мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012

-   128  -
-   129  -
история государства    №2, 2012
The Kazakh famine is the least least well 
understood part of the complex of famines that 
affected the USSR in the early 1930s.
The collapse of the population registration 
system  (ZAGS)  was  much  more  severe  in 
Kazakhstan  than  in  Ukraine.  In  Ukraine  the 
conjunctural (early warning) system was badly 
affected but the full annual system continued to 
work.  In Kazakhstan the full annual reporting 
system seems to have collapsed and was still 
not working in 1936 when Kazakh statisticians 
were required to provide preliminary estimates 
of  what  the  population  would  be  prior  to  the 
1937  census.  TheKazakh  statisticianshad  to 
use taxation data to guide themselves and their 
leaders as to what the scale of the population 
loss had been at this time. 
The 1937 census provided more accurate 
indicators of the scale of the population loss, 
but  these  indicators  were  not  accepted  at  the 
time. The  government  declared  the  census  to 
have  been  wrecked.  Many  statisticians  and 
demographers  were  arrested,  and  two  of  the 
leadersKraval’  and  Kvitkin  were  shot.  Only 
when the repeat census of 1939 came up with 
virtually the same results, were these figures, 
implying a massive loss in population,officially 
accepted. 
For  Kazakhstan  the  census  figures  and 
the preliminary evaluations  made in 1936 and 
based  on  taxation  data  are  compatable,  but 
they  indicate  a  large  flow  of  population  into 
Kazakhstan to compensate for the large losses 
of the 1931-33 period.
The  taxation  data  show  a  population 
decline  in  Kazakstan  incomparison  with  the 
1926  census  levels.  In  1931  the  data  show  a 
small  decline    of  3.8%.  In  1932  the  decline 
has  risen  to29.3%  ,  and  in  1933  it  reaches  a 
maximum decline by 38.9%.  After a few years 
of  recovery  in  1936  KazakhUNKhU  officials 
were  still  reporting  that  the  population  was  
21.2%  below  1926  census  levels.  When  the 
1937 census was carried out the census reported 
thatthe  population  in  Kazakhstan  was  still 
15.6% below the 1926 level.  And it was only 
later at the time of the 1939 census that there 
are  reports  that  the  population  in  Kazakhstan 
had just reattained the 1926 census level. 
The  ethnic  dimension  of  the    decline  as 
recorded in the censuses was much sharper. The 
number  of  ethnic  Kazakhs    in  the  population 
S. G. Wheatcroft 
Professor, University of Melbourn
A bRIEF NOTE ON THE SCALE AND INCIDENCE OF 
THE KAZAKH FAMINE, 1931-33 (REVISED 7/6/2012)
УДК  [94:612.391] (574) ''1931/1933''
Annotation
The beginning of the 1930th years of the XX century in the history of Kazakhstan is 
marked by the scary tragedy. Violent collectivization of agriculture became one of the most terrible 
anti-humane experiments in the history of the mankind which consequences is not yet overcome. 
The official historical science of the USSR more than half of century suppressed a 
problem of hunger or represented it in unfavorable light. 
Keywords: collapse, indicator, census, population.

-   130  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   131  -
история государства    №2, 2012
of  Kazakhstan  declined  by  39%  from  1926 
to 1937. Even with some small growth in the 
Kazakh ethnic population from 1937 to 1939, 
there was still a decline by 34.9%  in the Kazakh 
population in the 1939 census when compared 
with the 1926 census. 
For the USSR as a whole the number of 
ethnic Kazakhs had fallen by 27.9% from 1926 
to 1937, and had risen to a fall by 21.9% from 
1926 to 1939. This was a significantly greater 
fall than for all other nationalities. The decline 
in Ukrainian ethnic population was by 15.3% 
from 1926 to 1937 and by 9.9% from 1926 to 
1939.
Another  indicator  of  the  intensity  of  the 
famine  is  the  extent  to  which  the  population 
born  in  the  famine  years  and  surviving  the 
famine  years  compares  with  earlier  and  later 
cohorts. We can measured this age specific loss 
in  the  censuses,  and  these  provide  a  slightly 
different picture with a higher degree of age-
specific  population  loss  in  Ukraine  than  in 
Kazakhstan.
The  maximum  age-specific  losses  in 
comparison with the 1927 cohort for Kazakhstan 
fell in 1932 to a loss of 39% , followed by  a 
loss  of  37%  in  1933.  Whilst  for  Ukraine  the 
maximum age-specific loss fell in 1933 with a 
57% loss followed by a 45% loss in 1932. The 
losses for each oblast have been calculated and 
it can be shown that for Kazakhstan the worse 
affected oblasts were Karagandinskaya (-54%) 
in  1932,  Pavlodarskaya    (-50%)  in  1932  and 
Kustanaiskaya  (-49%)  in  1933.  No  Kazakh 
oblast fell close to the average range of losses 
for Ukraine (-57%).
What do these figures tell us?  They raise 
several  problems.  We  need  to  know  more 
about  the  scale  of  migration  of  nomads,  and 
the  scale  of  assimilation  of  Kazakhs  into  the 
Russian population between the 1926 and 1937 
censuses. But if we ignore these problems for 
now,  these  data  indicate  that  the  population 
losses  in  Ukraine  appear  to  have  been  more 
evenly  spread  across  the  whole  Ukrainian 
population, whilst in Kazakhstan there appears 
to have been a sharper segregation between the 
population that suffered and the survivors. 
The overall population losses in Kazakhstan 
appear  to  have  been  much  greater  than  those 
in Ukraine, although the effect of these losses 
on the survivors left in the country appears to 
have been greater on the Ukrainians than on the 
Kazakhs. This is a topic that needs to be more 
seriously investigated. We need to know more 
about the reliability of the statistical data, more 
about  migration  processes,  and  more  about 
assimilation practices, but there can be no doubt 
that the level of the crisis was enormous. 
тҮЙІН
Мақаланың  авторы:  тарих  ғылымдарының  докторы,  Мельбурн  Университетінің 
профессоры Стивен Уиткрофт. 
Мақалада автор  Қазақстанда болған ашаршылық нәубетін статистикалық мәліметтерге 
сүйене отырып, Украинамен салыстыра зерттейді. 
рЕЗЮмЕ
Автор  статьи:  доктор  исторических  наук,  профессор  Мельбурнского  Университета 
Стивен Уиткрофт. 
В  статье  автор  на  основе  статистических  данных  исследует  голод  в  Казахстане 
сопоставляя их с архивными данными с Украины.

-   130  -
-   131  -
история государства    №2, 2012
КСРО  -  ның  құлауы,  Қазақстанның 
тәуелсіз  мемлекет  ретінде  тарихи  аренаға 
шығуы  саяси  репрессиялар  тақырыбының 
отан  тарихында  іргелі  мәселе  ретінде 
қойылуына  игі  әсер  етті.  Большевиктер 
қудалауынан  зардап  шеккен  халықтар 
қатарында  қазақтар  да  Алаш  қозғалысы 
тарихы 
мен 
оның 
қайраткерлері, 
экономикалық  саясаттың  әсерінен  болған 
қарсылықтардың 
құрбандарына, 
әр 
жылдардағы  аштық  зардаптарына  тоқтала 
бастады. Кеңес тарихнамасында әртүрлі се-
бептерден жүзеге аспаған тарихи үдерістер 
еліміз тәуелсіздік алған кезде анықталды. 
Тоқсаныншы  жылдардың  басында 
тарихшылардың  кеңестік  билікке  қарсы 
күрескен  қазақ  интеллигенциясы  қоғамдық 
-  саяси  қызметін  зерттеудегі  ең  үлкен 
жетістіктерінің  бірі  -  Мұстафа  Шоқайдың 
есімінің  қайтарылуы.  Большевиктерге 
қарсылығын  шетелде  жалғастырған  қай-
раткер  еңбектері  коммунистік  жүйе 
ке-
зінде  мүлдем  дерлік  зерттелінбеді.  Оны  ақ-
тау  ұлт  алдындағы  үлкен  міндетке  айналды. 
Мерзімді басылымдарда көптеген мақалалар 
жазылып, еңбектер жарық көрді [1]. Тарихшы 
Х.  Әбжанов  көптеген  еңбектерін  кеңестік 
саяси қудаланудың ең ауыр соққысын көрген 
қазақ  интеллигенциясы  тарихын  зерттеп  - 
зерделеуге    арнады   [2, 127 Б.]. Сонымен     
қатар, 
Е. Бекмахановтың еңбектерін талдап іздену-
ші  С.  Мәжитов  кандидаттық  диссертация 
қорғады [3, 50 Б.]. Ал 1940-1950 жылдардағы 
интеллигенцияның 
қудалануы 
туралы 
зерттемелік   көзқарастарды    Л. Гуревичтің
еңбегінен көруге болады [4, 30 Б.]. Мерзімді 
басылымдар  аталған  кезеңде  саяси  реп-
рессиялар тақырыбын көтеріп, қоғамдық пі-
кірді  қалыптастырушы  насихат  көзі  болып 
стаЛиНдІК саяси ҚуҒЫН-сҮргІН
ПоЛитиЧЕсКиЕ рЕПрЕссии стаЛиНиЗма
А.С. Мұсағалиева 
Л.Н. гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университет, профессор
тӘуЕЛсІЗдІК ЖЫЛдарЫНдаҒЫ КЕҢЕстІК саяси рЕПрЕссияЛар 
тарихНамасЫ
аннотация
Автор  мақалада  Кеңестік  саяси  репрессиялар,  большевиктер  қудалануынан  зардап 
шеккен халықтар қатарында қазақтар да Алаш қозғалысы тарихы мен оның қайраткерлері, 
экономикалық саясаттың әсерінен болған қарсылықтардың құрбандарына, әр жылдардағы 
аштық зардаптарына тоқталған авторлардың еңбектерін, олардың мәселені ашудағы қосқан 
үлестерін қарастырады. Оның ішінде кандидаттық және докторлық диссертациялар, ғылыми 
монографиялар, зерттеулер, естеліктер, мерзімді басылым материалдар толық қамтылған. 
түйінді сөздер: кеңестік саяси репрессиялар, Алаш қозғалысы, экономикалық саясат,  
Алаш арыстары.
УДК  94 (574) ''1991/201''

-   132  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   133  -
история государства    №2, 2012
қала  берді.  Қазақстандық  тарихшылар 
зерттеу  еңбектеріне  қатысты  жазылған 
көзқарастарын  мерзімді  басылымда  жаза 
бастады  [5].  Сонымен  қатар,  осы  кезде 
Түркістан  легионында  болған  қазақтарды 
ақтайтын  уақыт  келгені  айқындалды. 
Мерзімді  басылым  беттері  олар  туралы 
мақалаларға және естеліктерге толды [6].
1993  жылдың  14  сәуірінде  Қазақстан 
Республикасының «Жаппай саяси репрессия 
құрбандарын  ақтау  туралы»  заңын  жүзеге 
асыру барысында     Ш.Ш.  Уәлиханов атындағы 
Тарих  және  этнология  институтының 
ғалымдары  үлкен  жұмыс  істеді.  «Әділет» 
тарихи  -  ағарту  қоғамының  басшылығы 
және белсенділерімен бірге және республика 
Ұлттық  қауіпсіздік  комитеті  басшылығы 
көмегімен  ғылыми  конференциялар  мен 
семинарлар өткізілді, сталинизм кезеңіндегі 
жаппай саяси репрессиялар құрбандарының 
тізімі  алынды.  Жекелеген  құжаттар,  оның 
ішінде  жаппай  саяси  репрессияны  жүргізу 
үшін  негіз  болған  Қазақстан  Компартиясы 
Орталық  Комитеті  мен  бұрынғы  Өлкелік 
Комитет  және  БКП  (б)  Орталық  Комитеті 
қаулысы  құпиясыздандырылды,  жарық 
көрді. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және 
этнология институтының ұжымы 1994 жылы 
«Казахстан в начале ХХ века: методология, 
историография,  источниковедения»  [8,  57 
Б.]  мақалалар  жинағын  шығарды.  Онда 
сол  кездегі  өзекті  мәселелердің  бірі  саяси 
репрессиялар  туралы  да  мақалалар  бар. 
Атап  өтсек,  тарихшылар  К.  Нұрпейісов         
Әлімхан  Ермековке  байланысты  құжаттар-
ды  жарияласа,  С.  Мәжитов,  Е.  Бекмаханов 
еңбектерін  талдады,  Р.  Нұрмағамбетова 
1920-1930 жылдардағы алаш тарихнамасын 
көтерді.  Онда  саяси  репрессия  құрбандары 
туралы  тың  мәліметтер,  жаңа  деректерді 
ғылыми 
айналымға 
енгізу 
жүзеге 
асырылды.
Ақмоладағы 
«Отанын 
сатқандар» 
әйелдері  лагерінің  тұтқындары  және 
басқа  да  репрессияға  ұшыраған  партия  - 
кеңес  қызметкерлерінің  отбасы  мүшелері 
естеліктерін жинақтау арқылы жеке адамдар 
өміріндегі  большевиктік  террордың  ізін 
журналистік  ізденістер  арқылы  ашып 
берген  А.  Тасымбековтың  кітабы  бар  [9]. 
Еңбекте  тек  қана  жазаланушылар  тағдыры 
емес, сонымен қатар ІІХК жүйесінде жұмыс 
жасаған қызметкерлер туралы да ақпараттар 
бар. Кітаптың басты құндылығы - бұрынғы 
тұтқындардан  соңғы  естеліктер  алынуында 
екені даусыз.
1940-1950 жылдардағы қазақ тарихының 
қудалануын, оның ішінде      Е. Бекмахановтың 
тағдырын  тарихшы  Ә.  Тәкенов  [10]  жан  - 
жақты  талдады.  Оның  мақалаларында  осы 
кезеңдегі  саяси  репрессияның  барлық  қыр 
- сырлары ашылып, қазақ интеллигенциясы 
қасіреті  анықталды.  Сонымен  қатар,  Е. 
Бекмахановтың  «Қазақстан  ХIХ  ғасырдың 
20-40  жылдарында»  кітабының  45  жыл-
дан  кейін,  тарихшы  Ә.  Тәкеновтың  ре-
дакциялығымен  жарық  көруі  қайраткердің 
есімі жаңғыруының жарқын көрінісі болды.
Тоқсаныншы  жылдардағы  тарихшылар 
зерттеулері  ішінде  шоқтығы  биік  тұрған 
Алаш қозғалысына байланысты cүбелі үлес 
қосқан  еңбектер  болып  табылды.  Қазақ 
мемлекеттілігін  орнату  жолында  күрескен 
ұлттық - демократиялық интеллигенцияның 
қоғамдық - саяси қызметін жаңа тарихи дерек 
көздері  арқылы  анықтап,  алаштықтарды 
дәріптеуде     тарихшылар    Д. Аманжолова, 
К.  Нұрпейісов,  М.  Қойгелдиевтердің 
[11]  монографиялары  зор  роль  атқарды. 
Бұл 
зерттеу 
жұмыстарында 
1917-

-   132  -
-   133  -
история государства    №2, 2012
1920 
жылдардағы 
алаштықтардың 
большевиктерге  қарсылықтары,  азамат 
соғысы  кезіндегі  елдегі  жағдайға  қарым  - 
қатынасы жан - жақты анықталды. 
1995  жылы  ақпанда  «Қазақстандағы 
күштеп 
ұжымдастыру 
және 
саяси 
репрессиялар» атты ғылыми - практикалық 
конференция  өткізілді.  1996  жылы  қазанда 
конференция  материалдары  мен  саяси 
репрессия  құрбандары  естеліктері  «Народ 
не  безмолвствует»  деген  атпен  жеке  кітап 
болып  басылып  шықты.  Бұл  шаралардың 
ұйымдастырылуына  «Әділет»  қоғамы  мен 
академик           М. Қозыбаев          басқарған 
Ш.  Уәлиханов  атындағы  Тарих  және 
этнология    институты  ерекше  үлес  қосты. 
Олар  репрессия  құрбандарын  жаппай 
жерлеген орындарды анықтады. 1996 жылы 
«Азалы  кітаптың»  бірінші  томы  шығарыл-
ды,  оған  Алматы  қаласы  және  Алматы 
облысында атылған азаматтардың тізімі кір-
ді. Лагерлер Бас Басқармасының Қазақстан 
территориясындағы 
қамау 
орындары 
туралы мақалалар да осы жылдарда жарық 
көре  бастады.  Толық  қызметі  талданбаса 
да,  алғашқы  жылдардағы  ашылу  жағдайы, 
барысы  анықталды  [12,  82-89  Б.].  Кеңестік 
билікке  қарсы  күрескендерді  ақтау  өзекті 
мәселелер қатарында еді. Оның ішінде, әрине, 
басты  орында  М.  Шоқайдың  қайраткерлік 
болмысы тұрды. 1996 жылы 20 желтоқсанда 
Алматыда «Мұстафа Шоқай және шетелдегі 
қазақ  зиялылары»  атты  конференция  өтті. 
1997 жылы қайраткердің мұралары мен әйелі    
М. Шоқайдың естеліктері жарық көрді [13]. 
Осы кезде қазақстандық баспасөз беттерінде 
қайраткердің  ұлт  -  азаттық  күресі  жайлы 
жарияланымдар көп шығып жатты [ 14].
1996  жылы  30  желтоқсанда  Қазақстан   
Республикасының    Президенті Н.Ә. Назар-                          
баевтың  «1997  жылды  жал-пыұлттық 
келісім және саяси репрессия құрбандарын 
есте  сақтау  жылы  деп  жариялауы 
туралы»  жарлығы  шықты.  Жар-лық 
қазақстандықтардың  өмірінде  үлкен  роль 
атқарды деп айтуға болады. Саяси 
репрессия 
құрбандары  мен  ұрпақтары  ақталу 
туралы 
құжаттарын көптеп ала бастады, 31 мамырда 
саяси  репрессия  құрбандарын  еске  алу 
күні  ретінде  жалпыхалықтық  шаралар-ды 
ұйымдастыру қолға алынды. 
Бұл  саяси  репрессиялар  тарихын 
зерттеуге  үлкен  қызығушылық  тудырды. 
Қазақстан  Республикасының  «Жаппай 
саяси  репрессиялар  құрбандарын  ақтау  ту-
ралы»  заңы  шыққаннан  бастап  республика 
прокуратурасы  7  693  қылмыстық  істерді 
қарады,  ол  бойынша  10  938,  оның  ішінде 
1997  жылы  –  2  415  тұлға  ақталды.  20  ірі 
ғылыми  -  теориялық  конференция,  39 
«дөңгелек  үстел»  мәжілістері,  12  бұрынғы 
репрессияланғандар  мен  олардың  отбасы 
мүшелерімен 
әкімдерімен 
кездесулер 
өткізілді [15, 412-414 Б.].
ҚР  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың 
жарлығынан  кейін  саяси  репрессия 
тақырыбы әртүрлі қырларынан зерттелді. 
Кеңестік  саяси  репрессияларды  жан 
-  жақты  талдаған  еңбектер  пайда  болды. 
М.  Қозыбаев  пен  Қ.  Алдажұмановтың 
«Тоталитарный  социализм:  реальность 
и  последствия»            [16,  28  Б],            Қ.С. 
Алдажұманов, 
Е.Қ. 
Алдажұмановтың 
«Депортация  народов  -  преступление 
тоталитарного  режима»  [17,  16  Б],  С. 
Ділманов  пен  Е.  Кузнецованың  «Карлаг» 
[18]  атты  кітаптары  бар.  М.  Қозыбаев  пен 
Қ.  Алдажұманов  кітабында  Қазақстандағы 
большевиктер  билік  басына  келгеннен 
бастап  Сталин  өлгенге  дейінгі  аралықтағы 

-   134  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   135  -
история государства    №2, 2012
саяси  репрессияның  жүргізілуіне  талдау 
жасалынған.  Еңбекте  ерекше  назар  Алаш 
қозғалысына,  «үлкен  террор»  кезеңіне, 
Ұлы  Отан  соғысы  кезіндегі,  соғыстан 
кейінгі кеңестік қудалау саясатына бөлінеді. 
Алдажұмановтар  негізінен  халықтардың 
Қазақстанға жер аударылуының қыр - сырына 
тоқталуды   мақсат   тұтты. С. Ділманов пен 
Е. Кузнецованың «Қарлаг» атты брошюрасы 
да  тақырыпты  зерттеудегі  бір  қадам  болып 
табылды. Авторлар кітабында Қарлаг жүйесі 
тарихына  жалпылама  сипаттамалар  береді. 
Саяси репрессиялардың құқықтық негіздерін 
заңгер  М.  Баймахановтың  еңбегінен  көре 
аламыз  [19,  20  Б.].  Кітапта  тоталитарлық 
жүйенің  репрессивті  механизмі,  адам 
құқығының  бұзылуы,  жер  аударылған 
халықтар туралы заңдық актілер талданды.
Ал  қарағандылық  тарихшы  Д.А. 
Шаймұханов 
алғаш 
рет 
Қарағанды 
еңбекпен түзеу лагерінің тарихына қатысты 
деректер-ді  жинақтап,  «Қарлаг»  деп 
аталатын  кітабын  [
20,  175  Б.]  шығарды. 
Бұл  кітапта  Орталық  Қазақстан
  өңіріндегі 
лагерлер  тұтқындары  тағдыры,  ұсталу 
жағдайы, 
олардың 
ауылшаруашылы-
ғы  мен  өндіріс  орындарында  жұмысқа 
тартылуы  баяндалды.  Сонымен  қатар, 
кітапта  Ақмоладағы  «Отанын  сатқандар» 
әйелдерінің  лагері,  әскери  тұтқындар  ла-
герлері  мен  ерекше  лагерлер  қатарындағы 
Далалық  лагерь  тарихы  анықталады. 
Сол  кезең  тұрғысынан  қарағанда,  еңбек 
деректік  материалдарға  толы,  талдауларға 
негізделген  болатын.  Саяси  репрессиялар 
тақырыбын зерттеуге мерзімді басылымдар 
да үлес қосты. Орталық газет - журналдарда 
көптеген  мақалалар  шығып  жатты  [21]. 
Қарағандыда  «Индустриальная  Караганда» 
газеті беттерінде көптеген мақалалар жарық 
көре  бастады.  Бұрынғыдай  емес,  бұл  кезде 
мақсат айқындалған, яғни саяси қудалау тек 
Қарлаг төңірегінде ғана емес, сонымен қатар 
басқа  қырлары  анықталды  [22].  Қарағанды 
облыстық мұрағатында № 1487 - өлкетанушы 
Ю.  Поповтың  қоры  жасақталған.  Қорда 
саяси репрессияларға байланысты мерзімді 
басылым  беттерінде  жарияланған  әртүрлі 
тақырыптағы  мақалаларды  кездестіруге 
болады [23].
Осы  жылдың  аясында  шығарылған 
кітаптардың         қатарында            тарихшы     
Т.  Омарбековтың  «20-30  жылдардағы 
Қазақстан  қасіреті»  [24]  еңбегі  бар. 
Монографияда  автор  осы  жылдарда 
Қазақстандағы 
экономикалық 
саясат 
әсерінен  болған  саяси  қудалауларды, 
халықтың  жаппай  бас  көтерулері,  яғни 
1928-1931  жылдардағы  көптеген  шаруалар 
көтерілістерін  мұрағат  құжаттары  арқылы 
дәйектеді. 
Аталған 
еңбек 
аграрлық 
реформалардың  саяси  қудалаушылық  қы-
рын ашып беруге көмектеседі.
Тоқсаныншы жылдардың соңында саяси 
репрессиялар  тақырыбы  ғылыми  тұрғыда 
қаралып,  кандидаттық  диссертациялар 
жазыла  бастады.  Қарағандыда  1920-
1950  жылдардағы  саяси  репрессияларды                             
Г. Жұмасұлтанованың, Ақмоладағы «Отанын 
сатқандар»   әйелдерінің   лагері    тарихына 
А. Кукушкинаның, Алматыда Қазақстандағы 
БСМБ қызметі туралы Г. Молдаханованың, 
1937-1938 жылдардағы Қазақстандағы саяси 
репрессиялар  жайлы  Г.  Орынбаеваның 
кандидаттық диссертациялары қорғалды [25, 
25 Б.]. Г. Жұмасұлтанова диссертациясында 
тоталитарлық  жүйенің  орнығуы,  «үлкен 
террордың»  жүргізілуі,  Ақмоладағы  «Ота-
нын  сатқандар»  әйелдері  лагері  туралы 
сияқты көп мәселенің басын шалады. Айта 

-   134  -
-   135  -
история государства    №2, 2012
кетуіміз керек, мәселе кең түрде айтылады, 
тақырыптың  ауқымдылығынан  автор  көп 
жағдайда  мақсат  –  міндеттеріне  жеткізе 
аша алмайды. Диссертацияда негізінен жал-
пылама  сипаттама  басым.  А.  Кукушкина 
диссертациялық жұмысында алғашқылардың 
бірі  болып  Лагерлер  Бас  Басқармасының 
Ақмоладағы  «Отанын  сатқандар»  әйелдері 
лагері  тарихын  жаңа  деректерді  ғылыми 
айналымға  енгізе  отырып,  талдады.  Кейін 
автор  диссертациясын  монография  ретінде 
жариялады [26, 184 Б.]. Онда аталған лагерге 
байланысты көптеген мәселелер талдан-ған, 
оның ішінде тұтқындардың ұсталу жағдайы 
және    еңбекке   пайдалану    дәрежесі,    ба-
лалары     туралы     мағлұматтар     беріледі. 
Г. Молдаханова диссертациясында Біріккен 
мемлекеттік  саяси  басқарманың  мекеме 
ретіндегі  қызметін  жан  -  жақты  зерттейді. 
Қазақстандық 
қауіпсіздік 
органдары 
жүйесінің  қалыптасуы,  орнығуы,  дамуы 
талданады.  Бірақ  автор  аталған  мекеменің 
репрессивті  саясатын  жүзеге  асыратын 
орын  болғанын  кең  түрде  айқындауды 
мақсат  етпеген.  Г.  Орынбаеваның  зерттеуі 
1937-1938  жылдардағы  «үлкен  террор» 
кезеңіне  арналған.  Автор  аталған  кезеңдегі 
тоталитарлық  жүйенің  бастау  көздеріне, 
негізіне  тоқтала  келіп,  кеңестік  саяси 
репрессиялардың  мәнін  ашып  беруге 
тырысады. 
Тақырыптың 
ақпараттық 
базасы мәселесіне де бір тарауын арнайды. 
Диссертант қазақ интеллигенциясының осы 
кезеңдегі қасіретін де ашады.
Кейбір  тарихшылар  нақты  тақырыпты 
зерттеуді  мақсат  етіп  қоймаса  да, 
диссертациялық 
еңбектерінде 
саяси 
репрессияның  қырларын  қарастырып  өтті. 
Диссертациялық 
жұмысын 
Жезқазған 
өнеркәсіптері   тарихына  арнаған  тарихшы 
Т. Садықов «Жезқазған өнеркәсібі Ұлы Отан 
соғысы  жылдарында»  атты  тараушасында 
және  «Степлаг  және  Үлкен  Жезқазған: 
тарихи  шындық»  деген  тарауында  аталған 
аймақтағы  еңбекпен  түзеу  лагерлері 
тарихына тоқталады [27]. Оның ішінде, соғыс 
жылдарында  жұмыс  жасаған  Жезқазған 
еңбекпен түзеу лагері мен соғыстан кейінгі 
республикадағы  ерекше  лагерлердің  бірі 
Далалық лагер қызметін көрсетуде жергілікті 
мұрағат материалдарын қолданады.
Аталмыш  кезеңде  Қазақстанға  күштеп 
жер аударылу тақырыбы белгілі ғалымдардың 
зерттеу  обьектісіне  айналды.  1998  жылы 
«Депортированные  в  Казахстан:  время  и 
судьбы»  еңбегі  [28]  жарық  көрді.  Онда 
тарихшылар М. Қозыбаев, Қ. Алдажұманов,
 Ж. Әбілқожин,        Г. Кан,      Е. Уәлиханов, 
В. Владимиров, заңгер М. Баймаханов және 
сол  секілді  ғалымдар  жарияланымдары 
бар.  «Үлкен  террордың»  басталу  тарихына 
байланысты  бірінші  тараудан  басқалары 
толығымен  Қазақстанға  жер  аударылған 
халықтар  тарихына  арналған.  Бірінші 
тараудағы Ж. Әбілқожиннің мақалаларында 
1920-1930 жылдардағы аграрлық реформалар 
кезіндегі  қарсылықтар,  республика  тер-
риториясында  орналасқан  еңбекпен  түзеу 
лагерлері  тарихы  қарастырылған.  Лагерлер 
экономикасын талдағанда, тарихшы Ресейде 
шыққан мерзімді басылымда жарық көрген 
деректік  материалдарды  пайдаланады. 
Автордың  Қарағанды,  Жезқазған  секілді 
облыстық  мемлекеттік  мұрағаттар  қорлары 
материалдарын ғылыми айналымға енгізбеуі 
осы территорияда орналасқан қазақстандық 
лагерлер  тарихын  толық  анықтауға  кедергі 
келтіреді.  Кейінгі  тараулар  халықтардың 
күштеп  жер  аударылуына  арналған. 
Жер  аударудың  теориялық  қырларын 

-   136  -

жүктеу/скачать 3,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: