2014 ж жазы 18-шы шығарылуы
ж. жазы: 18-шы шығарылуы
жүктеу/скачать 2,65 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сурет 2. Оқтəрізді планировкалардың солтүстікүстірттік системасы. Космосснимканың планы. Сурет 1. .Дистанциондық зерттеуге ұшыраған
- Үстірт қыратының участогі.
- Saiga News 19 Сурет 5. Дуана моласы ауданындағы бірнеше рет қайтадан құрылған оқтəрізді планировкалар.
- Сурет 3. Оқтəрізді құрылыстардың типтері: Тип I – 1, 2; Тип II – 4, 5, 6; Тип III – 3. Сурет 4. Буланбай группасынан құрылыс, солтүстік
- Ред.: Сіз ақбөкенді зерттеу мен сақтау жұмыстарын қашан бастадыңыз Ю.А.
- Ред.: Сіздің əдеттегі күндік жұмысыңыз қалай өтеді Ю.А.
- Ред.: Сіз бізге ақбөкендер туралы қызықты кейбір оқиғаны айта аласыз ба Ю.А.
- Ред.: Сіздің жұмысыңыздағы негізгі проблемалар қандай Ю.А.
- Ред.: Сіздің жұмысыңыздағы кедергілерді қалай жоюға болады Ю.А.
- Республикасы білім жəне ғылым министрлігінің зоология институтының жетекші ғылыми
- Айгуль Айтбаева, Россия.
- Ред.: Ақбөкенді сақтаудың келешектері қандай Бұл түрге тірі қалуға көмектесу үшін, бірінші кезекте, не істеу керек Ю.А.
- Ред.: Сіз жануарлардың сирек түрлерін зерттеу əрі сақтау мəселесімен бір ғана онжылдықта ғана емес
- Saiga News 21 Жас мамандар үшін табиғатты қорғау саласындағы сыйлықтар Хабарландыру
- Ольга Есипова, Өзбекстан.
- Сергелен Эрдэнэбатар, Моңғолия
2014 ж. жазы: 18-шы шығарылуы 18 Үстірт қыратындағы көне дəуірдегі аңшылық құрылыстары Ягодин В.Н., Амиров Ш.Ш.
Өзб. ҒА-сы Қарқалпақ бөлімішесі, Өзб. ҒА-ның қоғамдық ғылымдардың ҒЗИ-ты, yagodin@gmail.ru
системасы. Космосснимканың планы.
Үстірт қыратының участогі.
Көптеген планировкаларда олардың бірнеше рет салынғаны туралы іздері табылған (сурет5). Типті анық, Солтүстікүстірт системасын салу үшін, жоғары да сипатталған шекарада, жеткілікті ұзақ мерзім қажет болды. Бұл системаны салу мен пайдалану, əрине, бұл ауданда көне дəуірде жергілікті тұрғындардың үлкен группасының көп уақыт тіршілік етуін қажет еткені белгілі. Үстірттың осы ауданында едəуір көптеген археологиялық ескерткештер-діни-жерлеу курғандары табылған, ол бұл жерлерде көне заманда адамдардың қоныстанғанын көрсетеді. Олар мал бағумен бірге барлық Солтүстікүстірт оқтəрізді планировкаларды салумен əрі оларға қызмет жасаумен айналысқан, жабайы тұяқты аңдарға аңшылық жасаған; мүмкін, аңшылықтан түскен өнімдерді өңдеумен шұғылданған болар. Бірінші рет оқтəрізді планировкалар типіндегі құрылыстар біздің ғасырға дейін I-ші мыңжылдықтың орта кезінде пайда болған; оларды тұрақты пайдалану, кейбір өзгерістарді енгізу мен жетілдіру арқылы, біздің эраның VII-ғасырына дейін - VIII ғасырда пайдалану жалғасқан.
сектор), батысқа немесе шығысқа қарай ауытқан жəне «оқ немесе жебелер» оңтүстік бағытқа қарай бағытталған (оңтүстік сектор). Бұл сияқты типтегі ловушкалар жабайы тұяқты
жануарлардың мінез-
құлқындағы ерекшіліктерді ескеріп салынған жəне олардың маусымдық қоныс аударатын жолдарына орналастырған. Олар аңшылық жасау процесінде адамның аз
қатысуын қажет етеді. Егерде кірістер мен «оқтар» солтүстікке бағытталса құрылыстар күзгі қоныс аударуға яғни жануарлардың оңтүстікке қарай қозғалуына сəйкес салынған. Кірістері мен «оқтары немесе жебелері» оңтүстікке қарай бағытталған планировкалар жануарлар солтүстікке қарай жылжығанда көктемті қоныс аудару кезінде жұмыс істейді. Бүл екі варианттағы аңшылық құрылыстары арасындағы сандық қатынастар көңіл аударады. Егерде I-ші вариант 68 болса, ал екінші вариант тек 18 ғана. Тип II көрініс жоспарында дөңгелек, эллипстəрізді немесе «үшбұрышты» қоршау түрінде көрінеді, бұл типтегі құрылыстардың мөлшерлері 190 х 170 м дейін көлемде болады. Барлығы олардың 25-тей.
Тип III құрылыстар Буланбай, Шийоба жəне Жарықпак-2, группаларында байқалған; олар сортаңды Қосбұлақ пен Асмантай-Матай шұңқырлар арасында орнаналқан (сурет 4) əрі осы екі ойпаттар арасы арқылы қозғалатын жəне өтетін жануарлар жолдарын толық жабады. Бұл типтегі құрылыстардың мөлшері 430 метрден 550 метрге дейін созылады. Құрылыстың бұл варианты конструкция жағынан құрылыстың бірінші типін еске түсіреді: мұнда «қап» жəне оқтəрізді қоршаулар кездеседа. Сондықтанда былай жорамалдауға болады: олар тұяқты жануарлардың көктемгі жəне күзгі қоныс аудару кезінде қолданылған. Барлығы системада осы типтегі құрылыстардың 7 табылған. Оншақты система, негізінен, біркелкі оқтəрізді планировкалар, үлкен территорияларды қамтитын, өздерінің қалыптасуы үшін зор еңбектенуді қажет етеді, соған байланысты біруақытта пайда болуы мүмкін емес. Бірқатар белгілер құрылыстардың əруақытта пайда болғанын көрсетеді.
түсі рі лг ен ( B ing MapsTM)
Сурет 4. Буланбай группасынан құрылыс, солтүстік- шығыстан қарағанда.
ауа жыланынан түсі рі лг ен
Арал-Каспий теңіздері аралығындағы көне дəуірдегі аңшылық құрылыстары системасында оқтəрізді планировканың солтүстікүстірт системасының бұл регион үшін уникальды екенін атап өткен жөн. Ол аң аулаудың «пассивті» формасына жатады яғни жабайы тұяқты аңдардың маусымдық қоныс аудару кезіндегі трассаларда (жолдарда) жануарлардың үлкен
группировкалары өткен кезде аңшылардың қатыспай-ақ аңшылық жасау. Бұл аңшылықтың масштабтылығы аңшылықтан түскен өнімдерді алғашқы өңдеуды ұйымдастыруды қажет етеді.
Ол Үстіртте жұртшылықтың белгілі бір группасының ұзақ уақыт
Ред.: Қашан Сізді бірінші рет ақбөкендер қызықтырған еді? Ю.А.: Алғашқы рет маған ақбөкендерді көру «құстардың ұшу биіктігінен» - АН-2 самолетімен бұл жануарларға санақ жүргізу кезінде 1963 жылы болды. Сол жылдары ақбөкендер саны көп болатын, сол кезде санақ жүргізушінің көз алдынан жүздеп, тіпті мыңдап жорттып бара жатқан жануарлар өтетін. Қызығушылық, əрине, сондай əсер ететін көрініс. Одан əрі маған бірнеше рет ақбөкендерге самолетпен санақ жүргізу жұмыстарына қатысуға тура келді; əрине, сол кезенде мен ғылыми зерттеу жұмыстарын басқа тақырыпта жүргізетінмін (таудағы тұяқтылар, ірі жыртқыштар); мен сондай ынтамен тек қана санақ жұмысына ғана емес, мүмкіндігінше, ақбөкен экологиясын зерттеудің барлық экспедициялар жұмыстарына қатысар едім. Бұл таңқаларлық жануарлар, мүлде, өздеріне тартып əкетеді.
қашан бастадыңыз? Ю.А.: Ақбөкенді зерттеу тақырыбы біздің сүтқоректілер лабораториясы үшін басты тақырып болатын, Ұзақ уақыт бұл лабораторияны (1978 ж. дейін) көрнекті ғалым-зоолог Аркадий Александрович Слудский басқарды; ол Қазақстанда ақбөкенді системалық зерттеу жұмысын бастады. 1966-1980-шы жылдары ақбөкен экологиясын зерттеумен В.А.Фадеев айналысты. Сол жылдардағы зерттеулердің нəтижелері «Ақбөкен Қазақстанда» кітабында қортылды (Фадеев, Слудский, 1982). Виталий Андреевич Фадеевтің (1987 ж.) мезгілсіз қайтыс болғаннан кейін, мен ақбөкен тақырыбының жауапты орындаушысы болдым, бұл тақырыпта осы күнге дейін зерттеу жұмыстарын жүргіземін.
болуымен байланысты болды. Одан əрі өздерінің Дуана моласын қалыптастыруға жəне аңшылық культтар үшін діни құрылыстарды салуға əрекет жасайды. Ал, қазіргі уақытта белгілі көптеген аңшылық құрылыстар, Үстірт пен Маңғыстаудың əртүрлі аудандарындағы, кейінгі мезгілге IX-XIV ғасырларға жатады жəне олар аңшылық жасаудың «Активті» формасына жатады. Олар бөлек- бөлек орналасқан, бірлестірілген система құрмайды. Аңшылық жасаудың «Активті» формасын пайдалану аң аулаудың «пассивті» формасындай үлкен масштабта болған жөқ; мүмкін, кейде спорттық мəні болар, бірақ кəсіптік мəні болған емес.
Ред.: Сіздің əдеттегі күндік жұмысыңыз қалай өтеді? Ю.А.: Экспедицияда дала жағдайында жұмыстар атқарғанда уақыттың көп бөлігі ақбөкендерді бақылауға (бинокльмен, көру трубасы арқылы), маршруттар бойынша санақ жүргізуге, көптеп төлдеу кезінде – лақтарға сырға тағуға, оларды өлшеуге, жынысын анықтауға жəне тағы басқаларға кетеді. Қалада – жиналған материалдарды өңдеу, есептер, мақалалар жазу, мəжілістер мен конференциялар ғақатысу уақыттың көбін алады.
оқиғаны айта аласыз ба? Ю.А.: Ақбөкендерде, кейбір жағдайда түсініксіз, көптеген əртүрлі қызықты мінез-құлықтар байқалады. Мысалы, сулардан өтуді жеңу... Бірде көктемде (мамыр айы) біздің лагерь Торғай өзені жағасында еді. Айналамызда ақбөкендер көп болды, олар бірнеше рет, ешқандай себепсыз, біресе өзеннің бір жағына, біресе екінші жағына жүзіп, шомылып жатты. Бізде олар «шомылуды ұнатады» деген ой қалды. Ал, қараша айында, мұз түсер алдында ақбөкендер тобы өздерінің жолында əжептəуір үлкен көлді кездестіріп, тоқтаусыз оны кесіп өткен; тіпті көлді əр жағынан айналып өтуге болатын еді.
қаржыландыру. Сол себепті зерттеу жұмыстарына маман жастарды тартуға мүмкіндік жоқ.
жоюға болады? Ю.А.: Тек қана мемлекеттік ғылымды, оның ішінде 2014 ж. жазы: 18-шы шығарылуы 20 Ақбөкенді сақтау – олардың өмірлік ісі Юрий Александрович ГРАЧЕВ – Қазақстан Республикасы білім жəне ғылым министрлігінің зоология институтының жетекші ғылыми қызметкері, биология ғылымдарының қандидаты. Ғылыми қалау саласы – экология, сүткоректілерді қорғау мен пайдалану, негізінен, тұяқты жəне жыртқыш аңдар. Бұл салада жұмыс стажи – 50 жылдан асады (1962 жылдан). Ақбөкен жөніндегі көптеген мақалалардың авторы жəне коллективті монография «Ақбөкен (шығу тегі, систематикасы, экология,қорғау, пайдалану)» (Мəскеу, 1998) авторларының бірі. Юрий Александрович – дүние жүзінде аты танымал ақбөкен жөнінде эксперт, оның пікірімен сондай терең құрметпен əрі таңданумен мамандар санасады. Сурет Ж -Ф . Лагро
қарақұйрықты, құланды, бұқар бұғысы мен ақбөкенді), зерттеумен жəне қорғау саласында, 2005 жылдан бастап, сомалық программалар жұмыс ісейді.
көлемінде сыйлық алады, ол олардың жұмыстарын 12 ай бойы қолдауға бағытталған. Жас жетекшілерге де көмек көрсетіледі жəне SCA-дан консультация алады. Мамыр айында үш жас жетекшілер таңдалып алынған: Ольга Есипова – Өзбекстан, Айгуль Айтбаева – Ресейден жəне Сергелен Эрдэнэбатар - Моңғолиядан. Біз жас адамдардан өздерін таныстыруды жəне бұл программа келесі
жылы олардың
жұмыстарын орындауға көмектесетіні туралы қысқаша резюме жазуды сұрадық.
Маған ақбөкеннің қиын жағдайы өте белгілі, өйткені мен Қалмақия Яшкөл ауданы территориясында тудым жəне тұрдым; бұл территория Солтүстік-Батыс Прикаспийдегі ақбөкен мекендейтін негізгі аудандардың бірі. 2011 жылы Астрахань мемлекеттік университетін бітіргеннен кейін Қалмақия Республикасының жабайы жануарлар Орталығында жұмыс істеуді бастадым. Мен онда соңғы үш жылда жұмыс істеймін жəне күн сайын мен үлкен тəжірибе жинаймын əрі Орталық жұмысына белсене араласамын. ақбөкенді зерттеуде бар қаржыландыру.
бақылау мүмкіндігі, ақбөкенді зерттеумен, сақтаумен айналысатын əртүрлі
елдердегі достар
мен коллегалармен пікір алмасу.
жылдардағы қауіпті жағдайдан соң, өсуде, бұл бізге жақсы үміт арттырады. Бірақ, браконьерлік жалғасуда, жануарлардың аурулардан жаппай
өлім-жітімге ұшырауы байқалады. Соған байланысты соңғы жылдары ақбөкен ауруларын арнаулы зерттеу басталды, кездейсоқ оқиғалардан соң емес. Браконьерлікпен күресу күрделірек жəне мұнда барлық табиғат қорғау органдарының коллективті күштері керек, сондай-ақ жергілікті халықпен ұзақ уақыт еңбекті көп қажет ететін жұмыстар істеуді қажет
етеді. Бірақ
жаңа мыңжылдықтың басында байқалған ақбөкенді жоғалтып алу қауіпі өтіп кетті.
сақтау мəселесімен бір ғана онжылдықта ғана емес жұмыс істейсіз. Бұл жылдары не өзгерді, бұл саладағы қазіргі тенденция қандай? Ю.А.: Жалпы алғанда, біріншіден, Қазақстанда жануарлардың сирек түрлерін қорғау жақсарды; ол жаңа ұйымдастырылған жəне бар ерекше қорғалатын территориялар – ұлттық парктер, табиғи резерваттар, қорықтар ұйымдастырумен, кейбіреулерінің территорияларын кеңейтумен байланысты болды. Тұяқты аңдардың сирек түрлерін (арқарды,
2014 жылдың маусым айында алғашқы рет табиғатты қорғау саласындағы сыйлықтардың жеңімпаздары – жас мамандар анықталды; біздің ойымызша, бұл сыйлық жылсайын берілетін болуы мүмкін. Сыйлық ақбөкенді сақтау саласында жұмыс атқарып жүрген жас өспірімдердің келешек
ұрпақтарын жəне
дала антилопасының таралу ареалдарында жұмыс істейтін жетекшілерді қолдауға бағытталған. Сыйлық жас мамандардың жұмысын қаржыландыратын болады; олардың ақбөкен мекендейтін таралу ареалында бірлескен сеттер құрудағы қосқан үлестері ескеріледі. 2014 жылдың сыйлығы жабайы табиғатты сақтау сеттерін (Wildlife Conservation Network) қолдау үшін берілді. Біз
барлық біздің
донорларға, бізді
жақтаушыларға, əсіресе, WCN (жабайы табиғатты сақтау ұйымы) арқылы Джой Ковет семьясын бұл проектіге өзінің
үлесін қосқаны
үшін үлкен
алғысымызды айтамыз. Сыйлықты алуға өтінішті жастары 18-30 арасындағы ақбөкен мекендейтін елдердің бірінде тұратын жəне ақбөкенді сақтау саласында істейтін кезкелген мамандар бере алады. Əрбір жеңімпаз 1000 АҚШ доллары
Ж -Ф . Лагронікі
Менің жұмысым өте əралуан, бірақ бəрінен бұрын мен экологиялық білім саласында маманданудамын – бұлар ақбөкенді қорғау туралы балалар үшін лекция, əртүрлі шаралар ұйымдастыру, мысалы, жылсайынғы мейрам «Ақбөкен күні» жəне біздің Орталыққа қарайтын «Яшкөл» питомнигіне балалар үшін экскурсиялар ұйымдастыру. Мен Яшкөл поселкасында балалардың экологиялық клубы «Тірі мұраны» («Живое наследие») басқарамын. Келешекте осындай клубтарды басқада поселкаларда ұйымдастыруды ойлаймын; сондай-ақ табиғат қорғау шараларына көптеген жастарды қатыстыруға тырысу қажет. Табиғатты қорғау саласындағы жас мамандар сыйлығы маған 5-7 кластағы балалар үшін көркем безендірілген "Таңғажайып көшпенді" атты буклет шығаруға көмектеседі. Бұл брошюра ақбөкен жөнінде жəне оны қорғау туралы хабардар болуын күшейтеді. Балалардың оған деген қызығұшылығын арттырады. «Таңғажайып көшпенді» брошюрасы ақбөкенді сақтау Альянсы қамқорлығы арқасында орындалып жатқан əртүрлі проектілер шеңберінде алыс малшылар тұрған мекендерде барған кезде таратылады. Сонымен бірге, біз көбірек ақша табуға тырысамыз, сол арқылы брошюраны Қалмақия мектептеріне, тіпті одан да əрі, таратуға күш саламыз.
Менің жұмысым ақбөкенді сақтау саласында екі жыл бұрын басталды; бірінші рет мен табиғатты қорғаумен қызыққан кезде. Мен ақбөкен жөніндегі Ресурстық орталық үшін ағылшын, орыс тіліндегі аудармаларды орындадым жəне Үстірт қыратына баратын далалық экспедицияларға қатыстым. Мұндай жұмыстар маған мынаны түсінуге көмектесті: мен ақбөкенді сақтауға өз үлесімді қосуыма болады екен, сондықтан волонтер (еріктілер) ретінде ақбөкенді сақтау Альянсына (SCA) көмектескеніме бақыттым деп санаймын. Соңғы айларда маған ақбөкенді қорғауға бағытталған əртүрлі проектілер мен шараларға қатысуға тура келді. Менің міндеттеріме Қарақалпақияның тарихы мен мəдениеті туралы анықтама мəліметтерін жинау, Saiga Нью сайтына мақала жазу, сондай-ақ қарақалпақ кестелерін əсем өрнектеу үшін кескіндер таңдап алу, олардың символиктерін түсіндіру кіреді. Мен ақбөкен туралы өлең шығару процесіне жəне видеоклип түсіруге қатыстым, сонымен бірге ассистент – аудармашы ретінде, фотоловушкаларға арналған семинарларға қатыстым. Менің соңғы, мүмкін, ең бағалы тəжірибем, жергілікті мектептердің бірінде негізгі түр ретінде ақбөкенді бейнелейтін фрески (суреттер) салу проектісіне суретші жəне аудармашы ретінде қатысу болып табылады. Маған жастармен қатынасу өте ұнайды жəне қоршаған ортаны қорғау саласындағы жас мамандар сыйлығы маған өзімнің уақытымды дала клубтары мен жергілікті мектептердің жұмыстарына арнаймын; оларда ақбөкен жайында балалардың хабарлас болуын күшейту шаралары жүзеге асуға тиіс. Мысал ретінде 2014 жылдың күзінде жоспарланған «Қоныс аударатын жануарлар күнін» өткізуді келтіруге болады. Мен балалар үшін тапсырмалар дайындауды жоспарладым, сондай-ақ жабайы табиғатты қорғау туралы сабақ немесе кейбір шараларды дайындау жоспарда бар. Сонымен бірге маған жақсы экологиялық проектіге конкурс ұйымдастырғымда келеді, оған жергілікті поселкалардан балалар қатысады ғой. Менің ойымша, ақырында бұл балаларда табиғатқа деген сүйіспеншілік, қызығушылық тууына көмектеседі жəне тіпті, жас экологтардың жаңа ұрпақтарын шабыттандырады.
Мен Моңғолияда Ховд провинциясында тұрамын жəне НПО «Алтаин Нуделчид» жəне WWF-та (жабайы табиғаттың дүниежүзілік қоры) жұмыс істеймін. 2013 жылдың маусым айынан ақбөкенді қорғау саласында жұмыс атқарамын. Мен үшін есте қаларлық тəжірибе «Ақбөкен мекендейтін ареалда екі қорғалатын табиғи территориялар үшін (қорықтар Манхан мен Шарга) басқару жоспарын дайындау» проектісі болды. Бұл проекті үшін мен жергілікті жақтар мен қоғамдық өкілдердің мүдделерін ескере отырып,
басқару жоспарын жасадым. Қазірде Монхан қорығын басқару жоспары мақұлданды (қабылданды), ал Шарга қорығын басқару жоспары қарауға ұсынылды. 2013 жылдың қараша айында ақбөкен жөнінде материалдар жинауға қатыстым. Біз ақбөкеннің негізгі мекендейтін территорияда табысты зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Сонымен бірге мен ақбөкеннің таралу территориялары қаншалықты қалпына келгенін жүктеу/скачать 2,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|