдық 
микрокөбейту  арқылы  өсімдіктер  генофондын  сақтау  үшін, 
ғылыми-зерттеу  жүмыстарын жүргізу үшін  керекті  сүрыптар 
мен  линиялардың  коллекцияларын  жасау.
170

IX.  БИОТЕХНОЛОГИЯЛЫ Қ  ӨНІМ
1.  М икробтық  биотехнологиялық  өнім
Мнкробиологиялық синтез және биотрансформация нәти- 
жесінде алынған биологиялық белсенді қосылыстар (фермент- 
тер, антибиотиктер, аминқышқылдары, витаминдер, т.б.) өнді- 
рістің  әртүрлі  салаларында,  ауыл  шаруашылыгында,  меди- 
цинада  және  ветеринарияда  қолданылады.
Микроорганизмдер  бірнеше  жүздеген  багалы  биологиялы 
белсенді  қосылыстарды  шығарады;  кең  масштабта этанолды, 
ацетон, сірке, лимон және сүт қышқылдары,  ферменттер мен 
аминқышқылдарын  шығару  жолға  қойылган.  Биологиялы 
белсенді заттар химиялық жолмен де синтезделеді. Органика- 
лық  қосылыстардың  синтезінің  биологиялық  немесе  химия- 
лық  жолының  басымдылығы  экономикалық  тиімділігімен, 
арзан  шикізат  болуымен,  технологиялық  сапасы  және  өнім-
ділігімен  анықталады.
Ферменттер
Мицелиалдық  оңездерден  (амилаза,  глюкоамилаза,  декст- 
раназа,  протеиназалар,  пектиназалар,  целлюлазалар;  проду- 
центтер — 
А$рег§і11из зр.,  Репісііііит зр.,
  т.б.),  ашытқылардан, 
актиномицетгерден,  бактериялардан  болінген  ферменттер  ең
кең қолданылады. Онымен қоса өндірісте өсімдік және жануар 
текті  ферменттер  паидаланылады  (22-кесте).
Тагам  өндірісінде  қолданылады:
_ амилаза,  глюкоамилаза,  глюкоизомераза  (сьфа  қайнату, 
нан  пісіру,  еритін  крахмалды,  декстринді,  сіркені,  глюкоза- 
фруктоздық  сиропты  алу).  Амилаза  көмегімен  алынған  көк- 
өністер  мен  жемістер  онімдерінің  қанты  көп  және  жақсы 
сіңеді, әсіресе балалар үшін. Нан пісіруде амилазалар қамыр- 
дың жетілу үдерісін тездетеді және нан сапасын  жақсартады. 
Сыра  қайнатуда  глюкоамилаза  сырадан  декстриндердің 
қалдықтарын  алыптастау  үшін  пайдаланады;
171

22-кесте
Ө н д ір іс т е   қ о л д а н ы л а т ы н   ф е р м е н т т е р
Қолдану
мақсаты
Әсер ету ұстанымдары
Ферментгер
Биологиялық
детергентгер
Кір жуу үдерісінде сұйық фазада 
қолданылады, мысалы, крахмал, 
май, ақуызды алып тастау үшін, 
машинамен кір жуу
Протеиназалар, 
липаза, амилаза - 
микробиологиялық 
текті
Нан пісіру
Үнда ашитын қанттар түзелуі 
үшін крахмал гидролизі; 
ақуызы аз кепкен нан өндіру
Ашитын қанттар, аминқышқыл- 
дары мен пептидтер түзелуі үшін 
крахмал мен ақуыз гидролизі
Өңездік а-амилаза, 
протеиназа
Сыра өндіру
Арпа ферменттері
Сыра өндіру
Полисахаридтер мен ақуыздардың 
шектеулі гидролизі, фильтрация- 
лық үдерістің жетілдіру, төмен 
калориялы сыраны сақтағанда 
түнбаны жою
Протеиназалар,
глюконазалар,
амилоглюкозидаза
Сүт өнімдерін 
өңдеу
Сүт ақуызын арнаиы гидролиздеп 
ірімшік өндіру, ірімшіктің жылдам
жетілуі ("Рокфор"), лактозаны
глюкозамен галактозаға ыдырату
Ренин (кеппршген 
фермент), липазалар, 
лактаза - микробио- 
логиялық текті
Крахмалды
Глюкоза мен төмен молекулалы 
ашитын қантқа дейін крахмалдың 
гидролизі
өндеу
а-амилаза
глюкоамилаза
Г люкозаны фруктозаға изомериза 
циялау, жоғары мөлшерде фрукто 
залы шырындар
Крахмалды
өңдеу
Г люкозоизомераза- 
ның орнықтьфу түрі
Тіндерден крахмалды алып тастау 
Жібек тоқу 
(бүрын пайдаланылған химикаттар 
өндірісі 
орнына)
Өңездік және 
бактериялық 
амилазалар
Т ері өндірісі
Т ері жүмсартып, ақуыздарды алып 
тастау
Иттер мен кептер- 
лердің экскремент- 
терінің протеолиздік 
ферменттері
Т ері өндірісі
Тері өндірісшде қолданылатын 
протеолиздік ферменттің орнын 
ауыстырады
Трипсин және 
трипсинге үқсас 
ферментгер
172

-   сахараза  (инвертаза)  -   кондитерлік  өндірісте  қолданы- 
лады,  сахарозаны  глюкоза  мен  фруктозаға  айналдырады;  ол 
өнімде  сахарозаның  жоғары  құнарлығында  оның  кристал- 
лизациясынын  алдын  алады;
-   лактаза  -   лактозасы  жоқ  сүтті  алуда  пайдаланылады. 
Лактазамен  өңдегеннен  кейін  сүт  жақсы  дәмдік  қасиетке  ие 
болады.  Одан басқа адамдардың біраз бөлігінде  аллергиялық 
реакция  тудыратын  болғандықтан  лактозасы  бар  сүтті  іше
алмайды;
-  пектиназалар — жемістік  шырындық  концентраттар  мен 
сығындыларды  өндіруде  түнба түзейтін  пектиндік  полисаха- 
ридтер  болуына байланысты фильтрация  мен  мөлдірлету үде- 
рісінде  қиындықтар  болады.  Пектиназалар  бүл  кешендсрді 
бүзады,  сығындыларды  жеңілдетеді,  жемістер  мен  жидектер 
шырынын мөлдірлетеді, жүзім, алмүрт, алма шырындарының 
шыгымын  арттьфады.  Пектиназаларды  қолдану  пектині  көп 
жемістен  шырынды  өндіруде  ерекше  тиімді  (қара  қарақат,
алхоры,  қарлыған,  т.б.);
-  протеазалар -  сыра дайындау үдерісінде пайдаланьшады:
үккен  кезде  ашытқыда  сығындының  шығымы  мен  аминдік 
азот деңгейін  арттыру  үшін және  сыраның салқын түнбасын
болдармау  үшін.
Ауыл  шаруашылыгында  қолданады:
-
 протеазалар мен целлюлазаларды жемдердің сінімділігін 
арттыру  мақсатында  олармен  өңдейді.  Ауылшаруашылық 
малдарының  жемдерінің  негізгі  қүрамдары  -   бүл  әжептәуір 
көп қиьш қорьпъшатын заттар -  целлюлоза, лигнин, гемицеллю- 
лозасы бар өсімдік өнімдері (дән, сүрлем, қатты жемдер, т.б.) 
Тіпті  күйіс  қайыратын  жануарлардың  жалбыршағындағы 
целлюлоза ыдырататын микроорганизмің белсенді пгтамдары 
целлюлозаның  40-65%-ы  ғана  қорытады.  Сондықтан  ауыл- 
шаруашылық  жануарларыньщ төлдері  мен  қүстардың  жемдік 
рациондарына, жемдік субстратты белсенді ыдьфататын ами- 
лосубтилин,  протосубтилин,  глюкамоварин,  целловиридин, 
амилоризин,  т.б.  ферменттерді  қосу  олардың  қүндылығын 
арттырады,  ішек  инфекцияларында белгілі емдік -  алдын алу 
шараларына  әсер  жасайды.  Сабанды,  бүршақ  өсімдіктерін
173
I

сүрлегенде,  сабан  концентраттарын  алғанда  жоғары  аталған 
ферменттердің  гидролизаттарын  пайдаданады.  Әртүрлі  жем- 
дік  өсімдіктерді  биологиялық  консервация  әдісі  есебінде 
сүрлеу  сүтқышқылды  ашытуға  негізделген.  Биологиялық 
консервацияда  химиялық  консерванттарды  кіргізбейді,  өнім 
жоғары  температуралық  әсерлерге  үшырамайды.  Өнім  сақ- 
талуы,  ондағы  сүтқышқылды  бактериялардың  дамуы  арқа- 
сында жүзеге асады. Жемдік өсімдіктердің шырындары 
Васіі- 
Іиз  $р.,  СІозІгШіит  $р.,  ЬасІоЬасіІІиз  зр.,  Зігеріососсиз  зр.,
т.б.  үшін  қоректік  орта  болады.
Ауыл  шаруашылығында  қолданылатын  микробтық  фер- 
менттік препаратгарда ферменттердің кешені  болады.  Мысалы, 
амилоризин бүл а-амилаза, декстриназа, мальтаза, глюкоами- 
лаза,  қышқыл  фосфатаза және гемицеллюлаза бар 
Азрег£ІІІиз 
огуіае
  өңездерінің  қүрғатылған  культурасы.
Медициналық  тәжірибеде  қолданылады:
  протеиназалар  -  
протеолиздік  ферменттер,  олар  ішкі  мүшелердің  әртүрлі 
қабыну  ауруларында  емдеуде  тағайындалады  (панкреатит- 
тер,  эндокардиттер,  т.б.)  және  де  тромбофлебиттерді  емдеу 
үшін,  некроздық  үлпаны  ыдырату  үшін,  жара  бетін  жылдам 
тазалау  және  жазылуы  үшін  қолданылады.
Антибиотиктер
Микроб текті  антибиотиктер тағам  өнеркәсібінде,  ветери- 
нарияда,  өсімдік  ш аруаш ылығында  қолданылады  және 
әсіресе  инфекциялық  ауруларды  емдеуде  қажет  (23-кесте).
Низин 
(Зігеріососсш  Іасііз)  -
 томаттарды,  жасыл бүршақ- 
тарды, түсті  орам жапырақтарды, т.б.  консервілегенде  қолда- 
нады,  қатты және жүмсақ ірімшіктерді сақтау үшін де  керек.
Субтилин  (
Васіііиз  зиЫіІіз
  синтездейді)  -   көкөністерді 
консервілегенде'қолданады.  Оны  қолданғанда  көкөністердің
щ
термиялық өңдеуі  әжептәуір жұмсарады,  бұл  витаминдердің,
дәмдік  сапасын  және  консервіленген  өнімнің  консистен- 
циясын  сақтауға  мүмкіндік  береді.
Триходермин  мен  трихоцетин 
(Тгісһоёегта
 
бөледі)  -  
көкөністік,  дәндік  және  техникалық  дақылдардың  тамыр 
шіруімен  күресу  үшін  қолданады.
174

I
5
3  М 
0* ^  
5   Оо
5  1
6
&
2
ч
3
X
я
3
£
ы
#
е
X
  »
С5
а.
4>
н
х
5
Н
О
5
Ю
я
р
X
л
*
3
4
я
ЗЕ
з:
X
г§
м
%
Оч
к
Оч
оо
/••ч
V

жүктеу/скачать 11,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: