ж. жазы: 18-шы шығарылуы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 жасауға қарсы шаралар қолданған болатын. 2007 жылы 

Қытай  «Ақбөкеннен,  кесірткеден  жəне  жыландардан 

алынған  дəрі-дəрмектерді  қорғау  мен  қолдануды 

күшейту  туралы  қаулы»  жариялады;  ол  қатаң 

нормтивно-құқықтық  негізде  тіршілігіне  қауіп  туған 

жануарлардан  дайындалған  өнімдермен  сауда  жасауды 

реттеуге  тиіс  еді.  Деседе,  біздің  жүргізген  мониторинг 

(бақылаудың)  нəтижесі  одан  əрі  əрекеттер  жасау 

керектіғін  көрсетті.  Ақбөкен  мүйіздеріне  сұраныштар 

мен  сатуды  болдырмас  үшін  сауда  базарларында 

мониторинг  жүргізу - оның  басты  компонентерінің  бірі 

болып  қала  бередің;  заңдардың  орындауына  тиімді 

бақылауды  жəне  саясаттың  оған  сəйкес  жүргізілуін 

қамтамасыз етеді. Сонымен бірге, ақбөкенді қолда өсіру 

жөнінде үлкен ғылыми зерттеулер жүргізу қажет, ол оны 

қолда  өсірудің  техникалық  қиындықтарын  шешуге 

жəрдемдеседі. 

жасаумен байланысты, соған сəйкес жыныстық 

қатынастар  бұзылады.  Сондықтан  да  тұтыну 

сұранышын  зерттеу  өте  маңызды  жəне 

ақбөкенді  сақтау  үшін  қандай  шараларды 

қолдану керектігін талдау керек.  

WCS-тың  (табиғат  қорғаудың  халықаралық 

қоғамы)  Қытай  программасы  шеңберінде 

Қытайда  дəстүрлі  қытай  медицинасының 

базарында    (ТКМ)  екі  проект  жүзеге  асты. 

Оның  бірі (2006-2007 жж.)  көтерме  сауда  мен 

бөлшек  сауданы  жəне  шекаралық  сауданы 14 

провинцияда 

зерттеуге 

бағытталған 

еді 

(қартаны қара). Біз мынаны  байқадық: көтерме 

сауда  базарында  сатушылардың 92%-і (262-нің 

242-сі)  сөз  ақбөкен  мүйіздерін  сату  туралы 

болғанда  өте  сақ  болды.  Бұл  мұндай  сауданың 

заңсыз  жүргізілетіні  туралы  хабарлардың 

жоғары  деңгейде  болатынын  байқатты, 121 

дүкеннің 60%-і  зерттеу  жүргізілген  екі  жыл 

ішінде жиналған мүйіздерді сатты, бұл уақытта 

ашық  халықаралық  саудаға  тыйым  салынған; 

бұл     аңшылық     жасаудың      жəне    ақбөкен  

мүйіздерімен   сауда    жасау   заңсыз  екендігін  

көрсетеді.  Бұл сұраудан кейін WCS  2009 – 2013 жж.        

Ұзақ  жылдарға    арналған  Қытайда  ТКМ-ның  ірі  сауда 

орталығы  болып  табылатын  Гуанчжоу  провинциясында 

ТКМ  Цин  пинг  сауда  базарларында  мониторингалық 

программа жүргізді. 

 

 

 

 

 

Ақбөкен  мүйіздерін  сатып  алу  негізінен  үш  мақсатты 

көздейді: мүйіздер дəрі-дəрмен ретінде, сыйлық түрінде 

немесе  бағалы  жəне  потенциальды  товар  ретінде 

инвестициялау  мақсатында.  Біздің  ұзақ  мерзімді 

мониторинг  жүргізу  арқасында  ақбөкен  мүйіздерімен 

сауда жүргізетін базарда белгілі тенденциялар байқалды. 

Соңғы  екіжылда  сыйлау  дəстүрі  бойынша  ақбөкен 

өнімдеріне  сұраныс  өзінің  шыңына  жетті.  Сыйлықтер 

түрінде  əдетте  пайдаланатын  тұтас  мүйіздер  мен 

бөліктерін  қытай  Жаңа  жылының  алдында  базарлардан 

байқауға болады. Мұндай мүйіздердің бағасы 2009-2013 

жылдар аралығында 1,5 есе өсті. 

Бұрын,  қытай  Үкіметі  ұлттық  стратегияны  жаңартып 

жəне шығарып, ақбөкен мүйіздерімен заңсыз сауда  

 

Saiga News 

15 

Сурет. WCS-Қытай программасы төңірегінде зерттеулер 

жүргізілген аудандар. 

Құттықтаулар 

Ақбөкен  популяциясы  үшін  басты  қауіптердің  бірін  жоюға  (шектеуге)  бағытталған  біздің  күнделікті 

жұмыстарымызға  басшылық  жасап,  жақсы  қарым-қатынаста  болғаны  үшін  ақбөкенді  сақтау  Альянсына  біз 

алғысымызды  айтамыз.  Сонымен  бірге,  бізге  базарларда  зерттеу  жүргізуге  көмектескен  барлық  еріктілерге 

(волонтерлерғе)  рахметімізді  білдіреміз.  Біз  құттықтаймыз  Э.Дж.  Милнер-Гулландты  (империал  колледж 

Лондон),Джек  Лэмді (WCS-Вьетнам  программасы)  жəне  Лише  Ли      (WCS-Қытай  программасы)  осы  статья 

туралы пікір жазғандары үшін.  

Базарда зерттеу жүргізіп жүрген WCS-тың қызмет -

керлері мен волонтерлері. 

Сурет

 WCS-

Кы

тай

 

Мүйіздердің бір бөлігі (сол жақта) жəне бүтін мүйіздер (оң 

жақта), TКM базарларында сатылатын мүйіздер. 

Сурет

 WCS-

Кы

тай

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

жетіліп,  күйлеуге  келесі  жылы  қатысады  деп   

ойлағанбыз.  Жіберілген ақбөкендердің  қозғалыстарына 

мониторинг  жүргізу  үшін  Астрахань  облысының 

қаражатына  жəне  ГБУ  АО  «ГООХ  «Астраханское», 

атқарған  қызметтерінен  түскен  табыстары  үшін  алған 

қаражатына  радиомаяктары  «Пульсар» (ЗАО  «ЭС-

ПАС»,  Ресей,  Мəскеу)  бар  екі  ошейник «Argos/GPS» 

спутниктік  системасы  мен  оған  сəйкес  программалық 

қамтамасыз 

ету 

приборлары 

сатылып 

алынды. 

Техникалық 

характеристикаларына 

қарағанда 

ошейниктердегі 

радиоқұралдарындағы 

питания 

элементтерін пайдалану мерзімі – орташа 6 ай.  

«Степной»  қорықшасы  территориясындағы  жіберетін 

жерге 

жеткізу 

үшін 

индивидуальды 

клеткалар 

дайындалған,  күзовы  тентпен  жабылған  автокөлікпен 

апарылады.  Текелердің  күйі  қанағаттанарлық  деп 

бағаланған,  денелерінде  зақымдалған  жері  жоқ, 

жануарлар сондай күйлі жəне сыртқы жүндері де жақсы  

(сурет 1). 

Ақбөкендердің  жабайы  тобын  іздеуді  жəне  табиғи 

ортаға  жіберудің  қолайлы  жағдайларын  анықтауды 

«Степной»  қорықшасының  қызметкерлері  атқарды. 

Саны  шамамен 50-дей  ақбөкен  стадасы  табылғаннан 

кейін, бəрі де аналықтар, ақбөкендерді жіберу 2014 ж. 4-

ші  қаңтарында  жүзеге  асты.  Жіберуді  Астрахань 

телевидениясі  - ГТРК «Лотос» түсіру группасы түсірген 

http://lotosgtrk.ru/news/detail.php?ELEMENT_ID=2710

. 

2013 ж. туған текенің қозғалуының алғашқы мəліметтері 

10  қаңтарда  алынды.  Теке  тұрақты  қозғалыста  болды, 

мүмкін,  группировканың  біріне  қосылғаннан  кейін. 

Қозғалыс  жолдарын  жергілікті  жердің  картасына 

түсіргеннен  кейін  белгілі  болды,  ақбөкендер  күніне 

орташа 13 шақырымға  дейін  қашықтықты  жүріп  өтеді. 

Негізінін, бұл Республика Қалмақиядағы поселка  Ацан-

Худук  пен  «Степной»  қорықшасы  жеріндегі  «Волга» 

арасындағы территория жəне мал бағумен айналысатын  

«Двадцатка» (Астрахань  облысы)  жері  (карта-схеманы 

қара).  

 

 

 

 

 

 

 

 

Солтүстік-Батыс  Прикаспийде  (Астрахань  облысы 

жəне  Республика  Қалмақия)  мекендейтін  ақбөкендер 

саны  өте  төменгі  дəрежеде  қалып  отыр.  Бірқатар 

бағалауға  қарағанда,  бүгінгі  күні  ақбөкендер  саны  7 

мыңнан төмен,  баяу болсада, ұдайы төмендеуде. Жалпы 

санының  төмендеуімен  бірге,  ерекше  қорқыныш 

жыныстық  жағынан  жетілген  текелер  санының  тұрақты 

төмендеуі  ойландырады.  Бірқатар  бағалауға  қарағанда, 

олардың  саны  жалпы  санының    1  %  -іне  дейін  ғана. 

Өткен жылдары, тіпті қыс сондай суық болған жылдары 

да, 

жыныстық 

жағынан 

жетілген 

еркектерінің 

(текелерінің)  саны 3-5 %,-тен  төмен  түскен  жоқ,  одан  

10-25 %-ке дейін өсіп отырды. Қазірде санының мұндай 

қалпына келуі байқалмайды. Мұндай жағдайда көбеюге 

қатыспаған  аналықтар  санының  өсуі  жалпы  жағымсыз 

тенденцияға соқтыруды сөзсіз. 

2001  ж.  Ресей  ауыл  шаруашылығы  министрлігінің 

аңшылық  департаменті  «Астрахань»  (ГБУ  АО  «ГООХ 

«Астрахань») 

мемлекеттік 

тəжрибелік 

аңшылық 

шаруашылығы 

негізінде 

«Ақбөкен» 

питомнигін 

ұйымдастыру  туралы  шешім  қабылдаған,  ал 2003 ж. 

оған  бірінші  партия  ақбөкендер  əкелінген    (қара Saiga 

News-11). Бүгінде питомникте əртүрлі жыныстағы жəне 

жастағы 31 бас ақбөкен бар.   

2013 ж. Солтүстік-Батыс Прикаспий территориясында 

мекендейтін  ақбөкен  популяциясы  санын  қалпына 

келтіру  мақсатымен  Астрахань  облысының  табиғатты 

пайдалну  жəне  қоршаған  ортаны  қорғау  Службасы 

(қызметі) Астрахань облысы территориясындағы табиғи 

мекендейтін  ортаға  «Ақбқен» (ГБУ  АО  «Астрахань»)  

питомнигінен  ақбөкен    текелерін  репатриациялау 

(қайтару) туралы 2013-2015 жж. арналған ведомствалық 

программа  қабылдаған  болатын.  Программада  күйлеу 

кезінде  табиғи  ортаға  үнемі  текелерді  жіберу  керектігі 

толық  сипатталған,  қосымша  шаралар  (карантин  жасау, 

вакцинациялау,  үлкен  көлемдегі  қоршауда  бейімделу 

үшін  ұстау),  табиғатқа  шығару  əдістемесі  (жіберілетін 

жануарларды  спутникті  қабылдағыштармен  қамтамасыз 

ету) көрсетілген, алғашқы тиімділік жəне бұл бағыттағы 

жүргізілетін жұмыстардың келешегі де бағаланады. 

Бұл  программа  үшін  негіз  болып  «Ақбөкен» 

питомнигі-жұмысының 

тəжрибесі 

алынды; 

оның 

жұмысы жыныстық жағынан жетілген бір теке питомник 

жағдайында 20-25 аналық  ақбөкендерді  ұрықтандыруға 

қабілетті.  Бұл  көрсеткіштерді  сақтау  жағдайында  жəне 

табиғи  ортада,  бір  жыныстық  жағынан  жетілген  текені 

жіберу 30-40 қосымша  ақбөкен  лақтарын  тууына  əкеп 

соқтырады.  Осы  программа  шеңберінде  жоспарланған 

шараларды  орындау  барысында 2014 ж.  қаңтар  айында 

бірінші  рет  «Ақбөкен»  питомнигінен 2012 жылы  жəне 

2013  жылы  туған  питомникте  өсірілген  екі  теке 

Астрахань 

облысындағы 

«Степной» 

қорықшасы 

территорисындағы  жабайы  популяцияға  жіберілді.  Бұл 

жағдайда  жіберілген  əртүрлі  жастағы  жануарларды 

жіберуде 2012 ж.  туған  теке  осы  жылғы  ақбөкендердің 

күйлеуіне  қатысады  деп  жорамалданған,  ал  2013 ж. 

туған теке табиғи ортаға бейімделіп, жыныстық жағынан  

 

2014 ж. жазы: 18-шы шығарылуы 

16 

Астрахань облысында күйге түсу кезінде табиғатқа ақбөкен 

текелерін жіберу 

 Франов Н.А., Гагарин В.В., Шиленко М.В. 

 

ГБУ АО «ГООХ «Астраханьдық», 

nfranov@rambler.ru

  

2013 жылы туған ақбөкен текесі питомниктен жіберу 

алдында. 

Су

ре

т

Н

. Франов

тікі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жай көзбен бақылау кеіндегі біріккен мəліметтер мен 

спутник  арқылы  бақылау  мынаны  көрсетті: 2013 ж. 

туған  теке  жабайы  популяцияға,  мүмкін  бейімделіп 

кеткен,  группировкамен  бірге  жақсы  қозғалып  жүрген, 

сонымен бірге, өзінің «жастығына» қарамастан, мүмкін,  

14-15  күндей  күйлеуге  қатысқан  жəне  жырткыштардың 

(жорамал  бойынша,  қасқырдың)  құрбаны  болған.  Біз 

жорамалдаймыз, 2012 ж. 

туған 

текеде  өзінің 

репродуктивтік  (көбенге  қатысу)  қызметін  орындаған 

болуы  керек,  бірақ  программа  жұмысындағы  сбой  бұл 

туралы сеніммен айтуға мүмкіндік бермейді. 

Сонымен,  ақбөкендер  текелерін  репатриациялау 

программасын  орындау  шеңберінде,  Солтүстік-Батыс 

Прикаспий  (Астрахань  облысы)  территориясында 

табиғи  популяцияға  қолда  өсірілген  жəне  арнаулы 

дайындалған  ақбөкен  текелерін  бірінші  рет  жіберу 

жүзеге  асты. Жіберудың  табысты  болуы  ақбөкен  санын 

өсіру шаралары төңірегінде күшті қимылдар (əрекеттер) 

жасау  керектігін  байқатты.  Көп  уақыттан  бері  түсіп 

жатқан ақбөкенді Қызыл кітапқа енгізу туралы ұсыныс, 

біздің  пікірімізше,  оны  сақтауға  көмектеспейді,  бірақ, 

керісінше, 

ақбөкен 

өсіретін 

питомниктердің 

жұмыстарын  қиындатады.  Келешекте,  бұл  өсіру 

саласында  істейтін  аңшылық  шаруашылықтары  жəне 

басқа  да  ұйымдардың  ақбөкенді  сақтау  проблемасын 

шешуге  қатысудан  бас  тартуға  əкеп  соқтыруы  мүмкін; 

өйткені  олардың  көптеген  атқарып  жатқан  жұмыстары 

арқасында  ақбөкен  тіршілік  етіп  келеді.  Бізге  белгілі, 

СССР  мен  Ресейде  Қызыл  кітапқа  енгізілген  бірде-бір 

жануар  өзінің  алғашқы  санына  жеткен  жоқ.  Өз  тарапы 

нан,  дүние  жүзілік  тəжрибе  анықтағандй,  сауатты 

менеджмент  популяций  in situ  жəне  ex situ,  əсіресе  осы 

екеуінің  бірігуі,  жойылып  кету  қаупінде  тұрған  түрлер 

санының  тұрақты  қалыптасуының  негізі  болып 

табылады. 

Авторлар 

бұл 

программаның 

орындалуына 

жəрдемдескен  «Степной»  қорықшасы  мен  «Черные 

Земли»  қорығының  қызметкерлеріне  үлкен  рахметін 

айтады. 

 

 «Степной» 

қорықшасы 

территориясында 

ақбөкен 

тобының 

қозғалыстарын 

жібергеннен  кейін  бірнеше 

күні көзбен бақылау мынаны 

көрсетті: 

мұнда 

көрші 

территориядан 

жануарлардың 

келуіне 

байланысты 

ақбөкендер 

саны  (стадада 150-200 бас) 

өсе    бастағаны  байқалды. 

Жіберілген 2013 ж.  туған 

жас 

теке 

бинокльмен 

қарағанда саны шамамен  70-

тей  болатын  топтың  ішінде 

байқалды, 

бұл 

группировкада басқа текелер 

болған 

жоқ. 

Сыртқы 

бейнесіне  қарағанда  текенің 

күйі 

қанағаттанарлық 

қөрінді.  17-шы  қаңтарда 

«жіберілген» «Волға» мекені 

ауданында 

 

(«Степной» 

қорықшасы) «Черные земли» 

қорығымен             шекарада 

байқалды;  ол  спутниктен  алынған    мəліметтер  арқылы 

расталды.  Сол  уақытта  теке  шаршап-шалдыққан  күйде 

болды. 19 қаңтар мен 22 қаңтар аралығында бұл текедегі 

радиомаяктан 

сигнал 

«Черные 

земли» 

территориясындағы  бір  точкадан  түсті,  ал 23-шы 

ақпаннан  бастап  сигнал  түсудтіпті  доғарылды. 4-ші 

наурызда  «Степной»  қорықшасы  мен  «Черные  земли» 

қорығының  мемлекеттік  инспекторларының  бірлескен 

күшімен  іздеу  жұмыстары  басталды.  Радиомаякпен 

ошейник  «Волга»  мекенінен  батысқа  қарай 12,5 

шақырым  қашықтықтан  табылды, 6 шақырым  «Черные 

земли»  қорығының  шекарасынан.  Ол  жарылып  қалған, 

оның  жанынан  жүндер  мен  сүйектің  қалдықтары 

табылған.  Мүмкін,  теке  қасқырлардың  құрбаны  болған 

шығар 

2012  ж.  туған  теке  ошейнигіндегі  радиомаяк, 

өкінішке орай,  тіпті оқта-текте ғана сбоймен сигналдар 

берді. Ол «Степной» қорықшасы территориясында (мал 

бағушылар 

«Двадцатка» 

поселениясы 

маңында) 

табылды.  Онда  ешқандай  зақымдану  болған  жоқ, 

сондай-ақ  күрестің  белгісі  немесе  ақбөкен  қалдықтары 

да  болған  жоқ.  Мүмкін,  текенің  өлімі  басқа  жерде 

болған  шығар,  ошейникті  бұл  жерге  адам  əкеліп 

тастаған  болар.  Бұл    ошейниктегі  радиомаяктын 

жұмысындасы  сбой  текені  табиғатқа  жіберу  алдындағы 

жануарды  автокөлікпен  тасымалдау  кезінде  болғаны 

анықталды.  

 

 

 

Saiga News 

17 

2013 ж. туған ақбөкенді жіберу жəне оның қозгалысынның карта-схемасы 

мен радиоошейниктердің табылған жері.

 

Қасқыр кемірген радиоошейник. 

Сурет

 Н

. Франов

тікі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

формасы екені анықталды; жабайы тұяқтылардың, оның 

ішінде  ақбөкеннің  де, «тұтас  үлкен  популяцияларына» 

олардың  маусымдық  қоныс  аудару  кезінде  осындай 

форма қолданылған.  

Космостан  түсіру,  компьютерлық  техникалар  жəне 

геоинформатикалардың  дамуына  байланысты  оқтəрізді 

планировкаларды 

олар 

кездесетін 

барлық 

территорияларда 

зерттеуге 

мүмкіндік 

ашылды. 

Дистанциондық  территорияларды  тексеру Google Maps 

жəне Bing Maps программсы  көмегімен  жүзеге  асты; 

топографикалық негізге 

TopoMapper.com

 и 

Marshruty.ru

. 

сайттарда  келтірілген  карталар  алынды.  Космос 

снимкалары  мен  топокартаға  шолу SASplanet арқылы 

талданады.  Соның  нəтижесінде,  өткен  ғасырдың 70-шы 

жылдары 

анықталып 

зерттелген 

оқтəрізді 

плнировкалардың  екі  группасына  басқа,  тағы  да  бұрын 

белгісіз 12 группа  табылды  (сурет 2).  Жалпы  алғанда  

оқтəрізді      планировкалар      үлкен      территорияларды   

алып жатыр: шығыстан батысқа қарай 155 шақырымды     

                    жəне  солтүстіктен  оңтүстікке  қарай 82 

шақырымды  алып жатыр       (сурет  2).           Зерттелген  

                    құрылыстар        группалары         оңтүстік- 

                    шығыстан       солтүстік-батысға       қарай 

                    созылып    жатыр   жəне   Арал  теңізі мен 

                    сорлы ойпаттар, чинктер аралықтарындағы 

                     үлкен кеңістікті жауып жатыр (сурет 2). 

                     Группалар үш типке бөлінеді (сурет 3):  

Тип I. Арал-Каспий 

теңіздері 

аралығындағы 

оқтəрізді 

планировкалардың  қазіргі  клссификасы 

бойынша 

бұл 

тип 

археологиялық 

əдебиеттерге енген классикалық «оқтəрізді 

планировкалар»  құрылыстарына  жатады. 

Бұл  құрылыстардың  өте  көп  типі. 

Оқтəрізді  планировкалардың I-ші  типі 

бөлінеді: «оқ  немесе  жебелер»  солтүстік 

бағытқа  қарай  бағытталған  (солтүстік   

- 

                        

 

 

 

 

 

 

Үстірт  қыратындағы  көне  дəуірдегі 

аңшылық  құрылыстар  туралы  бірінші 

мəліметтерді 

археологиялық 

əдебиеттерден XX-ші  ғасырдың  орта 

кезінен  кездестіруге  болады. 1952 жылы 

Хорезм 

археология-этнография 

экспедиция  отрядының  бірі  Хантерсек 

(Ербурун)  қалашығы  жанынан  жəне  оған 

жақын  жерден  қазба  құрылыс  тапқан; 

С.П.Толстовтың  жорамалы  бойынша,  ол 

саны  көп  тұяқты  аңдарды,  оның  ішінде 

ақбөкенде  бар,  қаумалап  ұстау  арқылы 

аңшылық 

жасауға 

арналған 

[Ред.  

жануарларды  қорқыту  арқылы  аңшыларға 

қарай  қуады  немесе  ловушкаға  (құрылған 

торға) қуып тығады].  

XX-ғасырдың 70-шы 

жылдарының 

басында  ӨзбССР  ғылым  академиясының 

Қарақалпақтағы  филиалының  археология 

бөлімі  Үстірт    қыратында  ұзақмерзімді 

археологикалық        зерттеу        жұмысын 

бастады.  Зерттеу  процесіне  барлық  хронологиялық 

группалар  мен    категориялар,  оның  ішінде  көне 

дəуірдегі  аңшылық  құрылыстары – арандар  бар  [Ред. 

Арандар  туралы  қысқаша  мəліметтер  қарақалпақ 

Үстіртінде  орналасқан, SN-16 номерінде  жарияланған]. 

Көпжылдық  археология    -  топографиялық  зерттеулер 

нəтижесінде  аэрофотоснимкалар  əдістерін  қолдану 

арқылы  жəне  одан  кейін  картаға  түсіру  арқылы  көне 

дəуір  құрылыстарының  үлкен  системасы  ашылды;  ол 

«Оқтəрізді 

планировкалардың 

солтүстікүстірттік 

системасы»  деп  аталады.  Оқтəрізді  планировкалар 

Үстірт  қыратының  Шығыс  чинкінде,  7 шақырым 

солтүстікке  Дуана  мүйісіне  тізбектеліп  келіп,  одан  əрі 

солтүстік-батысқа  қарай  созылып,  сорлы  ойпаттар 

Қосбұлақ пен Асматай-Матай бағыттарына қарай кетеді. 

Табылған 

аңшылық 

құрылыстар 

системасы 

екі 

подсистемаға: I-ші  жəне II-ші  подсистемаларға  бөлінді; 

олардың  əрқайсысы  жеке  бөлек  планировкалардан 

тұрады (сурет 1). Система «пассивті» аңшылық жасау 

жүктеу/скачать 2,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: