Кірме сөздер – мәдени ақпарат сақтаушы феномен

65
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Кірме сөздер – мәдени ақпарат сақтаушы феномен
тіл  білімінде  әлі  теориялық  шешімін  таппаған 
мәселе [2, 10 б.].  
Айқын  кірмелер  –  хинди  тілінде  «айқын 
шет  тілдік  формасын»  сақтаған  сөздер.  Кірме 
сөздердің шет тілдік бейнесі олардың шетелдік 
мәдени  мәнімен  түсіндіріледі:  бұл  топтағы 
сөздер  өздерінің  бөгде  бейнесімен  айқын- 
далады.  Хинди  тіліндегі  айқын  кірмелерге  сөз 
беруші  мәдениеттің  негізгі  категориялары, 
мәдени  маңызы  бар  киім-кешек,  ыдыс,  наным, 
салт-дәстүр,  атаулары  және  т.б.  заттар  мен 
ұғымдар жатады.
 
 
Хинди  тіліндегі  айқын  кірмелер: 
[hijaab] жабын, 
[madarasa] мектеп, 
 
[kuran]  Құран,
  [oulia] әулие, 
  [duaa] 
дұға,
  [falsafa]  философия, 
 
[bismalla]  Аллаһтың  атымен,
  [mazhab] 
сенім, дін,
 [mazjid] мешіт, 
 [tandūr] 
тандыр.  
Айқын  кірме  сөздер  араб,  иран,  түркі 
мәдениеттерінің  материалдық  реалийін  немесе 
рухани 
және 
әлеуметтік 
мәдениеттің 
концептілерін  білдіретін  экзотизмдер  ретінде 
анықталады.  Лингвомәдениеттануда  бұндай 
сөздер  баламасы  жоқ  бірліктерге  жатады, 
ұлттық-мәдени  ақпаратты  жеткізу  қызметін 
атқарады,  өзге  тілдерде  бұл  сөздерге  балама 
сөздердің 
болмауынан 
басқа 
тілдерге 
аударылмайды.  
Танылған  (шетел,  Fremdw`rter)  сөздер  сөз 
қабылдаушы  тілде  айтарлықтай  сіңіскен, 
сөйлеу  тілде  актив  сөз  ретінде  кеңінен 
қолданылатын,  хинди  тілінде  (үнді)  сөйлеуші 
адам  үшін  өмірлік  маңызды  заттарды, 
ұғымдарды,  кәсіп  атауларын  білдіретін  сөздер 
болып  табылады.  Үнді  лингвомәдениеті  үшін 
маңызды  тұрмыс  атауларының  танылған кірме 
сөздер 
болуы, 
олардың 
формаларында 
«үнділік»  жақындық  пен  «шетелдік»,  «бөтен» 
мазмұн сабақтастығымен байланысты.  
Егер басқа тілдің әлеуметтік маңызы күшті 
болса,  онда  адам  сол  тілден  сөздерді 
қолданысқа  енгізуге  тырысады,  сол  тілді 
білумен өзінің белгілі бір әлеуметтік мәртебеге 
ие  екендігін айқындай түскісі келеді. Мысалы, 
үнді  топырағына  ислам  дінінің  енуімен  араб 
тіліне деген қажеттілік туындап, араб тілін білу 
имандылықтың,  тақуалықтың  белгісі  болған. 
Парсы  тілі  орта  ғасырлық  Үндістан  мәдениеті 
мен  әдебиетінің  жарқын  көрінісі  болды, 
сонымен 
қатар 
ресми 
тіл 
қызметін 
атқарғандықтан  бұл  тілге  деген  қажеттілікте 
арта  түскенін  тарихтан  байқаймыз,  ал  түркі 
тілдерінің  қажеттілігі  кезiнде  Үндiстанда 
Бабуридтер билiк еткен заманда түркi тiлдерiн 
(ескi  өзбек,  түрiк,  шағатай)  бiлудiң  өзi  биiк 
мәдениеттiң,  зор  бiлiмпаздықтың  нышаны 
болған.  
Қажеттіліктен ауысқан сөздер негізінен сол 
ауысқан  тілде  жоқ  заттар  мен  ұғымдарды 
білдіретін  болып  келеді.  Мысалы,  араб  тілінің 
  [mazjid]  –  мешіт  сөзі  үнді  халқына 
ислам дінінің тарауымен енген.
 [hijaab] – 
жабын деген сөз үнді әйелдерінің ұлттық киімі 
сари  ашық  болғандықтан,  ислам  дінінің 
шарттарына қайшы болғандықтан денені тұтас 
жауып тұратын киімнің қажеттілігінен енді. 
Парсы  тілінен  негізінен  шығыс  базарының 
басты  тауарлары  мата,  дән-жаңғақ  атаулары 
мен  бағалы  тас  атаулары  енген. 
  [zar-
baft]  парша,  зерлі  мата, 
  [tan-zeb]  муслин 
(жеңіл,  жұмсақ  мата), 
  [täfta]  қалың 
жібек  мата,
[gaz-ï]  қалың  мата  мақта 
атаулары  Орталық  Азиядан  Үндістанға  сауда 
керуендерінің келуімен енді. Үнді халқына жат 
 [angür] жүзім,
  [anar]  анар, 
 
[kishmish]  жүзім,  мейіз
  [harbüza] 
әңгелек,  қауын, 
  [tarbüz]  қарбыз,
 
[xurmä] 
құрма 
сияқты 
жеміс-жидектер 
атаулары  да  жері  құнарлы  Азия  топырағынан 
шыққан  дақылдар. 
  [gauhar]  гауһар, 
  [almäs]  алмас  сияқты  бағалы  тастар 
үнді  халқын  қызықтырған  басты  тауар 
болғандықтан, бұл  атаулар  хинди тіліне парсы 
тілінен қажеттіліктен енген деп тұжырымдауға 
болады. 
 (qavurmā) қуырма, қуырдақ сөзi үндi 
тiлiне даласы кең, малы көп түркi елiнен келген 
жаңа  тағамның  атауы  ретiнде  енген. 
 
(kurtā)  күрте,  жейде  деген  сөз  үндi  халқының 
ер  адамдарының  ұлттық  киiмi  дхоти  (сари 
iспеттес белден төмен оралатын ер адам киiмi) 
аса  ыңғайлы  болмағандақтан  әрі  дененi  тұтас 
жауып  тұратын  киiмнiң  қажеттiлiгiнен  ер 
адамның  киiмi  мұсылмандармен  қоса  “курта-
паджама”  ендi,  өйткенi  бұл  ыстықта  жеңiл, 
жұқа әрi ыңғайлы киiм болған.  

66
ҚазҰУ хабаршысы.  Шығыстану сериясы. №3(64). 2013
Б.С. Бокулева
Алайда  сөздердің  енуі  тек  қажеттіліктен 
ғана  болмайтын  процесс.  Кірме  сөздердің  тек 
жаңа  ұғымдарды  ғана  ала  келуі  шарт  емес. 
Кейде  олар  қабылдаушы  тілде  бір  ұғымды 
білдіретін  сөздермен  қатар  қолданылады. 
Мұндай  жағдайда  кірме  сөз  бен  төл  сөз  өзара 
синонимдік  қатынасқа  түседі.  Бұл  мәселе 
бойынша,  Л.П.  Якубинскийдің  «Несколько 
замечаний  о  словарном  заимствовании»  (1926) 
атты  мақаласында  кірме  сөздер  тілге  енген 
затпен,  атаумен  ғана  байланысты  емес, 
сонымен 
қатар 
бұрыннан 
тілде 
бар 
құбылыстың,  атаудың  қолданысын  шектеп, 
синоним  атау  ретінде  де  енетінін  атап 
көрсеткен.  Сөздерді  орнықты  және  орнықсыз 
деп 
екі 
категорияға 
бөле 
отырып,  
Л.П.  Якубинский  сөздердің  кіру  жағдайларын 
мынандай түрде көрсетеді: соңғылары сөздіктің 
орнықсыз  элементтері  болып  табылатын 
байырғы  лексикалық  бірліктерді  ығыстырып 
шығарады. 
Тілде 
кірме 
синонимдердің 
болуының  басқа  бір  себебі  –  «нақысты  және 
бейнелі 
сөздердің» 
құрамын 
тұрақты 
толықтырып 
отыру 
қажеттілігі 
аталып 
көрсетіледі.  Мақаланы  шетел  сөздер  табиғаты 
туралы 
төмендегі 
ескертпе 
қорытады: 
«словарное  заимствование  далеко  не  всегда 
является  фактом  пассивным  в  отношении 
заимствующего языка, часто мы имеем дело не 
столько  с  влиянием  чужого  языка,  столько  с 
экспансией 
языка 
заимствующего, 
со 
своеобразным лексическим захватом» [3, 70 б.]. 
 Араб тілінен хинди тіліне енген сөздер сол 
тілдің  төл  сөздерімен  мәндес  келіп,  соның 
нәтижесінде  синонимдер  тізбегі  қалыптасады. 
Мысалы, 
[hamlaa], 
  [akraman] 
шабуыл, 
[vatan], 
  [matri bhumi] 
Отан  деген  синонимдік  қатарлардың  алдыңғы 
сыңарлары араб сөздері. Түркі кірме сөздерімен 
синонимдес сөздер: 
 (bairaq) – 
 (j
h
andā) 
ту,  жалау; 
  (elcī)  –
(rājdut)  елшi, 
эмиссар. 
Бір тілден екінші тілге енген кірме сөздерді 
жүйелеп  –  топтау  оңай  емес.  Оған  ғалым  
В.В.  Виноградовтың  төмендегі  сөздері  дәлел. 
«При  попытке  классифицировать  заимствован- 
ные  слова  в  каком-либо  языке  исследователи, 
как  правило,  сталкиваются  с  проблемой  сис- 
темной организации лексики, которая является 
одной  из  важных  и  далеко  не  самых  легких 
проблем в современной лексикологии» [4, 29 б.].  
Хинди  тіліне  енген  кірме  сөздер  адам 
өмірінің  сан  қилы  жақтарын  қамтиды.  Араб 
тілінен  енген  сөздер  тұрмысқа  қажетті 
күнделікті  тұтыну  заттары,  тағам,  киім-кешек 
атаулары, 
діни-философиялық, 
әдебиет, 
әкімшілік,  әскери  терминология  т.б.  болып 
табылады. 
Тұтыну  заттары:  хинди  тілінде  отбасы, 
тұрмысқа  қатысты  терминдер  негізінен  өзінің 
байырғы төл сөздері, араб, парсы сөздері болып 
келеді.  Соның  ішінен  араб  тілінен  енген 
сөздерге тоқталып өтейік. 
[sabuun] сабын, 
  [shamaa]  балауыз  шам, 
  [einak] 
көзәйнек, 
 [hammam] монша, т.б. 
Тағам  атаулары:
[halbaa]  халва, 
 
[sharaab]  шарап,
  [shahad]  бал, 
  [kand] 
қант,  шекер, 
[kabaab]  кәуап, 
 
[kahbaa] кофе, т.б. 
Киім-кешек  атаулары: 
[hijaab] 
жабын,
  [libaas]  көйлек,
  [labaada] 
мақтадан  жасалған  халат,
  [mashak] 
жібек  мата, 
  [mahmal]  барқыт  мата, 
т.б. 
Туыс атаулары:
 [kibalaagaah] әке,
[khaaluu]  –  көке, 
  [khasam]  күйеуі,
  [baalidein] ата-ана, 
  [aal]  отбасы, 
тегі. 
Әдеби 
терминдер:
Мұсылмандардың 
Үндістанға  келуімен  үнді  әдебиетінде  жаңа 
әдеби жанрлардың пайда болғанын араб, парсы 
кірме  сөздерінің  әдеби  терминдерінен  айқын 
байқауға  болады. 
  [shaiar]  ақын,
[makuulaa]  мақал-мәтел, 
  [gazal]  ғазел, 
 [abaad] әдебиет,
 [hikaiat]  ертегі, 
 [baian] әңгіме, 
 [nazam] өлең. 
Маман  атаулары: 
[chavirkar] 
суретші, 
  [gallakrosh]  нан  сатушы, 
  [alim]  ғалым,
  [adaalat]
[kazii] сот.  
Діни-философиялық  терминдер  хинди 
тіліндегі  арабизмдердің  көрнекті  орын  алатын 
саласы,  бұны  Ислам  дінінің  ықпалымен 
байланыстырамыз. 
  [ruuh]  жан,  рух, 

67
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Кірме сөздер – мәдени ақпарат сақтаушы феномен
[madarasa]  мектеп, 
  [kuran]  Құран,
 
[duaa]  дұға,
  [falsafa]  философия, 
 [bismalla]  Аллаһтың атымен, 
 
[mazjid]  мешіт,
  [iimaan]  құдайға  сенім,
 [azaan] азан.  
Әкімшілік  терминдер: 
  [hukuumat] 
билік,
  [hukam]  үкім, 
  [hakiim] 
билеуші,
 [vazaiir] уәзір, 
 [vatan] Отан. 
Хинди  тіліне  енген  араб  кірме  сөздерінің 
тақырыптық  топтарының  негізінде  арабтардың 
дін  мен  философия,  әдебиетке  жақын,  рухани 
деңгейі  жоғары  екендігі,  үнді  халқына  жоғары 
деңгейдегі  мәдени  құндылықтарды  бергендігі 
белгілі болды. Араб тілінен хинди тіліне енген 
кірме  сөздер  діни,  философиялық  және  әдеби 
концептіні құрайды деп тұжырымдаймыз. 
Парсы  тілінен  енген  кірме  элементтерді  де 
түрлі салаларда топтастыруға болады:  
Тұтыну заттары:
 [äïnä] – айна, 
 
[usturä]  ұстара, 
  [kilïd]  кілт,
 
[camca]  қасық, 
  [cashma]  көзілдірік, 
 
[uttü] үтік және т.б. 
Бағалы тас атаулары: Хинди тіліндегі кірме 
элементтердің  ішінде  бағалы  тас  атаулары 
негізінен  парсы  тілінен  енген. 
  [gauhar] 
гауһар,
  [almäs]  алмас, 
 
[zammurud]  изумруд,
  [fïrozä]  көгілдір 
ақық, 
  [marmar] мәрмәр,
  [marjän] 
маржан,
 [lal] лағыл, т.б. 
Тағам  атауларының  ішінде  Үндістанға 
таңсық  жеміс-жидек  атаулары  көптеп  енгенін 
байқаймыз. 
  [angür]  жүзім,
  [anar] 
анар,
  [älü-ca]  алша, 
  [kishmish] 
мейіз,
  [tarbüz]  қарбыз,
  [xurmä] 
құрма, 
 [mäsh] жасымық, 
 [gosht] ет. 
Табиғат  құбылыстары:
  [äsmän] 
аспан, 
  [koh]  тау, 
  [daryä]  өзен, 
 
[barf]  қар, 
  [bahär]  көктем,
  [mäh]  
ай, т.б. 
Аң-құс атаулары: 
 [gäv] сиыр, 
 [tütï] 
тоты  құс, 
  [ähü]  бұғы, 
  [kabütar] 
кептер,
  [shütür]  түйе, 
  [sanjab]  
тиін т.б. 
Музыкалық  аспаптар:  Парсы  тілі  тек  бай 
әдеби  мұраның  құралы  ғана  емес,  парсы  тілді 
мұсылмандар  Үндістанға  әуезді  музыка  мен 
музыкалық аспаптарды да ала келді. Төмендегі 
музыкалық  аспаптарда  керемет  шығармалар- 
дың  туғаны  анық. 
  [qarnä-ï]  керней 
(үрмелі  аспап),
  [tanbür]  дабыл,
 
[damämä] үлкен барабан, 
 [nafïrï] сырнай. 
Киім-кешек  атауларының  ішінде  мата 
атауларының  басым  екендігін  көреміз,  яғни 
алуан  түрлі  маталар  үнді  топырағына  Иран, 
Орталық Азиядан әкелінген. 
 [täfta] қалың 
жібек  мата, 
[gaz-ï]  қалың  мата  мақта,
  [zar-baft]  зерлі  мата, 
  [tan-zeb] 
муслин  (жеңіл,  жұмсақ  мата), 
  [zïn]  зин 
(қалың  мақта  мата),
  [därä-ï]  сәтен, 
 [reshm] жібек. 
Әдеби  терминдер:
  [afsänä]  әңгіме, 
повесть, 
  [dastän]  әңгіме,  ертегі,  дас- 
тан, т.б. 
Ауру  атаулары: 
  [ätishak]  мерез,
  [xär-ish]  қызылша  (ауру), 
  [xär-ish] 
қышыма,
  [cecak]  шешек, 
  [suzak] 
сүзек, т.б. 
Әскери-әкімшілік  терминдер:
  [äïn] 
ереже, заң, қаулы, конституция, 
 [äïn-
dän]  заңгер,
  [guväh]  куә  (сотта), 
 
әскер, 
 [guväh-ï] куәлік түсінік, т.б. 
Мекен  атаулары: 
  [zaccä-xäna] 
перзентхана,
  [kär-xäna]  зауыт, 
  [xum-xäna]  сырахана, 
  [tah-
xäna] жер төле, т.б. 
Қару-жарақ,  сарбаз  киімі  атаулары: 
 [angusht-änä] оймақ, 
 [xod] дулыға,
  [zirah]  сауыт, 
  [tarkash]  қорымсақ, 
  [teg]  қылыш, 
  [kamän]  садақ, 
 
[nävak] оқ, 
 [shamshir] семсер, т.б. 
Хинди  тіліне  енген  парсы  сөздерін 
топтастыра  отырып,  парсы  тілінде  сауда-

68
ҚазҰУ хабаршысы.  Шығыстану сериясы. №3(64). 2013
Б.С. Бокулева
саттықтың  дамығанын,  шығыс  базарының 
тауар 
атауларының 
көптеп 
енгендігін 
анықтадық. 
Хинди  тiлiне  енген  түркi  сөздерi  адам 
өмiрiнiң  сан  қилы  жақтарын  қамтиды.  Тұтыну 
заттары:  хинди  тiлiнде  отбасы,  тұрмысқа 
қатыста  терминдер  негiзiнен  өзiнiң  байырғы 
төл  сөздерi,  араб,  парсы  сөздерi  болып  келедi. 
Әйтсе 
де, 
күнделiктi 
тұрмыста, 
үй 
шаруашылығында  қолданылатын  ұсақ-түйек 
бұйымдардың атаулары iшiнде түркi тiлдерiнен 
ауысқан сөздер бар. Олар: 
 [qaincī] қайшы,
  [cākū]  бәкi,  пышақ, 
  [cilamcā] 
жуынуға  арналған  шылапшын, 
  [barmā] 
бұрғы, 
  [sandūk]  сандық, 
  [cātra] 
шатыр, 
  [tandūr]  тандыр, 
  [surmā] 
сүрме. 
Тағам атаулары: 
 (qavurmā] қуырдақ, 
  [samosā]  үшбұрышты  қатпарлы  самса, 
  [būżā]  боза, 
  [kefīr]  айран, 
 
[pulāu] палау, 
 [šorbā] сорпа, 
 [kabāb] 
– қуырылған ет, кәуәп. 
Туыс  атаулары: 
  [āġā]  аға, 
  [dādā] 
дада, әке, 
 [āpā] үлкен әпке, 
[bībī] әйелi, 
 [abā] әке, 
 [xatūn] әйел, ханым.  
 
Киiм-кешек  атаулары: 
  [kurtā]  жейде, 
  [kurtī]  кофта,  кеудеше  (әйел  адамдiкi), 
  [coġā]  халат,  түйе  жүнiнен  тоқылған 
ұзын жеңдi киiм, 
 [burqa] ұзын плащ, 
 
[jurrab] шұлық. 
 Үндi халқын қол астына қаратып, көптеген 
аймақтардың қожасы болған түркілерден қару-
жарақ  аттарын  да  көптеп  алды.  Мысалы, 
  [tamancā]  тапанша, 
  [top]  зеңбiрек, 
  [bandūk]  винтовка,  мылтық, 
 
[qirāval]  күзет,  алдыңғы  шеп, 
  [qarābīn] 
карабин.  Бұдан  ерте  ғасырларда  түркілердің 
жаугершілікпен ерекшеленгені белгілі болды.  
Тілдегі  кірме  сөздер  халықтық  жадыда 
«ерте кезеңдердің ізін», халықтар өмірінің ұлы 
оқиғаларын,  жетістіктері  мен  жеңілістерін, 
адамзат  тұрмысының  тәжірибесін  сақтайды. 
Қорыта  келгенде,  хинди  тіліндегі  араб,  парсы 
және  түркі  сөздерінің  тілде  сіңісіп  кеткені 
соншалық  олардың  формаларында,  мазмұнын- 
да  «бөтендігі»  білінбейді,  үнді  мәдениетінің 
белгісі ретінде заттар мен ұғымдарды білдіреді.  
 
Әдебиеттер 
 
1  Wuster E. Einfuhrung in die allgemeine terminologielehre und terminologische Lexikographe.  – 
Wein; New-York, 1979. – T.1-2. 
2  Жұбатова Б.Н. Қазақ тілінегі араб, парсылық кірме фразеологизмдер. Филолог.ғ.д. ... автореф. – 
Алматы, 2010, – 40 б. 
3  Якубинский Л.П. Несколько замечаний о словарном заимствовании // Избранные работы. Язык 
и его функционирование. – М.: Наука, 1986. – С. 59-71. 
4  Виноградов  В.В.  Основные  типы  лексических  значений  слова.  Вопросы  языкознания.  – 
М.,1953. №5. – С. 3-29 
5  Cабитова  З.К.  Прошлое  в  настоящем.  Русско-тюркские  культурные  и  языковые  контакты.  – 
Алматы: Қазақ Университеті, 2007. – 320 c. 
6  Хинди-русский словарь. – М: Советская энциклопедия, 1972. 
 
 

69
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Қытай әдебиетіндегі әйелдер бейнесінің типологиясы
ӘОЖ 82.02 
А.Ә. Кенжебаева 
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.  
e-mail: china.aida@mail.ru
Қытай әдебиетіндегі әйелдер бейнесінің типологиясы
Берілген  мақалада  қытай  әдебиетіндегі  әйелдер  бейнесінің  типологиясына  жан-жақты  талдау 
жасалынған.
Түйін сөздер: образ, тип, портрет, теңеу.
А.А. Кенжебаева 
Типология женских образов в китайской литературе 
В данной статье дается разносторонний анализ типологии женских образов в китайской литературе. 
Ключевые слова: образ, тип, портрет, сравнение. 
a.a. Kenzhebaeva 
Typology of female characters in Chinese literature
this article provides a complete analysis of the typology of female characters in Chinese literature.
Keywords: image, style, portrait, comparison.
Әлемдік  әдебиеттану  ғылымында  әйел  об-
разын  зерттеу  мәселесі  ешқашан  назардан  тыс 
қалған емес. Өйткені әдебиет өз алдына адамта-
ну  ғылымы  боп  танылса,  әдебиеттің  нысаны  – 
адам жөніндегі мәселені қарастырады.
Нәзік  тіршілік  иесі  пайда  болып,  оның  ру-
хани  игіліктері  дүниеге  келгеннен  бастап-ақ, 
әйел   –  көркем  өнер  туындыларының  негізгі 
зерттеу  объектісіне  айнала  бастаған,  соны-
мен  қатар  барша  қаламгерлердің  асыл  мұраты 
сол  әсем  тіршілік  иесінің  ішкі  жан  дүниесіне 
тереңінен  бойлап,  олардың  мінез  табиғатының 
қыр-сырларын,  жұмбақ  дүниесін  жан-жақты 
зерттей бастады.
Адам жанына асқақ рух пен ізгілік сыйлаған 
Электра мен Антигона, Ақжүніс пен Гүлбаршын, 
Лин  Дайюй  мен  Ян  Гуйфэй,  Шырын  мен 
Ләйлілердің  ақыл-парасаты,  данышпандылығы 
әркез қаһармандарға күш-қуат беріп отырды. 
Әлемдік әдебиет тарихында әйел бейнесінің 
кең тараған типтерінің бірі – ғашық жардың об-
разы  боп  табылады.  Мұдай  үлгілер  қатарына 
«Рамаянадағы»  Сита,  «Гильгамештегі»  Шах-
мат,  «Ләйлі  Мәжнүндегі»  Ләйлі,  «Фархад-
Шырындағы»  Шырын  бейнелерін  жатқызуға 
болады,  сонымен  бірге  әйел  адалдығының 
үлгісі ретінде Пенелопа алынса, Навзикаи хан-
ша  бейнесі  әйел  нәзіктілігі  мен  әсемдігін  паш 
еткен образ ретінде ашылады, ал Медея бейнесі 
қорқыныш ұялатқан әйел махаббатын көрсетсе, 
Антигона бейнесі әке үмітін ақтаған қамқор пер-
зент ретінде танылады.
Қытай  әдебиетіне  келер  болсақ,  еркекті 
ақыл-есінен айырған қас сұлу бейнесі – Ян Гуй-
фэй  (Ян  Тайжэн)  бойына  шоғырланған.  Асқақ 
арудың  бейнесі  көптеген  қытай  қаламгерлері 
туындыларына  арқау  болған,  ол  туралы  Бай 
Цюй-идің «Мәңгілік қасірет», Цин Чунның «Ли 
Шанның  қасіреті»,  Ли  Шының  «Ян  Гуйфэй», 
«Кәусар бұлақ туралы естеліктер», атақты дра-
матург  Бо  Пудың  «Жауын»,  Юй  Шының  «Ян 
Тайжэнның бейресми өмірбаяны» туындылары-
нан мағлұмат алуға болады.

70
ҚазҰУ хабаршысы.  Шығыстану сериясы. №3(64). 2013
А.Ә. Кенжебаева
Қытай әдебиетінің жауһары боп табылатын 
«Шицзин»  жырнамасында  әйелдер  бейнесінің 
алғашқы  үлгілері  бейнеленген,  мұнда  әр 
кезеңдерде  әр  алуан  қоғамда  өмір  сүрген 
әйелдер  образының  тамаша  галереясы  жан-
жақты көрсетілген, мұнда көбіне «адал жұбай», 
«ғашық  жар»  типтері  көзге  түседі.  Мәселен, 
осы  жинаққа  енген  «Чжунға  деген  өтініш...  », 
«Жеміс теруге барғанда», «Күйеу жігіттің бетін 
қайтарған  қалыңдық»  атты  өлеңдерде  айқын 
көрініс тапқан. Әсіресе «Өзің неткен кербез ең» 
атты өлеңде: 
И вижу я, как твой прекрасен лоб,
Округлены виски и ясен взгляд,
О эта женщина! Подобной ей
Красы в стране нет больше, говорят [1].
Пальцы – как стебли травы, что бела и нежна,
Кожа – как жир затвердевший, белеет она,
Шея – как червь-древоед, белоснежна, длинна,
Зубы твои – это в тыкве рядком семена [2].
Одан  кейінгі  кезеңдерде  әйелдер  бейнесін 
тамаша суреттеген Ван Шифудың «Батыс фли-
гель»  Тан  Сяньцзудың  «Нефритті  қыстырғыш 
туралы»,  «Гүлді  аспалы  бақ»,  «Цзинь,  Пин, 
Мэй»  шығармаларын  тануға  болады.  Алай-
да  Цао  Сюецин  сомдаған  Лин  дайюй  образы 
қытай  әдебиетінде  ерекше  орын  алады.  Қытай 
поэзиясында  раушан  гүл  әйел  бейнесімен 
тоғысып жатады. Раушан гүл символикасы әйел 
сұлулығы  мен  әйелге  деген  құштарлықты  бей-
нелеген.  Сондай-ақ  нефрит  тасы  да  көбінесе 
әйел  сұлулығын  дәріптейтін  белгі  ретінде 
қолданылған.  Мәселен,  белді  ақын  Сюй  Чжы-
мо  туындыларында  кербез  ару  раушан  гүліне 
теңеледі: 
Она спит
Смотри, красавица!
Солнце весны покрывает ее кожу,
Это роза, это дикая роза. 
Әйел  сұлулығының  әдебиеттегі  көрінісі 
ретінде  Си  Ши,  Ван  Чжаоцзюнь,  Дяочань 
бейнесі  алынады.  Дәстүрлі  түрде  қалыптасқан 
пікір  бойынша  сұлулардың  арасында  алғашқы 
орынды – Си Ши, екінші орынды – Ван Чжаоц-
зюнь, үшінші орынды – Дяочань, соңғы тізімді   – 
Ян  гуйфэй  есімі жалғастырады. Олардың есімі 
сұлулықтың синонимін әрі символын көрсетеді.
Көбінесе  қытай  лирикасында  қытай  ақын- 
дары  әйел  тақырыбы  туралы  қалам  тартқанда 
қытай қоғамындағы әйелдің ең төменгі сатыдағы 
орнын әсіресе басты орынға қойып отырған. 
Мәселен,  ғалым  Ю.К.  Щуцкий  «Стихи  о 
жене  Цзяо  Чжун-цина»  атты  поэма  туралы 
мақаласында  әйелдің  тіпті  адами  болмысын 
шетке шығарған конфуцийшілдік норма туралы 
ерекше атап өтеді. Мұндай тақырыпты академик 
В. М. Алексеев те атап өткен: «Жене полагается 
быть только дома, никуда не отлучаясь и подчи-
няясь семейным установлениям» [3]. 
Махаббат  пен  сүйіспеншілік  Лю  Чао 
поэзиясының  туындауына  әкеп  соқты  (iii–
vii  ғғ.),  мұнда  әйелдің  «таңғажайып  үлгісі» 
қылаң  береді.  «Таңғажайып  әйел»  термині 
Б.Б.   Бахтиннің  «Заметки  о  лирике  Шэнь  Юэ» 
[4] атты мақаласында орын алған, мұнда ғалым 
Лю  Чао  кезеңінде  туындаған  әйел  образының 
ерекшеліктеріне  жан-жақты  талдау  берген. 
Мұнда И.Н. Конрадтың да қытай поэзиясындағы 
осы құбылысқа тоқтап өткенін атап өтпесе бол-
майды: «Куртуазных поэм и романов в средне-
вековом  Китае  не  было,  но  лирика,  близкая  к 
той, которую мы находим на Западе, например, 
в провансальской поэзии, была. И так же как и 
в Провансе, лирика в средневековом Китае была 
прежде всего лирикой любви» [5].
Әйелдердің  тамаша  бейнесін  сомдаған 
ақындар ішінен Шэн Юэнің «Қызыл кебіс» атты 
өлеңінде нәзік тіршілік иесінің әсем бейнесі бы-
лайша көрініс тапқан: 
На красные ступени поднимаются, словно взле-
тают,
Из  яшмового  дворца  спускаются  быстро  и  не-
принужденно.
Повернутся резко – звенят жемчужины на поясе,
Выступят вперед – благоухает вышивка на коф-
точке.
Полы  платья  распахиваются,  когда  приближа-
ются к циновке для танца,
Рукава  платья  колышутся,  когда  кружатся  по 
залу для пения.
Вздыхаю – вдруг забудут любимую наложницу
И бросят эти туфельки под ложе, расшитое шел-
ком [6] 
Ақынның  тағы  бір  туындысында  әйел 
бейнесінің сұлулығы одан әрі көрініс табады:

71
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Қытай әдебиетіндегі әйелдер бейнесінің типологиясы
Вспоминаю, как пришла!
Сияньем света взошла по ступеням.
Правдивой была при разлуке,
С грустью говорила, что будет тосковать о лю-
бимом.
И вот глядим друг на друга – наглядеться не мо-
жем,
Смотрим друг на друга – и забываем о еде.
 
Вспоминаю, как сидела!
Стройная-стройная перед шелковым пологом.
То песни поет одну за другой,
То играет на струнах мелодии.
Когда улыбается – нет ей равных,
Когда хмурится – еще милее!
 
Вспоминаю, как ела!
Поглядит на еду и отвернется.
Хочет сесть – и стесняется сесть,
Хочет кушать – и стесняется кушать.
Откусывает кусочек так, словно и не голодна.
Поднимает чару так, словно сил не хватает!
 
Вспоминаю, как спала!
Он уже спит, а она изо всех сил старается не ус-
нуть.
Развязала платье, не ожидая уговоров,
Но  коснется  подушки  и  вновь  тянется  за  пла-
тьем.
Очень боится, что посторонние увидят ее,
Очаровательно стыдится того, что горит свеча.
Әйелдер  бейнесінің  келесі  типтерін  қытай 
тіліне  әкелген  қаламгерлер  қатарына  Чжао 
Шули,  Ба  Цзин,  Лао  Шэ,  Тян  Хандарды 
жатқызуға болады. Олар сомдаған әйелдер жаңа 
өмірге құлшынған, жаңалыққа құштар жандар – 
Мынке, Лин Даоцзин, Суй Суйлер не де болса өз 
бақытына жетуден тайынбаған қайсар жандар.
Қытай 
әйелдерінің 
типтік 
бейнесін 
ашып  көрсеткен  тағы  бір  туынды  –  «Шашы 
ағарған  қыз»,  мұнда  Шиэр  арудың  беташар-
да  айтқан  жыры  «шендестіру»  әдісімен  ше-
бер  ұштастырылып,  лирикалық  сезімді  шебер 
бейнелейді.
Атақты  қытай  қаламгері  Ба  Цзиннің  «Ма-
хаббат»  трилогиясы  әйелдер  бейнесін  жан- 
жақты  ашып  көрсеткен  өз  алдына  шоқтығы 
биік  туынды.  Туындыда  сомдалған  әйелдер 
дені  –  студенттер,  жаңаша  өмірге  ұмтылған 
жастар.  Мұндай  жаңашыл  әйелдер  бейнесі 
шығармадағы Юй Фэй бойынан анық көрінеді. 
Жазушының  «Күйреу»  повесіндегі  Ли  Цзин 
бейнесі  де  жаңаша  типтегі  образдар  бейнесін 
толықтыра  түскен.  Шанхай  қаласында  болып 
жатқан  бетбұрстар  мен  қозғалыстарға  араласу-
шы күрескер әйел бейнесінде танылады.
Бұл дәстүрді әрі қарай жалғастырған – Мао 
Дүн болды. «Кемпірқосақ» романында жас ару 
Мэйдің қараңғы қапас түнектен шығар оңтайлы 
сәтті  таппай,  болашағының  бұлыңғырлығына 
налыған  әйелдің  жан  айқайын  сезінуге  бола-
ды.  Роман  соңында  автор  қыздың  бос  қиялға 
бой алдырпайтын күрескерлік рухын паш етеді. 
Кейіпкер  мақсаты  –  жаңашыл  өмірді  көксеп, 
ескіліктің  қараңғы  торынан  бұлқына  шыққан 
«4  мамыр  көтерлісінен»  қуат  алған  жаңашыл 
бейнені ашып көрсету.
Қытай  әдебиетінде  аталған  проблеманы 
Чжао Шули де өз туындыларының орталық ны-
саны етіп алады. «Сяо Ырхейдің үйленуі» атты 
шығармасында  жапон  басқыншыларына  қарсы 
шыққан  күрескер  әйел  бейнесінде  Сяо  Цинді 
алып көрсетеді. Қытай дәстүрлі әдебиетіне тән 
дәстүрлі қас сұлудың барлық қасиетін жинаған 
қыздың  «инабатты  әрі  нәзік»  ару  үлгісінен 
басты  айырмашылығы  –  қайсарлығы  мен 
жаңашылдығында, тік мінезі мен биік рухында.
Әйелдер  бейнесінің  жаңаша  типі  –  «азат 
әйел»  және  «теңдікке  жеткен  белсенді  қоғам 
қайраткерлері» типі қазіргі заман жазушылары 
Чжан Цзе, Ван Мын, Чжан Канкан, Лу Яо туын-
дыларында жалғасады.
Мұнда,  әсіресе  Чжан  Цзе  қаламынан  туған 
Цын Лир, Е Цзычю, Ли мэй бейнелерінен анық 
байқауға  болады.  Мұндағы  әйелдер  –  қоғамда 
келелі  орын  алған,  биік  мансап  пен  дәрежеге 
жеткен  толыққанды  жандар.  Алайда  жазушы 
жаңа қоғамда өмір сүріп жатқан әйелдер алдында 
жаңа қиындықтар мен жаңа асулардың тоғысып 
жатқанын  суреттейді.  Мұндағы  әйелдер   – 
классикалық  әдебиетте  кездесетін  Ян  Гйфэй, 
Лин  Дайюй,  Си  Шыларға  мүлдем  ұқсамайды. 
Олардың  бойында  әйелдерге  тән  нәзіктілікке, 
инабаттылыққа, көнбістікке қарағанда тік мінез, 
өрескел  болмыс  тән,  «бамбук  ағашының  нәзік 
өркеніндей»,  «нефрит  жанарлы»,  «өрік  көзді», 
«мейхуа  жемісіндей»  уылжыған  әйелдерден  де 
өзгешелігі  жер  мен  көктей.  Себебі  әр  кезеңде 
туындаған кейіпкерлер алдында туындаған про-
блемаларды олар өзінше шешуге тырысады, ал 
жазушылар сол арқылы қоғамға үндеу салады.

72
ҚазҰУ хабаршысы.  Шығыстану сериясы. №3(64). 2013
А.Ә. Кенжебаева

жүктеу/скачать 4,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: