История государства №2, 2012 Бүркiтбай Ғелманұлы Аяған
жүктеу/скачать 3,84 Mb. Pdf көрінісі
|
| - 1 - история государства №2, 2012 Бүркiтбай Ғелманұлы Аяған - Мемлекет тарихы институтының директоры, т.ғ.д., профессор, Қазақстан Республикасы Ұлттық кеңесінің мүшесi, редакциялық алқа- ның төрағасы Бас рЕдаКтор гЛавНЫЙ рЕдаКтор Камал Низамұлы Бұрханов - Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжілісі- нің депутаты, с.ғ.д., профессор Мырзатай Жолдасбеков - Белгілі қоғам және мәдениет қайраткері, ф.ғ.д., профессор Жанна Үркінбайқызы Қыдыралина - Мемлекет тарихы институты директорының бiрiншi орынбасары, т.ғ.д., профессор стивен уиткрофт- Мельбурн университетінің профессоры (Австралия) Рафис Абазов - Колумбия университеті, профессор (АҚШ) Абдулвахаб Қара - Мимар Синан университеті, т.ғ.д., профессор (Түркия) Алексей Викторович Власов - Посткеңестік кеңiстiктi зерттейтiн ақпараттық- талдау орталығының Бас директоры, т.ғ.к., до- цент (РФ) Амангелдi Нұркейұлы Қашқымбаев - Мемлекет тарихы институты директорының орынбасары, т.ғ.к., доцент Асқар Бекәділұлы Әбдуалы - Тараз мемлекеттiк педагогикалық институтының ректоры, т.ғ.д., профессор Ерлан Бәтташұлы Сыдықов - Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық универ- ситетінің ректоры, т.ғ.д., профессор Мейiр Ғариполлаұлы Ескендiров - С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ректоры, т.ғ.д., профессор рЕдаКЦияЛЫҚ аЛҚа: рЕдаКЦиоННая КоЛЛЕгия: - 2 - мЕмЛЕКЕт тарихЫ №2, 2012 - 3 - история государства №2, 2012 мемлекет тарихы Ғылыми журнал Құрылтайшы Қазақстан республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi Ғылым комитетiнiң «мемлекет тарихы институты» мемлекеттік мeкeмeci Бас редактор Аяған Б.Ғ. Бас редактордың орынбасары Қашқымбаев А.Н. Басылымға жауапты Бекенова М.С. дизайн және верстка: Побединская А. мекен-жайы: Қазақстан Республикасы 010000, Астана қ., Орынбор көшесі, 8 үй Министрліктер үйi, кіреберiс 14 Тел.: +7 (7172) 740-168 Факс +7 (7172) 741-054 е-mail: tarih_institut@mаil.ru http://www.mеmti.kz история государства Научный журнал учредитель государственное учреждение «институт истории государства» Комитета науки министерства образования и науки республики Казахстан главный редактор Аяған Б.Ғ. Заместитель главного редактора Кашкимбаев А.Н. ответственный за выпуск Бекенова М.С. дизайн и верстка: Побединская А. адрес: Республика Казахстан 010000, г. Астана, ул. Орынбор, д. 8 Дом Министерств, 14 подъезд Тел.: +7 (7172) 740-168 Факс +7 (7172) 741-054 е-mail: tarih_institut@mаil.ru http://www.mеmti.kz Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркелген, 2008 ж. 2 желтоқсанында Есепке қою туралы куәлік № 9717-Ж. Қайта басуда, микрофильмдеу және көшірменің өзге де үлгілерінде журналға сілтеме жасау міндетті. Журнал редакциялық алқасының пікірі мақала авторларының көзқарасымен сәйкес келмеуі мүмкін. Мемлекет тарихы институтының баспасында терілген. 010000, Астана қ., Орынбор көшесі, 8 үй, Министрліктер үйі, кіреберіс 14 Басылым 500 экз. Журнал зарегистрирован Министерством культуры и информации Республики Казахстан 2 декабря 2008 г. Свидетельство о постановке на учет СМИ № 9717-Ж При перепечатке, микрофильмировании и других формах копирования ссылка на журнал обязательна. Мнение редколлегии журнала может не совпадать с точкой зрения авторов статей. Отпечатано в типографии Института истории государства. 010000, г. Астана, ул. Орынбор, д. 8, Дом Министерств, 14 подъезд Тираж 500 экз. - 2 - - 3 - история государства №2, 2012 30-шы жылдардың басындағы жаппай аштықтың 80 жылдығы мен сталинизмнің жаппай саяси репрес- сиясының шегіне жетуінің 75 жылдығына арналады Посвящается 80-летию массового голода начала 30-х годов и 75-летию пика массовых политических репрес- сий сталинизма - 4 - мЕмЛЕКЕт тарихЫ №2, 2012 - 5 - история государства №2, 2012 маЗмҰНЫ содЕрЖаНиЕ хх ғ. 30 ЖЫЛдардЫҢ БасЫНдаҒЫ ЖаППаЙ аШарШЫЛЫҚ массовЫЙ гоЛод НаЧаЛа 30-х годов хх в. ҚаЗаҚстаН рЕсПуБЛиКасЫНЫҢ ПрЕЗидЕНтІ Н.Ә. НаЗарБаЕвтЫҢ ҚаЗаҚстаН хаЛҚЫ ассамБЛЕясЫНЫҢ хІх сЕссиясЫНда сӨЙЛЕгЕН сӨЗІНЕН ......................................................................................7 аяған Б.Ғ. Ашаршылық ақиқатына жаңаша көзқарас ............. 9 аяган Б.г. Великий голод в Казахстане ................................... 17 Бұрханов К.Н. Тарих шындығы және заманауи қоғам ........... 24 Кыдыралина Ж.у. Великий голод 1932-1933 гг. в Казахстане – трагедия народов ............................................... 32 ауанасова а.м. Политика раскулачивания крестьянства в Казахстане в конце 20 первой половине 30-х годов ХХ века ...................................................................... 40 Zh. Abylkhozhin The invasions of a stalinist regime in A traditional peasant society........................................................... 50 сапарбаев Б.К. Первые попытки индустриализации сельского хозяйства в период насильственной коллективизации .......................................................................... 55 Байсарина Қ.Қ. Шығыс Қазақстан өңіріндегі ашаршылық және панасыз балалар тағдыры ................................................. 62 Кашкимбаев а.Н. О некоторых аспектах голодомора в Казахстане ................................................................................... 69 Ілиясова К.м. Ашаршылық бастаулары ................................. 73 анафинова м.Л. Роль советского руководства в период коллективизации в исследованиях западных ученых ...............81 Багдатова с.а. Исторические аспекты коллективизации в Казахстане ................................................................................... 88 Еңсенов Қ.а. Қазақстандағы ашаршылық апатының демографиялық зардаптары (ХХ ғ. 30 жж.) ............................. 95 дүйсен с.Ж. Мұстафа Шоқай Түркістандағы 30 жылдардағы ашаршылық туралы ............................................ 100 альжаппарова Б.К. Крестьянские выступления в Казахстане в начале 1930-х гг. (на материалах коунрадского и балхашского районов) .................................... 104 - 4 - - 5 - история государства №2, 2012 хх ҒасЫрдЫҢ 30 ЖЫЛдарЫНдаҒЫ аШарШЫЛЫҚ тураЛЫ КоНФЕрЕНЦияҒа ҚатЫсуШЫ - ШЕтЕЛдІК ҒаЛЫмдар уЧЕНЫЕ ЗаруБЕЖЬя - уЧастНиКи КоНФЕрЕНЦии о гоЛодЕ 30-х годов хх вЕКа абдулхаиров а.З. Новое в исследованиях истории голодомора в Украине .............................................................. 109 Жиромская в.Б. Голод 1932-33 гг. и его демографические последствия ............................................................................... 118 раджабов К.К. Турар Рыскулов о голоде в Туркестане в 1918-1923 гг. ........................................................................... 121 сергийчук в.и. Голодомор в Украине и Казахстане: общие черты и различия величайшей трагедии двух народов ............................................................................. 123 S. G. Wheatcroft A brief note on the scale and incidence of the Kazakh famine, 1931-33 (Revised 7/6/2012)........................129 стаЛиНдІК саяси ҚуҒЫН-сҮргІН ПоЛитиЧЕсКиЕ рЕПрЕссии стаЛиНиЗма мұсағалиева а.с. Тәуелсіздік жылдарындағы кеңестік саяси репрессиялар тарихнамасы ........................................... 131 Нұрымбетова г.р. Саяси нәубет және қазақ зиялыларының тағдыры ..................................................................................... 147 мЕмЛЕКЕт тарихЫ иНститутЫНЫҢ ЖаҢаЛЫҚтарЫ Новости иНститута истории государства Международный «круглый стол» «Новые подходы в понимании масштаба и воздействия «террора» и голода в СССР в 1930-ых годах» ............................................. 154 1932-1933 жылдардағы ашаршылық зардаптары: тарихи шындық және саяси баға ......................................................... 158 Презентация книги «1932-1933 жылдардағы ашаршылық ақиқаты» («Правда о голоде 1932-1933 годов)» .................... 160 - 6 - мЕмЛЕКЕт тарихЫ №2, 2012 - 7 - история государства №2, 2012 ФаКтЫ ПЛагиата в НауКЕ НЕдоПустимЫ Б.Ғ. аяҒаН «БІрЛІК» мЕдаЛЫмЕН мараПаттаЛдЫ ӘЛЕмдІК тарих ҒЫЛЫмЫНЫҢ ЖаҢаЛЫҚтарЫ Новости мировоЙ историЧЕсКоЙ НауКи мЕрЕЙтоЙ ЮБиЛЕЙ БІЗдІҢ авторЛар НаШи авторЫ - 6 - - 7 - история государства №2, 2012 Құрметті сессияға қатысушылар! Биылғы жылдың үлесіне біз ұмытпауға тиісті бірден екі дата дөп келіп отыр. Бұл - 30-шы жылдардың басындағы жаппай аштықтың 80 жылдығы мен сталинизмнің жаппай саяси репрессиясының шегіне жетуінің 75 жылдығы. Бұл қасіреттердің орны толмайды. Ең жалпылама есеп бойынша аштық пен аурудан Қазақстанда, Беларусьте, Ресейде және Украинада 7 миллионнан астам адам көз жұмған. Сол кезде аштықтан қаза тапқандардың бір жарым миллионнан астамы Қазақстанға тиесілі. 600 мың қазақ аштық пен аурудан құтқарыламын деп туған жерін тастап кетуге мәжбүр болды. Тек 1937-1938 жылдары, ресми дерек бойынша, Кеңес Одағы аумағында НКВД органдары бір жарым миллионнан астам адамды тұтқындаған. Біз мұны ұмытпауға тиіспіз! 31 мамырда біз жыл сайынғы Саяси қуғын-сүргін және аштық құрбандарын еске алу күнін атап өтеміз. Осы күні Астанада «Ашаршылық құрбандарына ескерткіш» монументі ашылатын болады. Сол бір қатыгез дәуірде қазақ халқының қонақжайлығы мен Қазақстанға күш- теп қоныс аударылған барлық этностардың өзара қолдауы арқасында республика ауыртпалықты кезеңнің қатыгез жылдарына шыдас бере білді. Кейінгі кезеңде біз бірлік пен келісім құндылықтарын қоғамның іргетасына, біздің айрықша қазақстандық толеранттылықтың негізіне айналдыра алдық. Біз бұл құндылықтарды қазақстандықтардың әрбір келер ұрпағына ұқы- птылықпен жеткізе білуіміз керек. хх Ғ. 30 ЖЫЛдардЫҢ БасЫНдаҒЫ ЖаППаЙ аШарШЫЛЫҚ массовЫЙ гоЛод НаЧаЛа 30-х годов хх в. ҚаЗаҚстаН рЕсПуБЛиКасЫНЫҢ ПрЕЗидЕНтІ Н.Ә. НаЗарБаЕвтЫҢ ҚаЗаҚстаН хаЛҚЫ ассамБЛЕясЫНЫҢ хІх сЕссиясЫНда сӨЙЛЕгЕН сӨЗІНЕН. 27.04.2012 жыл - 8 - мЕмЛЕКЕт тарихЫ №2, 2012 - 9 - история государства №2, 2012 уважаемые участники сессии! На нынешний год приходятся сразу две даты, которые мы не должны забывать. Это 80-летие массового голода начала 30-х годов и 75-летие пика массовых политических репрессий сталинизма. Цена этих трагедий невосполнима. По самым общим подсчетам, от голода и болезней в Казахстане, Беларуси, России и Украине погибло свыше 7-ми миллионов человек. Свыше полутора миллионов погибших в то время от голодной смерти, приходится на Казахстан. 600 тысяч казахов вынуждены были покинуть родную землю, спасаясь от голода и болезней. Только в 1937-1938 годах, по официальным данным, органами НКВД на территории Советского Союза было арестовано свыше полутора миллионов человек. Мы должны помнить об этом! 31 мая мы будем отмечать ежегодный День памяти жертв политических репрессий и голода. В этот день в Астане будет открыт Монумент «Ашаршылық құрбандарына ескерткіш». В ту жестокую эпоху благодаря гостеприимству казахского народа и взаимной поддержке всех этносов, насильственно депортированных в Казахстан, республика смогла пережить годы сурового лихолетья. Уже в новое время мы сделали ценности единства и согласия фундаментом общества, основой нашей особой казахстанской толерантности. Мы должны бережно передавать эти ценности каждому будущему поколению казахстанцев. иЗ вЫстуПЛЕНия ПрЕЗидЕНта рЕсПуБЛиКи КаЗахстаН Н.а. НаЗарБаЕва На XIX сЕссии ассамБЛЕи Народа КаЗахстаНа. 27. 04. 2012 год - 8 - - 9 - история государства №2, 2012 Тәуелсіздік жылдары жарияланған деректерде көрсетілгендей билiктiң алғашқы 1920-1930-жылдарында қазақтар 4-4,5 млн. адамынан айырылған. 1921- 1922-жылдардағы аштық кезiнде 1 млн. 700 мың адам (ашыққандарға көмек көрсету комиссиясының төрағасы Мұхтар Әуезовтің мәліметі бойынша), 1932-1933- жылдары 2 млн. 300 мыңға жуық адам құрбан болған. Соңғы мәліметтерде, «1920 жылдардағы «Ұлы ашаршылықтан» өлгендердің саны 2,3 млн. адамға жеткені», қазақ демографы Мақаш Тәтiмовтің деректерінде «ХХ ғасырда болған азамат соғысы, қолдан жасалған ашаршылық, қуғын-сүргiн кездерiнде, екiншi дүниежүзiлiк соғыста бас-аяғы 3 миллион 850 мыңға жуық қазақ қырғынға ұшырағаны» айтылады. Қазақ тарихында «Ұлы жұт» (ағылш. «Great Famine») атауымен қалған 1920- 30 жж. ашаршылықтың экономикалық және демографиялық зардаптарының өте ауырлығы дәлелдеуді қажет етпейді. Сол кездегі қазақ зиялыларының мәліметтері бойынша, ашаршылық апаты Алтайдан Маңғыстауға дейінгі қазақ даласын түгел қамтыған. Бұл жылдары дәстүрлі мал шаруашылығы күйзеліске ұшырады, бірден- бір тіршілік көзінен айрылған қазаққа біржолата жойылу қаупі төнді. КСРО-да жүргізілген күштеп ұжым- дастыру науқаны Қазақ елін айналып өтпегені белгілі. Жаппай тәркілеу құрығы- на шаруалармен қатар, дәулетті қазақ байлары мен кезінде билік тізгінін ұстаған хандардың ұрпақтары ілікті. 1. «Жұт – жеті ағайынды» «Жұт – ауа райының аса қолайсыз құбылыстары (қуаңшылық, жерді көк мұз басуы т.б.) салдарынан белгілі бір аймақ тұрғындарының экономикалық күйзеліске ұшырауы. Қазақ халқы Жұтты «жеті ағайынды» - құрғақшылық, өрт, індет, сел (көшкін, топан су) зілзала, боран (бұрқасын, дауыл). «Жұт жетеу, содырмен сегіз, салақпен тоғыз, олақпен он» деген мақал арқылы халық табиғат апатының зардабы адамның өзіне байланысты екенін Б.Ғ. Аяған Қр БҒм ҒК мемлекет тарихы институтының, директоры, профессор, Қазақстан республикасы Ұлттық кеңесінің мүшесі аШарШЫЛЫҚ аҚиҚатЫНа ЖаҢа КӨЗҚарас аннотация Аталмыш мақалада қазақ тарихында болған 1920-1930 жж. ашаршылықтың эконо- микалық және демографиялық зардаптарына, КСРО-да жүргізілген күштеп ұжымдастыру науқанына, 1928-1932 жж жаппай тәркілеу саясатына, 1932-1933 жж. ашаршылық зардаптарына және И.В. Сталин билігі тұсындағы Қазақстандағы ұжымдастыру мен ашаршылық тарихына қатысты батыстық тарихнамалық зерттеулерге талдау жасалған. түйінді сөздер: қолдан жасалған ашаршылық, қуғын-сүргін, ашаршылықтың экономикалық және демографиялық зардаптары, күштеп-ұжымдастыру науқаны, жаппай тәркілеу, жұт, ашаршылық, революциялық диктатура, большевиктер, тоталитаризм, тәркілеу саясаты, контрреволюция. УДК 94 (574) ''193'' - 10 - мЕмЛЕКЕт тарихЫ №2, 2012 - 11 - история государства №2, 2012 аңғартқан... ХІХ ғасырда қазақ даласында 20 ірі Жұт тіркелген [1, 84 Б.]. Міне, осындай дүркін-дүркін Жұттан аман қалған қазақ, большевиктер билікке келгеннен кейінгі жағдайда оған төтеп бере алмады. Оның басты себебі, жұмысшы мен шаруаның одағына негізделген пролетариат д иктатурасының орнауы еді. Бұл революция бастапқыда «әлемдік социализм» теориясына сәйкес Ресей империясына «эксперимент» ретінде енгізілгенді. 1917 жылғы үздіксіз революциялар, соның ішіндегі «социалис- тік революция», «кеңестер» туралы В.И. Ленин: «Уақытша үкіметпен, буржуазия үкіметімен қатар әлі әлсіз, жаңа ұрық салып келе жатқан... екінші үкімет – жұмысшы және солдат депутаттарының Советтері құрылды. Бұл үкіметтің саяси сипаты қандай? Бұл – революциялық диктатура, яғни орталықтандырылған мемлекеттік өкіметтің шығарған заңына емес, ... бұқара хылықтың төменнен болатын тікелей бастамасына сүйенетін өкімет» деп жазған [2, 79 Б.]. Алайда, бұл өкімет орталықтан шет жатқан Түркістан сияқты аймақтарда Мұстафа Шоқайдың сөзімен айтқанда, «... өліктердің үстінде ... әйелдер мен балалар- дың өліктерін құрбандыққа шалып орнады». Билік үшін күресте большевиктердің толық жеңісі немесе «социалистік революцияның салтанат құруы» – азамат соғысынан кейін ғана мүмкін болды. Кеңес өкіметінің 1920 жылдан басталатын дербес билігі 1930 жылдары тоталитаризм (лат. totalis – тұтастай, түгелдей) жүйесін туғызды. «Тоталитаризм орнаған мемлекетте қоғам өмірінің барлық саласы биліктің бақылауында болып, адам бостандығы мен конституциялық құқықтары жойылады, оппозиция мен өзге саяси ой өкілдері саяси қуғын-сүргінге ұшырайды. Оның тарихи үлгілері КСРО-да Сталин, Қытайда Мао Цзэдун, Солтүстік Кореяда Ким Ир Сен режимі кезінде, сондай-ақ фашистік Италияда Б. Муссолини және Германияда А. Гитлер тұсында орнады» [3, 458 Б.]. Тоталитаризм орнаған КСРО-да 1920- 1930 жж. байлар мен кулактарды тап ретінде жою шаралары мен ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру саясаты жүзеге асырылды, нәтижесінде қазақ халқы алапат ашаршылық пен жаппай босқыншылықты бастан өткерді. Кеңестік тоталитаризм зиялы қауым өкілдерін ұлттық саяси ұстанымдарына орай «тап жаулары», «жат пікірдегілер» және «әлеуметтік қауіпті элементтер» ретінде қудалады. А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Ә. Байділдин, Д. Әділов, М. Тынышбаев, Т. Рысқұлов т.б. Алаш арыстары тоталитаризмнің құрбаны болды. Қазақ өлкесін басқарған Ф.И. Голощекин (1925-1933) елдi индустрияландыру және ұжымдастыру саясатын тездетті. Оған И. Сталиннің 1928 жылы 15 қаңтар – 6 ақпан аралығындағы Сібірге сапарында (Новобисибирск, Барнаул, Бийск, Рубцовка, Красноярск, Омбы), Красноярскіде өткізген «Шығыс кеңесі» түрткі болды. КСРО-ның Бірінші адамы елдегі астық дағдарысына тоқталып, «егер 1927 жылғы қаңтарда 428 млн. пұт дәнді астық дайындап үлгірген болсақ, ал 1928 жылғы қаңтарда дайындалған астық 300 млн. пұтқа әрең жеткенін, осы жетіспеушіліктің 128 млн. пұт болғанын» тілге тиек етті [4, 41 Б.]. Осы сөзді құлағына ілген жергілікті «шабармандар» астық дайындауда «асыра сілтеулерге» жол берді. Соның салдарынан - 10 - - 11 - история государства №2, 2012 қазақтардың дәстүрлi мал шаруашылығы күйзелдi, қазақ зиялыларының мәліметтері бойынша, сол кезде 40,5 млн.-дай мал басы 4,5 млн-ға қысқарғаны белгілі. Оның үстіне ауа-райының қолайсыздығы мен аштықтан босқан халықтың 24 пайызы, яғни әрбiр төртiншi адам қазаға ұшырап отырған [5]. Осылайша, большевиктер жоспарлы экономиканың негiздерін қалады, өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығын дамытуда сан- дарды қуып кетті. Ал, Қазақ даласында «папка ұстаған шолақ белсендiлер» көбейіп, көк аспанда «асыра сiлтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» ұрандары самғады. Патшалық биліктен мұраға қалған кеңестiк билiктiң өзге ұлттарды отарлау саясаты, қаншама халықтың көз жасын көлдетіп, «жасанды» қасiретке душар еттi. Әбден, ашыққан қазақтар шекаралас Қытай, Ресей; Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан ел- дері арқылы Монғолия, Ауғанстан, Иран және Түркия сияқты елдерге асып кетті. Сол жылдары осы елдерге табан тіремеген қазақ отбасы кемде-кем. 1928-1932 жж. бірінші бесжылдық тұсында қазақ байларын тәркілеу саясаты күшіне еніп, кеңестік билікке қарсы «әлеуметтiк қауiптi элементтердi» iздестiруге, оларды күштеп жер аударуға ұласты. Әсіресе, қазақ байлары, қазіргі тілмен айтқанда қазақ меценаттары қудаланды. Ұжымдастыру науқанында Жетісуға әйгілі ірі ауқатты әулет Маман отбасынан 1720 ірі қара, 13 ақ үй, 13 ағаш үй тәркіленген [6, 171-174 Б.]. Бұл әулеттің мүшелері қазаққа пайдалы істер жасаумен танылған еді, айталық ғылым-білімнің қадірін ұққан Есенқұл Маманов жақсы роман жазған адамға бәйге жариялаған болатын; Семей округінен Құнанбай – Абай ұрпағынан Шәкәрім, Тұрағұл қудаланғаны белгілі. Сол кезде Тұрағұлдан небәрі 36 мал басы тәркіленген екен [7, 199 Б.]. Семей қаласындағы ет және тері өнеркәсібінің негізін қалаған, 1918 жылы М. Әуезовтің өтінішімен «Абай» журналын шығаруға қаржылай демеушілік танытқан, ірі қазақ байларының бірі Қаражан Үкібаевтың мүл- кі кәмпескеленген [8, 168-171 Б.]. Батыс өңіріндегі ауқатты адамдардың бірі, Сырым Датұлының шөбересі Салық Омаровтың мал-мүлкі тәркіленіп, өзі Жетісуға жер аударылған. Ол кезінде Жаһанша Досмұхамедовтың Санкт- Петербургке оқуға көмектесуіне қаржылай көмек көрсетіп, Алаш әскеріне 200 жылқысын берген екен. Сол сияқты Тұрағұл Ибрагимов алашордашы ретінде Халел Ғаббасов, Мұсатай Молдабаевпен бірге Сібірге жер аударылған. Өйткені, 1932 жылы Ораз Исаевтың Сталинге жолдаған хатында дәл жа- зылғандай: «...Байлардың көптеген аудандарда белгілі біртабысқа жеткенін мойындау керек. Бұл 1930 – 1931 жылдары байлардың Алтайдан Маңғыстауға дейін едәуір ірі-ірі контрреволюциялық бас көтерулер ұйымдастыра алғанынан ерекше айқын көрінді» [9, 26 Б.]. Ал, ұлттық зиялы қауым өкілдері, материалдық жағынан шіріген бай болмаса да, рухани жағынан өте бай адамдар ретінде қоғамға аса қауіпті саналды, олар ұжымдастыру науқанында тәркілеудің екінші тобына енгізілді. Осылайша, 1930 жылдары басталған байларды тап ретiнде жою науқаны, 1918-1920 жылдардан бастау алатын саяси қуғын-сүргiнді одан әрі жандандыры. Тәркілеуге тартылған адамдар - 12 - мЕмЛЕКЕт тарихЫ №2, 2012 - 13 - история государства №2, 2012 3 категорияға бөлінген еді: Біріншісі концентрациялық лагерлерге жабылды; екіншісі шалғай жерлерге жер аударылды; үшіншісі колхоздардан тыс жерлерге қоныс аударылды. Жаппай тәркілеудің азабын өз- ге ұлт өкiлдерi де тартты. Қазақ даласында «оттай лаулаған» ашаршылық туралы көрнектi қазақ зиялылары Тұрар Рысқұлов, Смағұл Сәдуақасов, Нығмет Нұрмақов, Ораз Исаев, Сұлтанбек Қожанов және т.б. Мәскеуге ресми хаттар дайындады. БК (б) П ОК-нiң Бас хатшысы И.В. Сталин мен Қазақ өлкелiк партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы Ф.И. Голощекинге жолдаған Т. Рыс- құловтың «Сталинге хаттары», Ғ. Мүсiрепов, М. Ғатаулин, М. Дәулетқалиев, Е. Алтынбеков, Қ. Қуанышев жазған «Бесеу- дiң хаты» және т.б. хаттарда қазақтың «қара шыбындай» қырылуы мен үдере шетел асу- ының негізгі себептерi, экономикалық жә- не демографиялық шығынды айғақтайтын нақты мәлiметтер берілдi. Сол кездегі ресми мәліметтерде 1933 жылы Қазақстанның 104 ауданындағы 206 мың адам азық-түлік көмегіне зәру болған. Алайда, орталық ашаршылыққа ұшыраған аудандарға көмек беру жұмыстарын жүйелі ұйымдастыра алмаған, ешқандай жанашырлық таныт- паған. Дәл осындай ресми хаттар 1918- 1922 жж. үздіксіз жүрген ашаршылық кезінде де жазылған. «Обращение киргиз к Ленину» /Қазақтардың В.И. Ленинге хаты/ деп аталатын хатты, қазақ делегациясы орталыққа қабылдата алмай, Кавказда жүрген Мұстафа Шоқайға жеткізген, көп кешікпей, бұл хаттың мәтіні «Борьба» газетінде (Тбилиси, 1921) түсіндірмелер- мен жарық көрген. Құжатта адамдардың «иттің етін жеуге» дейін жеткендігі, оларға ешбір медициналық көмектің көрсетілмеуі жалпы қазақ қоғамына теріс көзқарастан туындап отырғаны, Орталықтың өкілдері мен жергілікті халықтың арасында өзара түсіністіктің жоқтығы, партия, кеңес қызметкерлерінің көпшілігінің отарлық рухпен уланғандығы жөнінде сөз қозғала- ды [10, 107-114 Б.]. Ал, 1932-1933 жж. ашаршылықтың зардаптары бұдан да зор болған еді. Бұл кезде ит емес, адамның етін жеу фактілері жиі орын алған. Бүгінге дейін Қазақстандағы ұжымдас- тыру науқаны мен ашаршылыққа қарсы бой көтерулер туралы аз жазылған жоқ. Қазақ жерінде 1929-1931 жылдардағы 80 мың адамды қамтыған 372 шаруалар көтерiлiсі талқандалды. ОГПУ (Біріккен Мемлекеттік Саяси Басқарма) мәліметтері бойынша, 1930 жылы қаңтар-сәуір айларында КСРО-да 1,8 млн. адамды қамтыған 6 мыңдай шаруалар көтерілісі болған [11, 37 Б.]. Соның ішінде Қазақ даласындағы ірі көтерілістер: Созақ, Ырғыз, Қарақұм, Қарақалпақ (басмашылық көтеріліс - Тақтакөпір), Адай, Абыралы, Шыңғыстау, Батпаққара, Балқаш, Жетісу, Сарқанд, Қордай. Гувер мұрағатынан табылған 6-6,5 беттік «Осман батыр көтерілісі» (бүркеншік есім болуы мүмкін - Б.А.) туралы құжатта белгісіз автор, Қордай таулы асуынан шыққан Осман батырдың шын есімі Бадри Минафарар Карим. Ол 1914 жылы Стамбул институтын бітірген. 1917 жылы Мухтариаттың мүшесі, 1922 жылы Түркисламхукумат құрамына кіргенін» жазады [12, 82-89 Б.]. Қалай болғанда да, мұндай фактілер шаруалар көтерілісін беделді адамдардың басқарғанын айғақтайды. - 12 - - 13 - история государства №2, 2012 2. Батыстық сарапшылар не дейді? 1920-1930 жылдардағы ұжымдастыру мен ашаршылық туралы алғашқы еңбектер шетелдiк басылымдарда жарық көргенi белгiлi. Солардың ішінде британдық тарихшы Роберт Конквестiң 1986 жылы шыққан «Жатва скорби: советская коллективизация и террор голодом» (ағылш. Robert Conquest. The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivisation and the Terror-Famine) еңбегi ерекше. Р. Конквест «Қазақстандағы ашаршылық қолдан жасалды, басқаша айтқанда 1921 жылғы тәсілмен қайталанғанын, таза идеология- лық қысыммен, ойластырылмай жүргізіл- ген ұжымдастыру саясатының нәтижесін- де туындаған. Бірақ, Қазақстандағы ашаршылық Украинамен салыстырғанда әдейі ұйымдастырылды деуге болмайды. Өйткені, Кеңес үкіметінің қоғамның барлық саласындағы әрекеті, өзара байланысты: кулактарды тәркілеу, ұжымдастыру және ауылдағы жасанды ашаршылық» деген тұжырым жасайды. Дегенмен, Батыстық тарихнамада кеңестік ұжымдастыру мәселесіне ертерек қалам тартқан авторлар: 1934 жылы У.Х. Чамберлен (Chamberlin, William Henry), 1936 жылы Аманда Эвальд (Ammende, Ewald), 1964 жылы Далримпл Дана (Dalrymple, Dana) болды. Ал, Роберт Конквест (Robert Conquest) бұл тақырыпқа 1968 жылдан бастап кіріскен. Жалпы осы мәселеге батыстық ғалымдардың қызығушылығы ХХ ғасырдың 80-жылдарынан бастап артты. Сол кездегі көптеген деректерде КСРО- дағы саяси «қуғын-сүргін» мен «жасанды ашаршылық», «геноцид» ретінде көрсетіле- ді. Бірқатар батыстық зерттеушілердің пікі- рі «Сталиндік саясат қазақ, украин және өзге ұлттарды этнос, тап ретінде жою үшін әдейі жасалған» дегенге саяды. «Министерство иностранных дел и Голод» атты кітаптың авторлары Марко Кариннык, Ю. Любомир мен Лючик және Богдан С. Кордан (Marco Carynnyk, Lubomyr Y. Luciuk; Bohdan S. Kordan) Ресей, Батыс Сібір, Қазақстан және Еділ жағалауы бойында белең алған ашаршылық туралы Ұлыбритания Сыртқы Істер Министрлігі (СІМ) мұрағатынан алынған құжаттардың ауқымды топтамасын жасады. Империя жөніндегі Маркетингілік Кеңестің өкілі, ауыл шаруашылығы бойын- ша канадалық сарапшы, әрі бақылаушы Эндрю Кэрнстің (E. Carns) есебінің құндылығы жоғары. Ол 1932 жылдың көктемі мен жазында КСРО-ның Батыс Сібір, Қазақстан, Еділ жағалауы, Украина, Қырым және Солтүстік Кавказ сияқты астықты аймақтарын аралаған. Бұл дерек- тер ауа-райының кейбір қолайсыздығына қарамастан, «кеңестік аграрлық саясаттың салдарынан аштықтың толық қолдан жасалғанын» айғақтайды. Американдық сарапшы Марта Брилл Ол- котт (Martha Brill Olcott) «Коллективизация в Казахстане» атты еңбегінде: «кеңестанушы үшін ең үлкен проблема, 1930-жылдардағы оқиғаларды түсіну және дұрыс түсіндіру» екендігіне назар аударады. Қазақтар да украиндықтар сияқты, Сталиннің аграрлық саясатын геноцид ретінде қарастыруына болады, өйткені ұжымдастырудың мақсаты украиндықтар мен қазақтарды ата- қонысынан аластату арқылы орыстарды қоныстандыру, сөйтіп егіншіліктің жаңа, ұжымдық түрін ұйымдастыру болды. Дегенмен, автор зерттеу барысында Қазақстандағы ұжымдастыру саясатының, - 14 - мЕмЛЕКЕт тарихЫ №2, 2012 - 15 - история государства №2, 2012 этникалық топтарды жою мақсатын көздеген КСРО-дағы кез-келген басқа облыстармен тең келетін құжаттарды ешқашан кездестірмегенін» атап өтеді. 1997 жылы «Черная книга коммунизма: преступления, террор, репрессии» атты алғашқы іргелі анықтамалық басылым жарық көрді. С. Куртуа, Н. Верт, Ж-Л. Панне, А. Пачковский, К. Бартошек, Ж-Л. Марголен сияқты халықаралық тарихшы ғалымдардың ұжымы, 1932-1933 жылдардағы ашаршылықты терең түсіну үшін, мемлекет пен шаруалар арасындағы «экономикалық қатынастарды» талдаған. Республика көлемінде екі жылда мал басының 80 % жойылғаны, мал-мүлкінен айрылған 2 млн. аса қазақтар ашаршылыққа ұшырап, елден тысқары жерлерге босып кеткені, миллионға жуығы Орта Азияға, мыңдаған адамдар Қытайға қашып кеткені туралы баяндалады. Әлеуметтік тарихшы, кеңестанушы, Чикаго университетінің профессоры Шейла Фицпатрик (Sheila Fitzpatrick) «Повседневный сталинизм. Социальная история Советской России в 30-е годы» атты еңбегінде: «Ашаршылық уақытша құбылыс болатын, ал азық-түлік пен тұтыну тауарларының тапшылығы олай емес- тін. Марксшілдер социализмнің байлыққа кенелтетініне сенім артты, бірақ кеңестік билік жағдайында социализм мен тапшы- лық бір-бірінен ажырағысыз болғанын» алға тартады. Николас Верт (Nicolas Werth) «Раскулачивание как массовое насилие» атты мақаласында «КСРО-ның басым бөлі- гін құрайтын шаруалардың экономикалық артта қалуы мен олардың саясаттан аластатылуы - кеңестік биліктің осал тұсы болғанын» көрсетеді. «Годы голода: Советское сельское хозяйство 1931-1933 гг.» атты кітаптың авторлары Р.У. Дэвис и С.Г. Уиткрофт (R. W. Davies and Stephen G. Wheatcroft) 1930 жылдардағы саяси оқиғаларды құжаттық деректер мен естеліктер негізінде КСРО– ның аграрлық саясатының топтамасын - егін егуден бастап 1931 жылғы жоспарлау кезеңіне дейін көрсетуге тырысады. Батыстық зерттеушілердің көбі И.В. Сталиннің «ұжымдастыру саясаты украиндықтар мен өзге ұлттық топтарға қарсы әдейі жүргізілген» деген тұжырым жасайды. Бұл мәселеге АҚШ Конгресінің шешімімен Украинадағы ашаршылық фактілерін зерттеу ісі жөніндегі арнайы комиссия құрылғаннан кейін жаңаша көзқарас қалыптасты. Осы комиссияның атқарушы директоры Джеймс Мейс бастаған топтың қорытындысы: бұл қасірет «ақырына дейін жасанды ашаршылық болып қалады» және «1932-1933 жылдары Сталин мен оның төңірегіндегілер украиндықтарға қарсы геноцид ұйымдастырды» дегенге келеді. Австралиядағы Мельбурн университе- тінің тарих профессоры С. Уиткрофттың (Stephen G. Wheatcroft) «Советский голод 1931-1933: политически намеренная или экономическая катастрофа?» атты еңбегінде Еуропалық және Еуразиялық зерттеулер орталығының қолдауымен ашаршылыққа қатысты кеңестік деревнялардағы қасірет туралы жаңа мәліметтер беріледі. Ашаршылық апатының экологиялық себептері болғанмен, әлемдік тәжірибедегі қазіргі ашаршылықтың себептерін салыстырмалы зерттеулерде, - дейді автор, - ашаршылықтың көбі азық-түлік тапшылығынан емес, нарықтағы тепе - 14 - - 15 - история государства №2, 2012 -теңдіктің бұзылуынан туындайтын проблемалармен байланысты. Оның көзқарасынша, кеңестік ашаршылық мұ- ның ешқайсысына қосылмайды. С. Уиткрофттің «Советская статистика о продовольствии и смертности в период голода 1917-1922 и 1931-1933 гг.» атты еңбегінде Кеңес мемлекетін статистикалық мәліметтермен қамтамасыз ету және әлеуметтік-экономикалық жоспарды іске асыру мақсатында құрылған, мемлекеттік статистикалық жүйенің ерекшелігі қарастырылады. Алайда, жоспарлау процесі саясаткерлердің шамадан тыс іс-әрекеттерінен қирады, бірақ бұл жоспарлаушылар мен санақшылардың біліксіздігі немесе жасампаздығының көрінісі болған жоқ. Мұрағат мәліметтеріне сәйкес, санақшылар Кеңес мемлекетінің саяси жетекшілерін бірнеше рет шындыққа шақыруға тырысқан дей келіп, автор «1922 жылға қарағанда, ауылдық жерлердегі кейбір тамақтану көрсеткіштері, 1933 жылы төмен болған» деген қорытынды жасайды. Ұжымдастыру науқаны мен ашаршы- лық нәубетіне қатысты Николо Пианчиоло (Nicollo Pianciola) «Голод в степи. (Коллективизация сельского хозяйства и казахские крестьяне)», француз тарихшысы Изабель Огайонның «Седентаризация казахов СССР при Сталине. Коллективизация и социальные изменения (1928-1945 гг.)», Н.М. Неймарктың (Norman M. Naimark) «Геноциды Сталина», Шейла Фицпатрик (Sheila Fitzpatrick) – «Сталинские крестьяне: социальная история Советской России в 30-е годы: деревня», Дана Далримплдің (Dana G. Dalrymple) «Советский голод 1932-1934 годов» зерттеу еңбектері мен мақалалары шықты. Д. Далримпл Кеңес Одағының өзге аймақтарына қарағанда, қазақ халқы адам шығынының орны толмас зардабын тартқанын алға тартады. 1932-34 жылдардағы ашаршылық өзінің ауқымы, мерзімдік ұзақтығы, қарқындылығы мен себеп-салдары жағынан, барлық әлемдік ашаршылықтың ішіндегі ең ауыры санайды. Ашаршылық салдарынан миллиондаған адамдар көз жұмды. 20–ға жуық әртүрлі деректік мәліметтерде, адам шығынының орташа есебі 5,5 млн. –ды құраған. И.В. Сталин билігі тұсындағы (1924- 1 953 жж.) Қазақстандағы ұжымдастыру мен ашаршылық тарихына қатысты батыстық тарихнамалық зерттеулерге талдау жасай отырып, мынадай ой-қорытындыларға кел- дік: 1. Қолданыстағы тарихнамалық зерт- теулер негізінде алғашқы шетелдік іргелі зерттеулер 1980 жылдардың ортасында жарық көрген; 2. Шетелдік әдебиеттерде КСРО та- рихының өзекті мәселелері, атап айтқанда күштеп ұжымдастыру кезіндегі (1928- 1932 жж.) шаруалардың жаппай қысымға ұшырауы, 1937-1938 жылдардағы «үлкен террор», Қазақстан мен Украинадағы ашаршылық тарихының нәтижелері объективті қарастырылған; 3. 1920-1930 жж. ашаршылық нәубеті мен саяси қуғын-сүргінге Кеңестік биліктің қатынасын кешенді талдау үшін шетелдік дерекнамалық- тарихнамалық зерттеулердің ауқымын кеңейту қажет. Сөз соңында Мемлекет тарихы институтының ғалымдары тарапынан биыл 1932 жылғы нәубетке 80 жыл толуына орай «1932-1933 жылдардағы Ашаршылық ақиқаты» (Правда о голоде 1932-1933 годов) деп аталатын ғылыми-көпшілік қауымға - 16 - мЕмЛЕКЕт тарихЫ №2, 2012 - 17 - история государства №2, 2012 ӘдЕБиЕттЕр тІЗІмІ 1 Бас ред. Ә. Нысанбаев. Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы- ның» Бас редакциясы, 2002. - Т.4. - 720 б. 2 Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: «Ататек», 1995. - 265 б. 3 ҚҰЭ. Бас ред. Б. Аяған. «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, - Алматы: 2006. - Т.8. - 704 б. 4 Омарбеков.Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті: - Алматы: «Санат», 1997. - 320 б. 5 Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. - Алматы: «Атамұра», 2010. - Т. 4 - 752 б. 6 Мамания: Тарихи деректер, естеліктер, өлеңдер, құжаттар, пікірлер. - Алматы: «Атамұра», 1999. - 272 б. 7 Нәсенов Б. Абыралы қанды жылдар (1905-1945). Екінші бөлім. Құжаттар жинағы. - Алматы: «Новосибирск», 2006. - 644 б. 8 Сайлаубай Е.Е., Рахметуллин Е.Е. / Алаштың арқаланған арыстарының қилы тағдыры /Алаш қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих және қазіргі кезең. Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. - Семей: 2008. - 420 б. 9 Қазақ қалай аштыққа ұшырады? - Алматы: 1991. - 206 б. 10 Есмағамбетов К.М. Шоқай қазақтардың ашаршылыққа ұшырауы туралы» ҚазҰПУ, № 2 (29), 2011. 11 Черная книга коммунизма: Преступления. Террор. Репрессии / пер. с франц. - Москва, 1999. 463 с. 12 Буркитбай Аяған. Красные и черные (материалы Гуверского архива). - Алматы, 2005. - 240 с. рЕЗЮмЕ Автор статьи: доктор исторических наук, профессор, директор Института истории государства КН МОН РК Аяған Бүркітбай Ғелманұлы. В статье предпринята попытка анализа сущности тоталитарного режима, неразрешимых трудностей в противодействии казахского населения политике большевиков. Особое внимание уделется взглядам зарубежных исследователей на проблемы коллективизации и голода в Казахстане. SUMMARY Author of the article: Ayagan Burkitbay Gelmanuly, doctor of historical sciences, professor, director of the Institute of State History of the Committee of Science of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan. In the article made an attempt of the analysis of the essence of totalitarian regime and some difficul- ties of the struggle of Kazakh people against Bolshevik policy. The author makes an emphasis on the outlook of the foreign researchers regarding collectivization and famine in Kazakhstan. арналған екі тілдегі (қазақ, орыс) кітапты баспадан дайындап шығарғанын айта кеткенді жөн санадық. - 16 - - 17 - история государства №2, 2012 ХХ век принес миру огромные потрясения. 1917 год определил границу в массовом сознании, за которой остались привычный порядок жизни, традиции поведения, мышления, образа жизни. Начало ХХ века стало переломным этапом и в жиз- ни казахского народа. Долгое время казахстанцы, отечес- твенная историческая наука не имели права говорить о страшном голоде 1928-1932 годов. В целом, голодных лет в истории Советского государства было немало – тяжелые годы в период гражданской войны, голод 1921-1922 годов, унесший жизнь многих казахстанцев. Небывалый голод был и в послевоенный период с 1945 по 1949 годы. Несмотря на бравурные отчеты, дефицит основных продуктов питания, одежды был характерен для всех лет советской власти. Но особенно тяжелый голод, названный в западной литературе «Великим Голодом», разразился в конце 20-х и начале 30-х годов ХХ века. И только политика обновления, объявленная в середине 80-х годов, позволила открыть завесу тайны над страшной катастрофой 30-х годов. Однако в полной мере историческая наука Казахстана получила возможность раскрытия данной темы только в период Независимости. Первый Президент страны – Лидер нации Н.А. Назарбаев в выступлении на I сессии Ассамблеи народов Казахстана 24 марта 1995 года «За мир и согласие в нашем общем доме» дал очень емкую и объективную оценку тех лет, отметив: «… Вся советская история сопровождалась многочисленными нарушениями прав народов и фактами прямого геноцида. Это голод 1920-1930-х годов, когда погибли миллионы граждан. Численность казахов сократилась почти наполовину, русский и другие народы потеряли миллионы честных тружеников, образованных и предприимчивых людей. Был подорван генофонд многих наций…». Курс на коллективизацию Ключевым событием в проведении курса коллективизации в Казахстане стало создание 5 августа 1928 года комиссии для организации и руководства кампанией. В отличие от других районов РСФСР политика коллективизации в Казахстане имела ряд существенных различий. Во- первых, политика коллективизации в Б.Ғ. Аяған директор института истории государства КН моН рК, профессор, член Национального совета рК КоЛЛЕКтивиЗаЦия и «вЕЛиКиЙ гоЛод» в КаЗахстаНЕ аннотация В данной статье раскрываются отличительные характеристики насильственной коллективизации в Казахстане и ее последствия. Автор подчеркивает необходимость объективной оценки событий тех лет на международном уровне. Ключевые слова: небывалый голод, генофонд нации, отличительные особенности коллективизации в Казахстане, продразверстка, разжигание классового антагонизма, антирелигиозная пропаганда, откочевки, подавлениие крестьянских восстаний. УДК 94 (574) ''193'' - 18 - мЕмЛЕКЕт тарихЫ №2, 2012 - 19 - история государства №2, 2012 республике стала проводиться параллельно с так называемой политикой «оседания», последствия которой нанесли огромный удар по традиционным формам ведения хозяйства местного населения. В 1920-1930-е гг. преобладали военно- административные методы управления. Основным инструментом экономической политики правительства была продо- вольственная разверстка – реквизиция излишков сельскохозяйственного произ- водства для нужд армии и пролетарского населения городов. Продразверстка пред- ставляла один из компонентов политики «военного коммунизма», устоявшихся в годы войны и построенных на разделительном принципе. Игнорирование естественных законов развития экономики и безудержное администрирование из Центра привели народное хозяйство Казахстана к глубинной деформации. Во-вторых, Ф. Голощекин считал необходимым проведение курса «Малого Октября» и, соответственно, разжигание классового антагонизма. Во многом, подобные чрезвычайные меры задевали национальные чувства местного населения. Однако, власти вместо пересмотра своих ошибочных решений, продолжили силовое давление на крестьян. Переломным моментом в проведении курса коллективизации стал апрельский пленум ЦК ВКП(б) 1929 года, на котором все трудности проведения курса коллективизации были переложены на крестьян. Активными противниками проведения подобного курса были объявле- ны, безо всяких на то причин, «феодально- кулацкие» элементы и представители давно распущенных альтернативных партий и движений: Алаш-Орды, эсеров и т.д. В начале января 1930 года выходит постановление ЦК ВКП(б) «О темпе кол- лективизации и мерах помощи государства колхозному строительству». Начиная с этого времени, Казахстан становится одним из главных плацдармов кампании, где коллективизацию предполагалось закон- чить к 1932 году (за исключением кочевых и полукочевых районов). В решениях Казкрайкома ВКП(б) указывалось, что наряду с земледельческими хозяйствами необходимо провести «коллективизацию животноводческих хозяйств в таких же темпах, как по зерновому хозяйству». При этом, в животноводческих кол- хозах меры по обобществлению намного превысили показатели по зерновым районам. В результате всех этих мер к февралю 1932 года в Казахстане 87 процентов хозяйств колхозников и 51,8 процентов единолични- ков полностью лишились скота. Аграрный сектор республики адекватно отреагировал на перегибы и ошибки повсеместным упад- ком сельскохозяйственного производства [1, С. 147]. Как подчеркивается в постановлении комиссии Президиума Верховного Совета Республики Казахстан: «Беспрецедентный урон понесло животноводство. Динамика случившейся здесь катастрофы выглядела следующим образом. В 1928 г. в республике насчитывалось 6509 тыс. голов крупного рогатого скота, а в 1932 г. всего 945 тыс. Даже накануне войны, в 1941 г., доколхозный уровень не был восстановлен (3335 тыс. голов). Еще больше поражают цифры по мелкому скоту: из 18566 тыс. овец в 1932 г. осталось только 1386 тыс. (перед самой войной численность стада приблизилась к 8 млн. голов). Из конского поголовья, - 18 - - 19 - история государства №2, 2012 определявшегося на 1928 г. в размере 3516 тыс., фактически выбыло 3200 тыс. (в 1941 г. – 885 тыс. голов). Практически перестала существовать такая традиционная для края отрасль, как верблюдоводство: к 1935 г. осталось всего 63 тыс. верблюдов, тогда как в 1928 г. их насчитывалось 1042 тыс. голов [2]. Чрезвычайный характер коллективиза- ции с особой силой проявляется в тех мерах, которые разворачивались в рамках реализации государственного курса на ликвидацию кулачества и байства. В директивах, доведенных до местных органов, указывалось, что удельный вес ликвидируемых кулацких дворов по отношению к общей массе хозяйств не должен превышать 3-5 процентов. Но во многих районах подобного количества кулаков никак не набиралось. Поэтому численность раскулаченных почти всегда и везде «подтягивалась» до самого верхнего предела. А нередко план «по валу» выполнялся настолько усердно, что фактически в два, а то и в три раза превышал субъективно установленный контингент». Для расправы с несогласными были специально созданы внесудебные органы. Как было отмечено в Постановлении Верховного Совета Республики, только с 1929 по 1933 годы «тройками» было рассмотрено 9805 дел и принято решений в отношении 22933 лиц, из них к высшей мере наказания – расстрелу приговорено 3386 человек, заключению в концлагерях, от 3 до 10 лет – 13151 человек. Для форсированных темпов коллек- тивизации партийные комитеты с помощью молодежных организаций и средств массо- вой информации шельмовали несогласных или же использовали грубые формы принуждения, такие как домашние аресты или заключение в подвале. 7 августа 1932 года был издан закон «Об охране социалистической собственности», получивший в народе название «закон о пяти колосках». За расхищение колхозной собственности, в том числе за тайный обмолот колосьев в поле, полагались край- ние меры, вплоть до расстрела. В эти же годы власти намеренно раздували антирелигиозную, атеистичес- кую пропаганду. За короткие сроки в республике была разрушена значительная жүктеу/скачать 3,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|